Dr. Brikena Ismajli
Leximi është një proces i brendshëm, i heshtur, shumëplanësh, personal… si edhe shkrimi, por i pari është ca më ndryshe, më i ngeshëm; një të menduar që drejtohet, sugjerohet nga dikush tjetër – shkruesi – do të shprehej David Hume. Mendojmë me ide dhe lexojmë ide.
Rreshta, vargje, përthithen nga sytë, për t’u interpretuar/përkthyer shpejt në tru, duke nxitur ndjesitë, ngjyrat, përmasat, aromat, përjetimet që shestohen nëpër labirintet e të gjithë qenies. shoqërimet dhe përkushtimin, ndjekin njëra-tjetrën dhe ky perceptim e përjetimi në çdo fjalë e frazë, përballet me befasi duke krijuar në mendje perceptime të reja përfytyruese. Vetë lexuesi, i dorëzohet kështu një udhëtimi, që, duke mos qenë as i zhurmshëm dhe as zhvendosës, stimulon dhe ngazëllen mendjen.
Prandaj edhe një libër me poezi sot lexohet për thellësinë, ritmin, ngjyrimin e të menduarit dhe të përjetuarit poetik, që zgjon drejtpeshimin e këtij ritmi me një frymëmarrje të lehtë apo krejt të rënduar, të ngeshme dhe të shtruar, duke ju dhënë natyrshëm intonacionit, muzikalitetit, figurave poetike përjetimin e botës së madhe të asaj që quhet vlerë artistike … Në këtë gjendje vjen leximi i vëllimit poetik i Rexhep Hotit, Vitet e fshehura… Titulli që në fillim sugjeron një rilexim. Dhe më pas sërish një tjetër. Dhe kjo nuk është as rastësi e as thjesht një tipizim i këtij vëllimi me poezi. Siç do të mund të preket edhe prej lexuesve, për gjatë komunikimit me poezinë e Hotiti, gjuha, mjetet shprehëse, dhe përbërësit e tjerë, ndërlidhen fuqishëm me metaforën dhe shprehjet poetike e cila e mban fuqishëm të zgjuar botën e brendshme të mendimit dhe përjetimin. Mbase kjo është veçantia dhe origjinaliteti i poezisë së Hotit, krahas vargut të lirë të cilin e përdorë me një mjeshtri të rrallë.
Pak poetë të ditëve të sotme e kanë aq të pasur vargëzimin e figurshëm sa poezia e tij, e cila e ruan natyrën e vet edhe atëherë kur lirizmi i saj rrëfehet në përngjasimet e trajtave epike. Madje, ajo, në të shumtën e herëve, ndërtohet nga filozofia e krijimit të metaforave dhe mbi atë botë e drejtpeshon vlerën e vet artistike. Por, para se të zbresim te fillimi i Viteve të fshehura, do të merrem pak edhe me vargun e mbyllur të autorit. E bëmë këtë digresion që në fillim të këtij mbarështrimi kritik mbi poezinë e Hotit, pa e nisur një rrugëtim të rëndomtë të interpretimit dhe trajtimit të saj, sepse do të provojmë t’i shfaqim që në fillim disa karakteristike të vargut, që e bëjnë këtë krijues krejt të veçantë për poezinë shqipe të fillimit të mijëvjeçarit të tretë. Me këtë nuk dua ta vë gjykimin për t’i ndarë të mëdhenjtë apo të vegjlit në letërsinë e sotme shqipe, sepse kjo e drejtë i takon gjithmonë leximit kohor të brezave e jo domosdoshmërisht trajtimeve e studimeve eksplicite të kritikës letrare. Shija dhe përjetimi artistik, vlera artistike e një krijimi, vazhdojnë të mbesin misteret e vargut të bukur, pa çka se studiuesit dhe vetë kritika letrare provon të hyjë, me të drejtë dhe ligjshëm, në nënshtresimet e strukturave të tilla të organizuara në mënyrë aq të përsosur, për t’i nxjerrë fshehtësitë e thella që andej.
Poezia, Pres me vite të të bjerë zemra, për nga forma është poezi klasike, pra, poezi me varg të mbyllur, por nga brendia është krijim i nënshtresuar me përqasje novatore:
Ti më mban fshehurazi të palosur në letër,
Më ke futur prapa në fund të këmbës,
Te thembra që e ka vrarë këpuca e djathtë,
Aty ku taka jote trokon tok me mua si ketër.
…
S’jeni soji i pafat, jeni të përzgjedhurit e mi;
U pikas gjersa jam i fshehur atje te thembra,
Gjatë ecjes tënde, e dashur, trokas mbi kalldrëm
Dhe pres e pres me vite të të bjerë zemra…
(Pres me vite të të bjerë zemra)
Lirizmi i shtjelluar duke e kundruar botën nga thembra e këmbës, nga ajo pjesë ku heroi lirik është i shkelur pamëshirë, nuk ngjason me ‘shkeljen e këmbës’ së poetit të madh të romantizmit, siç ishte Naimi, fjala vjen. Duket se meditimi i shprehur përveç se mban figuracion të larmishëm, ai komunikon edhe me kuptimet metaforike, duke e parë botën e vajzës nga perspektiva e poshtme prej tokës, veçmas kur ajo është e veshur me fustan. Në të vërtetë poezia gërsheton një rebelizëm të bukur e të pafytyrë të artit për të prezantuar formësimin e akteve dhe çasteve skajshmërisht të ndjeshme, të cilat, për asnjë çast, nuk bien në botën triviale të mendimit, por nxjerrin pamje nga kënde krejt të veçanta artistike, ngjashëm me hedhjen dhe përdredhjen e fotografit për të kapur çastin e ngrirjes së një lëvizje hapësinore të papërsëritshme në objektivin e aparatit.
Të shoh nga poshtë me peshën e trupit përmbi,
Oh, ajo bëhet pendël kur ti vishesh me fustan,
Jam shërbëtori yt kryeneç ndërmjet lëkurave,
Aty bëj roje dhe i gdhend përplasjet me ganë.
(Pres me vite të të bjerë zemra)
Krahas poezisë me motivin e dashurisë do ta sjellim edhe një shtjellim të shkurtër të poezisë me motiv atdhetarie, siç është poezia Zemra e Avniut rrah në gjoksin e vet!. Në krijimin e saj përpos vargut klasik të ndërtimit, asgjë tjetër nuk ndërlidhet me të. Në të vërtetë kimia artistike e organizimit të brendshëm frymon përthyerje që e mban botën emocionale në shtresime kuptimore ku e bukura i mban një ligjërim estetik edhe vetë historisë, ose thënë më saktë ajo e krijon historinë e artit. Ajo e krijon atë në vete dhe për vete brenda botës së artit. Heroi lirik e zhvendose kuptimin e peshës së krismave në Paris të Avni Rrustemit në rrafshe tjera. E vërteta artistike duke e marrë të nënkuptuar aktin shkakor të ngjarjes historike gërshetohet në kontekste të mëvonshme që ndërlidhen me amanetin e Avni Rrustemit. Këtu shpërfaqen ngjyrime të realiteteve që ndërlidhin epoka dhe hapësira të ndryshme. Drama e lirizmit, tragjikja dhe terrori i epokave krijohen njëhershëm në varg. Dhe pyetja boshtore është përse poezia Zemra e Avniut rrah në gjoksin e vet! nuk është e ngarkuar edhe pse shpërfaqet me një lëndë ideologjike ndërkaq?!
Kortezhit për në varr i printe zemra jote;
Ç’ishte ky amanet, ç’thoshte kjo porosi?!
S’ishte nxjerrë nga gjoksi për lavde ajo,
Brendia e formës ishte atdheut në robëri.
Diktatura e fshehu organin e balsamosur,
Historia u bë shurdhër, misioni yt u tretë;
Por Kosova të priste me kraharorin e hapur;
E futi zemrën e Avniut në gjoksin e vet!
(Zemra e Avniut rrah në gjoksin e vet!)
Organizimi dhe formësimi i vargut të mbyllur të poeti Rexhep Hoti rrëshqet në mënyrë të natyrshme nga format klasike e vargut metrik të poezisë që krijohet në Shqipëri. Në qoftë se do t’i marrim disa prej poezive më varg të mbyllur nga autorë të ndryshëm në Shqipëri, te pjesa dërrmuese e tyre është po ai leksik, po ai varg, po ai ngjyrim, po ajo gjuhë, po ai refren, po ajo shprehje, po ai motiv, po ai intonacion, po ajo formë e krijimit dhe e plasimit të vargut, po ato mjete shkrehëse dhe po ai figuracion poetik. Madje edhe klithjet, psherëtimat, stinët do të kenë po atë uniformë tashmë të lëvruar në mënyrë të njëtrajtshme. Po ai mendim dhe emocion. Ky konstatim, sado që problematik për t’u thënë, mund të vihet re edhe të përkthyesit e poezisë së autorëve më famë botërore. Po të merren disa shembuj të përkthimeve prej krijuesve të mëdhenj shqiptarë mund të vihet re afërsia, seria, modeli, forma aq e përafërt e përkthimit të një poezi prej disa autorëve krijues. Madje, shumë prej poezive të përkthyer mund të merren edhe si motërzime të përkthyer prej një autori?! Duke qenë e vetëdijshme se kjo temë është shumë e ndjeshme për t’u vlerësuar në trajtime të tilla, ndoshta do të mjaftoheshim kësaj radhe vetëm me shpalosjen e një mendimi tjetër. Por. kjo nuk do të thotë se poezitë e tilla janë pa vlerë artistike. Përkundrazi.
Poezia me titullin e njëjtë si të vëllimit poetik Vitet e fshehura e hap pjesën e tretë: Era e mendimit. Me të mbërritur këtu, lexuesi i drejtuar nga krijuesi zhytet në një shtjellë përsiatje e përjetimi, mbi dashurinë dhe kujtesën, që kthehet e rikthehet në vetvete, duke të kujtuar dedikimin autorit që në fillim të librit: Atyre që dashurojnë pa moshë,/E që e ndjejnë thellë peshën e viteve!. Këtu gjen prehje e për këtu është nisur një pjesë e madhe e udhëtimi të krijuesit dhe lexuesit. E sugjeruar kështu, poezia është zemra e udhëtimit. Është prita dhe kthimi i hidhur i mendimeve dhe përjetimit në përgjithësi. Është stina dhe ngjyrat e saj që ia vlojnë vazhdimisht frymëzimin. Është zëri i njeriut, që i dedikon të dashurës dhe vetë jetës, vargje plot dashuri e dhimbje njëherësh.
Në konceptin që do të sugjerojë, mbi dhimbjen, dashurinë, kujtesën dhe vitet e fshehura, poezia të kujton poezinë Kur të jesh mërzitur shumë, të Dritëro Agollit, por e formësuar në shtresime të strukturuar që jo domosdoshmërisht e kërkon formësimin klasik të vargut. Një konceptim ky i vargëzimit më i shtruar, me strofa si unitete të organizuara në pamje, që udhëhiqen nga përjetimi dhe mendimi, me kthime poetike në kohë dhe hapësirë, si zgjerim i përmasës së botës së kuptimit.
Mos ke brengë për vitet e fshehura,
Besën e kam të trashëguar në trung,
Në shpirt kam vënë kasafortë të veçantë për ty;
Kujtimi kur të jetë mërzitur shumë
Do t’ia puth ata sy!
Dhe kur të arrijë vjeshta më në fund
E fëmijët të ndjekin përdore nëpër rrugë,
Do të vij të ta lë ‘Dosjen e Rinisë’ në stolin e kopshtit,
Në atë vend ku ti i mediton vitet,
Dhe e vetme rri,
Si bregu mbi lumë!…
(Vitet e fshehura)
Poezia e Agollit Kur të jesh mërzitur shumë, e cila është edhe perla e poezisë shqipe e trishtimit, është formësuar me gjuhë dhe varg klasik, duke e ruajtur thjeshtësinë e kuptimit të lehtë. Por barra e saj e dhimbjes në kuptimin estetik dhe artistik peshon edhe më shumë edhe nga shkaku se ajo rrëfehet për vdekjen pas vdekjes. Motivi, si i tillë, i thënë edhe thjesht, me një deklarim formal të një njeriu të rëndomtë zgjon shoqërim të ftohtë të mornicave. Në këtë nëntekst të konceptimit filozofik e artistik të krahasimeve ndërmjet poezisë Vitet e fshehura, e cila nuk ‘e tejkalon vdekjen’ për ta marrë rëndesën e madhe të shkëlqimit jo vetëm si art, por edhe si mendim, ofron mjete shprehëse, gjuhë dhe figuracion krejtësisht tjetër. Ajo frymon me pulsin e trokut avangardë, pa çka se i mungon butësia e dhimbshme agolliane dhe ai muzikalitet i trishtë. Nga përqasje e këtyre dy krijimeve lexuesi mund ta kuptojë lehtë leximin klasik e tradicional prej atij avangardë.
Rendi i parë, ose libri i parë i vëllimi poetik Vitet e fshehura, është i titulluar Kambana e heshtjes, e cila nis me poezinë me të njëjtin titull. Nga pikëpamja e krijimit, e organizmit dhe strukturimit vargëzimi ka të njëjtën konceptim: strofat janë unitete pamjesh të ndryshme, vijëzojnë mendimin e përjetimin e poetit, i cili, i angazhuar, i shqetësuar, europian, poetizon një akt-ngjarje, jo pa rëndësi në kulturën e kontinentit dhe të botës, djegien e Katedrales, Notre Dame – monumentin shpirtëror, simbol të Parisit dhe të Europës.
Poetizimi i ngjarjes kalon nga një refleksion mitik-historik në atë bashkëkohor, duke shtjelluar, pse-në e zjarrit, pse-në e dashurisë, të përshpirtjes, pse-në e lutjes dhe të rrëfimit, të vetë ekzistencës dhe qenësinë e saj në mijëvjeçarin e njerëzimit.
Zjarri i lutjeve dehej nga bukuria jote,
Drejt qiellit marshonin ato gjithnjë e më pak;
Dhe kur xhelozia plasi ndërmjet tyre,
Graniti u rëndua nga përndezja
Dhe druri befas klithi krak!
…
Ngrehina e bukur ishte lodhur duke dhuruar mirësi?!
Të gjithë merrnin copa prej artit të bukur!
Kafshimet përkuleshin për t’u lutur për katarsën e shpirtit
E prapa linin qirinj të ndezur si shpërblim;
Më pas largoheshin të gjithë të lumtur për në shtëpi!
Koha ishte të ndryshonte diçka.
(Kambana e heshtjes)
Është një poezi që në mënyrën e formësimit të lëndës poetike në shikim të parë duket sikur ngjason me krijimet në vargje të I. Kadaresë, lëndë poetike e cila ndërthur mitologjinë – lashtësinë, epokën historike me bashkëkohësinë dhe e gjejmë të trajtuar pothuajse në të gjitha poezitë e librit. Ndërthurja funksionalizohet natyrshëm nga poezia në poezi duke mbetur kështu edhe shënues i gjithë librit poetik të Rexhep Hotit, një kredo poetike e cila manifeston shtrirjen e vargut poetik në përmase të një bote thellësisht metaforike.
Ishe në këtë dhé kur miti mori fund,
U shfaq si një shi pasmesnate përditshmëria;
(Kurora e lamtumirës)
Kemi ecur kështu në rendin e dytë të udhëtimit, te Kurora e lamtumirës. Përfytyrimi dhe përjetimi i poetit na drejton botës së Krijimit. Koncepti i artit, bukurisë, krijimit mbruhet rreth një përfytyrimi amë, dashurisë, të dashurës, dhe ky përkalon, artin si krijim, traditën, heronjtë. Duke i veshur, shfaqjes dhe imazhit të të dashurës, hir hyjnor, autori e sublimon Dashurinë, Bukurinë:
Zbrite nga qielli me shkallë drejt e në Arbëri.
Bukuria jote i krijoi stuhitë mbi stinët e kësaj bote;
Arti mbeti i varfër,
Jetim,
Përfund hijes sate asnjë gjeni!
Të vëzhgoj nga larg,
Drita e syve më mbetet pa frymë,
Qëndroje
E vetme
Ti…
(Kurora e lamtumirës)
Ajo që vëmë re në poezitë e Hotit është një simbolikë e rëndësishme e tokës/ dheut, simbolikë, që rrok jo vetëm qasjen ndaj vendit, dheut, atdheut, por edhe vëmendjen ndaj gruas, të dashurës.
Si dheu i ngrohur në fund të dimrit
Kur befas behari ngazëllen në diell,
E ngricat mbesin të ngujuara peng pas stinës,
Gjersa gjelbërimi ngarend të çelë i shpërfillur
Mua më mbështjell stuhia e dhimbjes për ty,
Si atdheu i pushtuar me jeniçerë!
(Ikja Jote)
Vetë figura e së dashurës, dashuria, është e përimtuar prej tokësores së saj, të natyrshmes të vërtetës, sepse gjendjet e ndryshme japin qasje të ndryshme, pjesë e faqeve të ndryshme të një smeraldi që përthyen dritën e diellit, duke emetuar gjatësi të ndryshme vale drite, në ngjyra të ndryshme.
Ti je mërzitur shumë nga vaji i Hënës
Më shkruan prej vargmaleve të Zeusit;
Fjalët e tua më bien befas në pritë,
Ndërsa udhëtoj nëpër atë vend të ashpër,
Si këngë kreshnikësh, të quajtur Mirditë…
Jemi ndalur në rendin e tretë të udhëtimit, Era e mendimit, poezia me të njëjtin titull, i mbetet besnike përfytyrimit të të dashurës në qendër, por këtë herë thellësia tokësore e dashurisë, ia mjegullon qartësinë e të përditshmes, që shprehet me refrenin: Jam në Berlin
Unë jam në Berlin,
Të përshëndes me mitin e zërit gjerman;
Ai dhe unë vijmë nga po ai soji;
Ti e mbërthen me krenari në thellësi pasionin,
Me minifundin e aromës sillesh përreth mendjes,
Krijon tërheqjen e rëndesës;
Unë frikësohem mos dukem arrogant
Ç’është ky krahasim me ngjyrimin!
…Unë jam në Berlin,
Ti qëndron mbi kryeqytetin e Evropës reale,..
Koncepte e vende si Dashuria, atdheu, Europa, Dardania, Shqipëria trajtohen me një shumësi përkimesh dhe sugjerimesh mitike e historike, nga antikiteti deri sot sa udhëtimi fiton njëherësh shtrirje dhe thellësi. Vetë autori dhe e dashura, frymojnë e ndihen pjesëtarë të gjithë kësaj bote, që kumbon e jehon vargje, kurorëzon dashurinë dhe frymon mendim. Kambana, kurora, era, janë pjesë e të gjithë këtij udhëtimi përjetues të lexuesit.
Në fund, leximi-udhëtim nuk do të quhej i përmbyllur nëse, lexuesi, nuk do të merrte diçka si këmbim. Kalorësit-heronj të dikurshëm lakmonin të fitonin plaçkë e mall, kalorësit fisnikë synonin edhe dijen. Leximi i përgjigjet disi kërkesës së dytë, por në të, si në urdhëratë e kalorësisë, lexuesi duhet të përshkohet labirintesh dhe të përballet me sfida, të cilave të paktë janë ato që ia dalin. “Nëse libri që po lexojmë nuk na zgjon si një goditje grushti në kokë, pse ta lexojmë ndopak?”, shkruan Franc Kafka, i mbetet lexuesit të shijojë tronditjen e vërtetë të këtij leximi si edhe të përkapë kumtin e shkrimit duke shijuar në të kënaqësinë e një udhëtimi të thellë poetik i cili, nuk synon të na imponohet me forcë. Të vërtetat e poezisë, janë të veçanta dhe në penën e poetit ato fitojnë nuancat më të imëta, sepse vetë poeti e ka synuar këtë, ai nuk synon të shkruajë për një të vërtetë të përgjithshme, e cila këndon për atë që i bashkon njerëzit, por nuk mohon në këtë atë që i bën ata të veçantë dhe të papërsëritshëm. (Eugenio Montale, Nel Nostro tempo).
Poezia e Rexhep Hotit krijohet me vargun e veçantë që bartë në vete botën e mendimit poetik, me emocione që shëtisin lirshëm nëpër epoka, stinë e hapësira tej mitologjike, duke i përthyer meditimet dhe përsiatjet e heroit lirik deri në pafundësinë e universit për t’ia sjellë botës së brendshme të përjetimit pasurinë e artit me nxitje, çaste e ngjyrime origjinale. Filozofia estetike e krijimit të tij është metafora e nënshtresuar në përmasa të frikshme të së bukurës. Poezia e Rexhep Hoti e ka dhuntinë për ta ndarë me lexuesin përjetimin e mesazhit artistik. Ajo të rrëmben në udhëtimin e saj pa e kuptuar se je bërë pjesë e aventurave të vargut, të shkronjave, të fjalëve të saj, çfarëdo qoftë ngjyrimi dhe shijimi i tyre, çfarëdo qoftë stina apo hapësira ku ajo të hedhë./Gazeta Liberale
