(Stefan Çapaliku, “Danimarka, toka jonë”, Bard Books, Prishtinë, 2020)
Nga Ag APOLLONI
I njohur si teatër i teorisë, teatri postmodern promovon modelin e metateatrit, ku theksohen: distancimi i aktorëve nga karakteret; dallimi mes kohës së dramës dhe kohës së shfaqjes; drama brenda dramës; subjekti si pretekst filozofik etj. Duke e parë metateatrin si formë filozofike, Lionel Abel, insiston që ky tip i teatrit ka protomodel Hamletin e Shekspirit, kurse model dramat e famshme nga Ibseni, Pirandelo, Brehti, Beketi etj.
Kështu, edhe Stefan Çapaliku, si dramaturg dhe studiues i familjarizuar me teoritë mbi teatrin, zgjedh të bëjë një shartim të dy modeleve të kundërta estetike që kanë kongruenca tematike: Hamleti dhe Toka jonë.
Duke e marrë si pikënisje dramën tipike socrealiste Toka jonë të Kolë Jakovës, për të shkuar deri te modeli i maskuar i saj, Hamleti, Stefan Çapaliku strukturon një vepër dramatike që vjen si rezultat i bashkimit të të kundërtave: Hamleti + Toka jonë = Danimarka, toka jonë.
Pra, duke e parë dramën socrealiste si hipertekst dhe dramën elizabetiane si hipotekst, autori ua jep kompetencat aktorëve që t’i gjejnë lidhjet intertekstuale mes dy dramave. E, meqenëse metateatri është vetëdijesim i aktorit për karakterin, aktorja që luan Filen hedh hipotezën mbi ngjashmërinë mes Files dhe Ofelisë: Nuk e di pse… por sa herë që lexoja tekstin e rolit tim… dua të them, tekstin e Files te “Toka jonë”, më kujtohej Ofelia. Dhe nis e i vëtedijeson edhe kolegët për modelet e karaktereve të tyre.
Klasika vs kiçi
Drama e Çapalikut është një sintezë filozofike mbi antiteza dramatike. Hamleti, për nga vlera, është vepër klasike, kurse Toka jonë është kiç tipik, sepse është art që zgjat aq sa është në pushtet sistemi të cilit i shërben. Sapo bie sistemi, bie edhe vlera e veprës. Për dallim nga klasika që është art i lartë, kiçi është ulje e standardit estetik dhe të jep ndjenjën e mashtrimit. Prandaj, dështimi i projektit për inskenimin e dramës tipike socrealiste bashkë me grahmën e fundit të sistemit socialist, është një invencion artistik për t’u duartrokitur.
Publiku që sheh, apo lexon, shfaqjen/dramën e Çapalikut, pashmangshëm do ta bëjë pyetjen: ç’të keqe ka që Kolë Jakova e paska marrë subjektin nga Shekspiri? Edhe vetë Shekspiri temat i merrte, nuk i shpikte.
Kjo pyetje dhe ky fakt do ta mposhte pretendimin e një autori që insiston në dëshminë mbi dëmin e shkaktuar nga një plagjiat letrar, apo nga ajo që Nathalie Piégay-Gros e quan cenim i pronës letrare. Por, kjo nuk mund as ta mposhtë, madje as ta sfidojë, autorin e dramës Danimarka, toka jonë, sepse ai është i vetëdijshëm për teorinë e intertekstualitetit, po aq sa është këmbëngulës për dëmet e artit të pushtetit. Shekspiri vërtet subjektin e merr nga saga daneze, por e lartëson, domethënë e nderon, kurse Kolë Jakova të lartën e zbret poshtë, ‘formën aristokrate’ e kthen në ‘reformë agrare’.
Banalizimi i klasikës nuk është i vetmi mëkat i autorit socrealist. Mëkati tjetër është ajo që Eko e quan gënjeshtër estetike, apo ta quajmë, me terma të Kalineskut, kiçifikim kulturor. Arti klasik merrte tema nga paraardhësit dhe i përsoste, arti postmodern merrte gjithashtu, dhe i parodizonte, por duke e theksuar burimin, ndërsa arti socrealist e banalizonte klasikën, duke e fshehur imitimin, pra duke e mohuar ‘muzën’ e vet. Toka jonë është shembulli më tipik i falsifikimit estetik. Secili spektator/lexues i kultivuar, irritohet kur sheh se maska e Murrashit mbulon fytyrën e Hamletit, se maska e Lokes mbulon fytyrën e Mbretëreshës (Gertrudës), apo se maska e Tuçit mbulon fytyrën e Klaudit, apo se, fundja, maskat e komunistëve mbulojnë fytyrat e fisnikëve.
Kur bien maskat, dalin fytyrat. Maskat janë të përkohshme, fytyrat të përhershme. Prandaj, kur, bashkë me sistemin, bie Toka jonë, ngrihet Hamleti. Drama zyrtare është dramë efemere, drama klasike – dramë eternale.
Drama e Stefan Çapalikut me urrejtje ndaj kiçit dhe respekt ndaj klasikes, e çjerr maskën dhe zbulon fytyrën. Nga ky këndvështrim, ajo është një revoltë estetike.
E ndërtuar si brikolazh dramatik, Danimarka, toka jonë është një dramë tipike postmoderne, ndërsa autori tipik bashkëkohor (në kuptimin agambenian), që ka vendosur të jetë bashkëkohor jo vetëm me shekullin tonë.
Transformimi dhe tranzicioni
Titulli i kësaj metadrame është intertekstual, ironik dhe paradoksal. Intertekstual, sepse u bën jehonë dy veprave të ndryshme; ironik, sepse, nëpërmjet zbulimit të skemës te skica, tallet me hipertekstin hipokrit, që imiton dhe mohon, njëkohësisht; paradoksal, sepse e huton publikun shqiptar, i cili do ta merrte si normal formulimin Shqipëria, toka jonë, por është i papërgatitur të përballet me faktin e ri, që jepet si lajm në titull: Danimarka, toka jonë. Ky titull, gjithashtu, mund të lexohet si prolepsë e paraleles, Danimarka (Hamleti) dhe Toka jonë, dhe si shenjë që tregon zhgënjimin me vendlindjen dhe gjetjen e shpëtimit në tokën e premtuar, në dhe të huaj, në mërgim, në Danimarkë, apo Itali, s’ka rëndësi.
Kështu, ironia intertekstuale shfaqet si shenjë e parë e metadramës, ku janë të pranishme edhe elementet e tjera postmoderne, si: brikolazhi, citati, kodi i dyfishtë, fragmentariteti, loja, pastishi etj.
Kjo dramë është strukturuar si shfaqje, më saktë, si prova për shfaqje dhe, në fund, na jep përshtypjen e shfaqjes pas perdes. Nga njëmbëdhjetë skenat e dramës, tri (e dyta, e shtata dhe e nënta) janë me tekste të cituara (nga Toka jonë, e dyta; nga Hamleti, e shtata dhe e nënta), njëra (skena e pestë) me tekst të komentuar/metatekst, ndërsa të tjerat me diskurs mbi probleme të inskenimit dramatik dhe të tranzicionit politik. Krejt vepra realizohet në back stage.
Për shkak të tranzicionit, imponohet transformimi i teatrit, i cili tematizohet në tekstin sintetik të shkruar sipas rregullave të teatrit të transformimit (Kerstin Schmidt). Për shkak se kalohet nga monizmi në pluralizëm, Toka jonë hiqet. Për shkak se teatri jepet me qira dhe aktorët merren me biznese ose marrin botën në sy, nuk realizohet as Hamleti. Ne shohim dështimin e dy dramave, si pasojë e dramës tranzicionale dhe ekzistenciale. Kjo do të thotë që metadrama realizohet duke treguar dështimin e inskenimit të dy dramave.
Si formë filozofike e dramës, metateatri nuk e rrëmben emocionalisht spektatorin, por e thërret që të angazhohet intelektualisht në raport me atë që ndodh, ose që komentohet, në skenë. Autori, nëpërmjet aktorëve, komenton tekstin të cilin ata duhet ta luajnë. Ky komentim, ky distancim nga rolet dhe intermexot e ndryshme gjatë inskenimit, e kthen diskursin dramatik në diskurs debatues. Tekstet bëhen pretekste për debatet mbi diktaturën dhe demokracinë. Nëpërmjet tyre krahasohen format e pushtetit.
Siç e thotë në shënimin hyrës, autori këtë tekst e ka shkruar me rastin e katërqind vjetorit të vdekjes së Shekspirit dhe me rastin e njëqind vjetorit të Kolë Jakovës. Njëri është quajtur shkrimtar oborri, tjetri shkrimtar zyrtar. Tash kur shihen tekstet e tyre, mund të mendohet se arratisja nga oborri ka qenë më e lehtë sesa ikja nga zyra. Në fakt, është folur mjaft edhe për kompromiset që ka bërë Shekspiri te Hamleti, por Kolë Jakova te Toka jonë kompromisin e ka bërë në metodën en bloc, prandaj sot vepra e tij e komprometon atë si autor. Duke u munduar ta kuptojmë, por duke mos mundur ta duam, për autorin socrealist mund të themi të njëjtat fjalë që thoshte Hannah Arendt për Ajkmanin: është i pafalshëm dhe i pandëshkueshëm.
Danimarka, toka jonë është drama e tranzicionit shqiptar, drama e kalimit nga diktatura komuniste në demokracinë pluraliste. Ajo flet për drama që nuk realizohen dhe për drama që ndodhin (aktorët ikin në kurbet). Ajo është dramë për shfaqjet që s’arrijnë të bëhen, ashtu siç nuk arrin të bëhet as shteti shqiptar. Në këtë dramë, autori, duke e treguar shpërfytyrimin që politika ia ka bërë artit, duke i lënë provat pa premierë, ka treguar mjerimin politik, estetik dhe ekonomik, në të cilin ka rënë shoqëria shqiptare.
Dihet që metateatri s’e pranon tragjedinë brenda konceptit të vet, ndërsa koha e tranzicionit ishte plot tragjedi, në tokë dhe në det. Siç na thotë figurshëm autori nëpërmjet kësaj drame, në vendin e korruptuar estetikisht dhe politikisht nuk mund të viheshin shfaqje teatrale, përderisa aktorët dhe publiku e vuanin dramën ekzistenciale.
Vepra e Stefan Çapalikut, e shkruar me një vetëdije të lartë estetike për dramën, flet për një teatër që mbetet shkret kur optimizmi i shtirur kolektiv zëvendësohet nga dëshpërimi i vërtetë masiv. Kjo shfaqje, provat e së cilës mbahen në dhjetorin e vitit 1990, e pati premierën në vitin pasues, para syve të krejt botës. Atëherë ishte tragjedi, tash është metateatër./ ObserverKult
