Nga Halil Matoshi
Përmbysja
Ditën kur u përmbys Kulla e Oso Kukës dhe u fundos në lken, e Vranina heshti së foluni, linguisti Allan Shtogu iu qas studimit të gjuhëve në zhbamje e sipër. E ditën kur, ndërsa merrej me epitafet e shkruejtuna në nji gjuhë të panjohun, e cila pandehej me qenë ilirishte, rrëshqiti e ra dhe bota iu përmbys, e dashuna e tij Le’nor sapo ishte zgjue nga koma në nji spital ushtarak rranzë Bjeshkëve të Namuna. Sa kish hapë sytë, turbullt kish lexue emnin Allan në kartën ID të mjekut kujdestar. Shkronjat po i ngatërroheshin si të donin me kast me ndërrue vende dhe Le’nor emnin herë e lexonte Allan, herë Ali e herë Halil.
Askush nuk e di nëse ajo e pëlqente poetin Edgar Allan Poe, por i bahej se Allan ishte mjeku që e kishte operue. Shumë kohë pas atij «vallëzimi të [n]grimë», po kuptonte se njerëzia e dinin tashma që Allan çmendej mbas saj.
Në tregimin e Allan Shtogut për gjuhët e rrezikueme nga zhbamja, fabula ndryshon, por thelbi mbetet po ai. Dashunia i ban njerëzit të ndijshëm, porse njiherit shenjon fundin e gjuhëve.
Personazhi Allan në rininë e tij nuk e ka njohtë Le’nor, kurse kjo, jo veç që e ka njohtë ate fill e për pe, porse e ka dashtë sa nji jetë njeriu dhe ka andrrue e asht shkundullue deri në përhumbje. Ndryshe s’ka pasë si me lindë monumenti poetik «Korbi».
Gjithçka ishte fanitje në borën e skuqun.
Tanë rinia e Len’or kishte kalue porsi gurrë që rrjedh nëpër tregimet për dashuninë e zanave dhe të dragojve. Ajo nuk dinte ç’ish urrejtja. Dhe jetonte pa te.
Nji heshtje kishte pllakosë fushën, malin, njerëzit, e ashiqare edhe kafshët e shkreta që ishin në shërbim të luftës. Pas ndonja tre-katër orësh ecjeje, çrregullt dhe me rrapullimë krahësh e krrokama prej korbi, sikur të donin ta paralajmëronin hatanë, kishin fluturue mbi qiell disa mllia që sa afroheshin, dukeshin si çadra të prishuna kthye mbrapsht nga era e furishme.
Le’nor po ecte fërkemëve të kolonës pa shikue anash, sepse tashma lëvizte andërrt, tue këndue me pëshpërima nji kangë dashunie:
Asht e përvuejtun deri n’lot
pritja e dashunisë
dhe e pezullt
si shpirti i ambëlsisë…
Po e mendonte Allanin. Tregimet që ai ia thurte para shumë vitesh. Ma mirë me thanë: tregimet që ajo i ndigjonte nga motra dhe kusherinat, të cilat e njihnin Allanin nga Universiteti i Virginia-s dhe ishin ba adhuruese të tregimeve e të poezisë së tij.
Le’nor i kujtoheshin rrëfimet drithëruese, sidomos ato të Albinës, e cila atëbotë ishte në lidhje dashunie me Allanin. Mandej, teksa ish kredhë në mejtime, po pa mendue për pritat dhe gjakësin, iu ba sikur e thirri gjyshi ngat oxhakut.
-Eja shpirti i gjyshit ma lexo ndonji gja nga Allani!
«Në fakt, Allan i dashun, provimin e letërsisë popullore e kisha dhanë hala pa i mësue shkronjat e alfabetit. Gjatë kohës që ishe student kolegji dhe shkrueje për Mllia World dhe Sorrnaja Chronicle, gjyshi im të adhuronte shumë, gjithmonë për shkak të frymës me të cilën u jepje shpirt atyne shkronjave të imta… frymë e shpresë. Nji Zot e din sa e sa herë më ka kërkue t’ia lexoja me za të naltë.
-Oj çika jeme, – kështu më thirrte – a ma knon gazetën? Çka po thotë Allan sot?
Unë i lexoja e ai herë dukej i gëzuem e herë i ngrysun. Nganjiherë në sy i ngelnin vizëllima lotësh me orë të tana. Ngjante aq shumë me statujë prej akulli.
Kur të pata pa për herë të parë, ndërsa po kthehesha në shpi, mija mendime më silleshin mbrenda trunit Allan: zanat e malit, gjyshi, gazetat, poezitë… Nuk e ke idenë sa shpejt më ka rritë njajo përkëdhelje e syve të tu përmbi flokët e mi të gjatë. S’lashë njeri të mahallës pa i tregue që të kisha pasë pa së gjalli… vojta edhe te vorri i gjyshit, që na kishte lanë po atë verë. I tregova që të kisha takue dhe ia lexova për të fundit herë gazetën.
I kërkova falje për mungesat në të ardhmen, i thashë se po shkonim prap te baba në Perëndim. I thashë se shumë po iknin nga Fusha e Mlliave. I thashë me za të ngjirun se po shkonim në luftë… veç se po shkonim në liri nuk pata guximin t’i thosha»!
Me qenë asht me andrrue.
Le’nor në këtë çast sapo kishte hy n’andërr.
Me ekzistue s’asht veçse nji andërr që zgjat.
Ajo pa borën të skuqej, pa qenë koshiente pse. Pas pak po e andërronte dashuninë e jetës, po e shijonte, po e prekte n’andërr…
Ai kishte hypë mbi kalë të bardhë, nga ata pegasët plot fanfara legjendash, kurse Le’nor kishte veshë fustanin me lule kamomili, njatë ma të bukurin, qepë disa vjet ma parë për festën e Pashkës.
Ajo u gjet në kurthin e nji feste përplot vizëllima margaritarësh të derdhun në hapësinë, copëza diamantësh në të cilët binin rrezet e acarta të njatij dielli që rëndom ndër legjenda fort shndrit e pak nxe’. Dhe thonë se Le’nor e paska gjetë të [n]grimë nji qen që me orë të tana kish ulurue si ujk që lyp ndihmën e lukunisë, derisa ushtarët kishin shkue andej nga ulurimat vinin. Mund të ketë qenë ujk Alfa ai që ka ulurue. Thjesht, ka qenë nji kafshë që ka dhanë alarmin.
Njerëzit kurrë nuk do të bien dakord mbi mënyrën ma të mirë me iu qasë tjetrit që nuk e kuptojnë. Gjithmonë kanë me e gjetë nji mënyrë me e demonizue, sulmue e shkatërrue tjetrin që nuk e kuptojnë. Por kafshët veprojnë krejt ndryshe. Edhe bishat.
*
Kur e sollën në spital, nuk e tha asnji fjalë. Infermierja kujdestare po e lexonte ditarin e Le’nor tek ia pastronte plagët. Le’nor kishte marrë pesë plagë nga copëzat e nji granate të lëshueme nga minahedhësi.
18 prill
«U nisëm me kangë, nga ato të moçmet rrëfime legjendare për Gjergj Elez Alinë dhe për Mujin e Halilin e Jutbinës. Qemë ngarkue me legjendat që rëndom janë rreng e lypin gjak, me armët dhe dashunitë e mbajtuna msheftas në gji, të cilat, shumica prej nesh kishin me i rrëfye në mungesë të autorëve të shituem në pritë…»
Ditari i Le’nor kishte shpëtue, ndonëse faqet e para dhe të fundit nuk i lexoheshin qartë, mbasi ndër to gjaku dhe boja ishin përzie dhe germat dukeshin si të çueme në kryengritje kaotike. Ajo e kishte shtrëngue fort për gjijsh, sikur donte me mbrojtë diçka të shenjtë me forcën e vdekjes, porse i ishte kujtue veç në spital…
Nga ditari i luftës (qershor 1999)
Dita e parë: «Kur u nisëm, ndanë udhës njerëzit na i dhuruen zemrat e tyne… i lamë istikameve ose na i rrëmbeu anmiku».
Dita e mbramë: «Ndonëse u kthyem fitimtarë, ditën e fundit gjetëm nji atdhe pa zemër, sepse po baheshim si ata – të pazemrit anmiq tanët»!
Në qershor 2016, gazeta prestigjoze njujorkeze NYT botoi reportazhin për misterin që kishte mveshë me dekada vorrin e poetit Allan Poe. Aty dikush për çdo natë kishte vendosë nji trandafil të freskët. Kish qenë i gjalli i fundit që e kishte shoqnue poetin gjatë natës së vorrit, siç thonë ballkanasit, tue mos dashtë me e lanë me u vetmue nën peshën e dheut.
Të [n]grimë e kish gjetë nji qen endacak që kish ulurue më tanë fuqinë, ndërsa nji grue, veshë me të zeza, po vendoste lule tek vorri i burrit të [v]ramë në luftën civile. E kishte thirrë numrin e emergjencës dhe autoambulanca kishte mbërritë mbas çerek sahati.
Kur mjeku Allan, Ali ose Halil, ia dërgoi Le’nor videokasetat me filmat e Akiro Kurosavas, me rekomandimin që t’i shihte andrrat e regjisorit të madh, asaj iu kujtue nata e [n]grime në kufi. Kishte pa pikërisht andrrën e saj të jetës.
Simbas rrëfimit të saj, gjendja në koma – prej hipotermie – të bahet se asht shumë e lumtun, ngase sheh veç vizëllima. E trupi të digjet flakë. Asht krejt sikur po [n]grihesh në borë…
Sërisht turbullt e shihte kartën e ID-së së mjekut dhe n’ato çaste e mbërtheu hamendja se qysh nji qen kish mujtë me thirrë ndihmë për nji shkrimtar? Qentë janë aq të lidhun me njerëzit, sa në çast munden me i hetue në janë të gëzuem a të lodhun, depresivë a agresivë, në u dhemb kryet nga pija o ndonji hall i madh, përpara se njerëzit me dhanë çfarëdo shenje fytyre a tjetër trupore, pohon hulumtimi i Universitetit të Floridës. Megjithëse hulumtuesit besojnë se telepatia e qenëve asht e lindun, ata venë në pah se qentë shtëpiakë në leximin e mendimeve janë ma të suksesshëm se kaninët e egër.
Porse, nuk janë telepatike vetëm kafshët kanakare shtëpiake. Njerëzit i lidhin dëshmitë e tyne në veçanti me binjakët njivezorë. Madje edhe kur të ndamë me qinda kilometra, binjakët pohojnë se në të njejtën kohë fuqishëm ndiejnë çka ka ndodhë me vëllaun a motrën në vendin tjetër, që nga ndodhitë intensive si fatkeqësitë e trafikut e deri te takimet romantike me përfundim të mirë. Anekdota të ngjashme ka shumë, por asnji eksperiment nuk e ka vërtetue pa mëdyshje e as përgënjeshtrue përfundimisht fenomenin e telapatisë.
Eksperimenti me binjakët dhetëvjeçarë, Richard dhe Damien Powell, asht nji nga të fundit që e ka tentue spjegimin. Ata njiherë i kishin nda, mandej para Damienit kishin fillue me thye pjata e ma vonë me shpërthye balona. Në hapësinat e katit të dytë, Richard ka qenë i relaksuem dhe i lidhun për poligrafi, i cili në çdo çast ia ka regjistrue ndryshimet e pulsit, të frymëmarrjes dhe të tensionit të gjakut. Rezultatet kanë tregue se si Richard pavetëdijshëm i ka ndijue reagimet e vëllait.
Thonë se për telepati duhen dy. Dy mendje pa paragjykime, me empati dhe të relaksueme fizikisht e mentalisht. Ky asht hapi i parë për fillimin e nji eksperimenti me telepati.
Muzika asht forma ma e naltsueme e gjuhës. Dhe në kulmin e hierarkisë së heshtjes rrin e vetme Dashunia.
Ditën që Allan u kthye prej syrgjyni, Le’nor, e ndihmueme nga nji shoqatë bamirësie, u nis për në Bregdetin Azur për trajtimin e të mbijetuemve të luftës. Allan iu kthye grahmave të gjuhëve që po zhdukeshin, si terapi posttraumatike. Po mblidhte dokumente arkivore në Bibliotekën Kombëtare të Teheranit për gjuhën etruske, thrakase e ilire, kur hasi në fjalën ‘luftë’ të persishtes së vjetër, nji fjalë që e tanë bota tjetër e merr për mësymjen e tjetrit të perceptuem si anmik, pra për sulm. Persishtja e vjetër e paskish njohtë këtë fjalë si grishje me kuvendue, me u marrë vesh, ngjashëm me çka diplomacia e sotme quen ‘negocim’.
Iu kujtue qeni që e kish shpëtue shkrimtarin e tregimeve të frikshme, Allan Poe. Dhe ai që ndër male kish shpëtue Le’nor. Mandej luftat ballkanike. Djegia e qyteteve. Masakrimi i kufomave. Gravimi me thikë nëpër barqe nanash i katër S-ve serbe, si kodifikim i gjuhës së urrejtjes dhe mishnim i saj. Përdhunimi seksual dhe tredhja si mjete lufte. Premja në qafë me kosë të ndryshkun dhe vorrimi i viktimave bashkë me mjetin ma parak të ekzekutimit.
Prandej, tek po udhëtonin nji ditë me tren drejt qytetit të parë të Bregdetit Azur, Allan bahej se po kotej. Zgjodhi heshtjen. Dhe po ndigjonte muzikë.
– Ky asht monumenti i Romeos dhe Xhulietës – i tha Le’nor.
Ai ktheu sytë me pa. Po shihte vallëzimin e kristaleve të borës pikërisht si në filmin e Kurosavas. Pa dashuninë eternale, të [n]grime n’acar. Valsin e shtangun e të pagojë në gur, që asht trajta ma e naltë dhe ma sublime e fjalës «të due!». Pa dashuninë e tanahershme, të tejkohshme.
– Sa shumë njerëz e thonë e sa pak e ndiejnë kur e thonë! – mendoi me vete Allan.
Kurse Le’nor seç i shkrepi në mendje ideja e vdekjes, kthimit të përhershëm.
– Para se me më gjetë të gjallë, e kam pa vdekjen me sy, në dritën e kaltër të rrezeve të diellit që përplaseshin për borën e kristaltë.
– Po shpirt, vdekja e kaltër vjen. Shkencëtarë britanikë kanë regjistrue momentin kur vdekja shtrihet si valë e kaltër përmbi trupin e krymbit. Ata pohojnë se vdekja shtrihet nga qeliza në qelizë, me ngjyrë të kaltër fluoreshente, derisa të vdesë i gjithë organizmi, – i spjegoi Allan dhe ktheu shikimin nga grueja, fytyra e të cilës kishte marrë nji nur si mermeri me të cilin ishte skalitë statutja e Xhulietës në Istria.
– Cila asht fjala e fundit te Hamleti, Le’nor? – e pyeti tek e puthi në qafë.
– The rest is silence! – iu përgjegj ajo.
– Heshtje! – tha ai.
Mbetja asht heshtje.
Tregimi “Përmbysja”, është shkëputur nga vëllimi “FRYMA” – tregime bashkëkohore në gegnisht, Botimet Princ, 2019
ObserverKult
Lexo edhe:
