Nga Helena Kadare
Sa më shumë që jeta po tkurrej, si për të kompensuar këtë gjë Is tërhiqej edhe më fort nga brezi i shkrimtarëve të vjetër, shumica e të cilëve, siç e kam përmendur më parë, nuk botonin më. Kjo etje për ta i kishte lindur në Moskë, sidomos pas “çështjes Pasternak”, të cilën ai e kishte përjetuar ditë pas dite intensivisht dhe për të cilën do të shkruante më pas romanin Muzgu i perendive të stepës, kapitujt e parë të të cilit i kishte mbaruar ndërkaq.
Përveç Lasgush Poradecit, që Is e adhuronte dhe që e kishte njohur më 1962 në Pogradec, në kopshtin e Çollakëve, ne shkonim shpesh në shtëpinë e Sterjo Spasses, në rrugën Him Kolli, ku qëllonte të vinte edhe Dhimitër Pasko. Në shtëpinë e tij, Sterjoja ruante zakonet fshatare të Prespës, por i ëmbël dhe i dashur siç ishte, mblidhte rreth vetes shkrimtarë të vjetër, nga ata që konsideroheshin mondanë ose që kishin qenë të tillë dikur.
Isha kurreshtare të njihja Mustafa Greblleshin, romani i të cilit Gremina e Dashurisë qarkullonte ende dorë më dorë kur unë isha në gjimnazin e Elbasanit.
Ai ishte mik me Sterjon, por mua s’më qëlloi ta gjeja atje asnjëherë. (Shumë vite më vonë, kam takuar gruan e tij të hijshme, Rrushën, në shtëpinë e tezes sime dhe ajo më ka treguar aq shumë gjëra të paharrueshme për të shoqin. Is e nxiste që ajo t’i shkruante të gjitha këto, por ajo s’mundi sepse vdiç herët. Më ka treguar vetë se fill pas rënies së komunizmit, kur ishte duke shkuar për vizitë te Çabejt, ishte detyruar të fshihej pas pallateve të betonit ku banonin Çabejt, sepse një grup kalamajsh e kishin marrë për vejushën Hoxha dhe i ishin vënë prapa me gurë. Pas tërë atyre reprezaljeve që kishin hequr gjatë diktaturës, kjo kishte qenë parodia më absurde në jetën e saj. Por e tregonte duke qeshur, e lumtur megjithatë që ia kishte arritur kësaj dite.)
Një personazh krejt i rrallë ishte poeti Ali Asllani, i cili e kapërcente kohën e mbretërisë, ngaqë vinte qysh nga Perandoria Otomane. Veshur me elegancë të pashoqe, mbetur qysh nga koha që kishte qenë dandy në Stamboll (ishte i vetmi, me sa më kujtohet, që mbante ende pochét apo lule në thilenë e jakës së xhaketës ), fliste vetëm për gratë dhe dashurinë. Ai ngjante me një tjetër intelektual të asaj kohe, osmanologun Myqerem Janina, që disa e thërrisnin ende Myqerem bej dhe që , siç thoshte, kishte qenë i fejuar me një mbesë të sulltanit të fundit turk. Is do t’i jepte më pas dorëshkrimin e Kështjellës, që kishte për subjekt botën osmane, për të verifikuar terminologjinë e saktë ushtarake. Kur ai vinte te unë, unë e ftoja përherë për drekë, sepse më pëlqente pa masë kur niste e fliste për atë kohë dhe tregonte histori, që për mua ishin të papërfytyrueshme. “E shikon këtë shenjën këtu? më pyeste, duke treguar dorën e majtë. E kam nga ajo” (mbesa e sulltanit). Ajo kishte ardhur para luftenë hotel Dajti (gjithmonë Dajti!), për ca prona trashëgimie nga i ati, dhe një pasdite, tek rrinin bashkë, i kishte kërkuar atij një provë dashurie. Do t’i vinte në dorë majën e cigares së ndezur dhe, nga koha që ai do ta duronte djegien, ajo do të maste dashurinë që kishte Myqerem beu për të…
Ndërsa ai tregonte, unë me gjak të ngrirë hetoja shprehjen e Is, e trembur se mos ia plaste gazit. Në të vërtetë, Is nuk e fshihte se historitë e Myqeremit i ngjanin tepër të stisura, megjithatë zbavitej tek i dëgjonte.
Kur i mbaronte këto rrëfime, vinte çasti që zoti Myqerem hapte çantën e stërvjetër prej lëkure, prej nga nxirrte tufën e fotografive (ai as që mund të përfytyrohej dot pa to), në shumicën e të cilave ishte përherë një vajzë e re, me një bukuri të rrallë.” Ja dhe mbesa ime, Alefi, thoshte gjithë krenari. Ju e dini, ajo është gjithnjë piktore në Danimarkë.” Ishin pikërisht këto fotografi, që ai i tregonte ngado, që e morën në qafë. Një nga akuzat, kur u fut më vonë në burg në moshën tetëdhjetë e kusur vjeç, ishin edhe ato fotografi perëndimore! Vite më pas, në Paris, në një darkë te stërmbesa e Tolstoit, Martha Froy Albertini, në rrugën Havély pranë Operas Garnier, m’u dha rasti të njoh Alefin e vërtetë. E bukur, e gjatë, interesante, që edhe pse jo e re, ishte gjithaq elegante sa në ato fotografi të dikurshme, që i kisha parë me aq admirim në çantën e Myqeremit. I tregova se si vite më parë, në Shqipërinë komuniste, imazhi i saj kishte intriguar kaq shumë fantazinë time. Ajo tani ishte bërë një piktore e dëgjuar dhe hapte ekspozita kudo nëpër botë me punimet e saj.
Origjinal në çdo gjë, edhe historinë e burgut Myqeremi e kishte të tillë. Disa ditë pas daljes nga burgu, Is e kishte takuar rastësisht në Rrugën e Kavajës, në trotuarin e ish-Kishës Katolike, të kthyer, në mos gaboj, në depo mallrash. Myqeremi ishte shend e verë, kishte veshur një pulovër me jakë golf ngjyrë qielli dhe dukej i rinuar. Biseda mes tyre kishte qenë e papërfytyrueshme. Is shfaqi gëzimin që po e shihte të lirë, në kohën që Myqeremi, duke afruar kokën, kishte thënë se dashuria përsëri kishte triumfuar! Sipas Myqeremit, shkaku i arrestimit kishin qenë vërtet fotografitë, por shkaku i thellë, ai i thelli fare, ishte e fejuara e tij e re. Me fjalë të tjera, ishte paditur se ai, plak i moçëm tetëdhjetetrevjeçar, kishte arritur t’i prishte mendjen një vajzë të re kryeqytetase, me të cilën pak përpara burgosjes ishte fejuar.
Is më tregoi se nuk e kishte mbajtur dot veten dhe ia kishte plasur gazit. Ai përsëriste shpesh se në Shqipëri mund të futesh në burg për gjithçka, por s’i kishte shkuar mendja se kjo mund të ndodhte edhe për një shkak të tillë. Myqeremi, naiv dhe zemërmirë siç ishte, nuk ia kishte marrë për keq të qeshurën. Pyetjes së Is se në ç’nen të kodit penal kërkohej dënimi i njeriut për fejesë me ndryshim të madh moshe, Myqeremi i qe përgjigjur se s’kishte nen të tillë. Por, sipas tij, këtu qëndronte dhe marifeti. Kishin dashur ta dënonin për dashurinë e tij të vonuar, por si nen të kodit penal kishin gjetur të famshmin nen 55, “agjitacion e propagandë!”. Atëherë qenka puna e fotografive, kishte thënë Is. Jo! kishte ngelur këmbë Myqeremi, ishte fejesa e tij. Më në fund, nga tregimi i tij i ngatërruar, Is kishte kuptuar se ishte akuzuar që kishte dashur ta joshte të fejuarën, duke i folur për pronat e tij të dikurshme, dhe kjo ishte marrë si agjitacion e propagandë! Mirëpo e fejuara, e thirrur nga hetuesit, nuk e kishte pranuar një gjë të tillë, kishte deklaruar se e donte thjesht si Myqerem dhe se pronat borgjezo-feudale nuk i interesonin. Shkurt, dashuria përsëri kishte triumfuar!
Por një ndër më të afërmit për ne ishte Vedat Kokona. Shkrimtar i njohur në kohën e Zogut, ai shkruante ende rrallë, por më shumë merrej me përkthime dhe me Fjalorin e madh frëngjisht-shqip dhe anasjelltas, që ishte vepra madhore e jetës së tij. Pas përmbytjes së komunizmit, kur ai erdhi, më në fund, në Paris dhe u thirr në emisionin e Bernard Pivot-së në TV-in francez, i habiti të gjithë me frëngjishten e tij të përkryer dhe sidomos me atë përkthim të fabulave të Lafontenit, që i lexoi gjatë emisionit në të dyja gjuhët, shqip e frëngjisht. Për çdo verë, bashkë me gruan dhe vajzat e tij e kishin bërë zakon të zinin një shtëpi në plazhin e Durrësit “te çamët”, përtej rrugës hekurudhore. Një nga burrat më të hijshëm të kohës, Vedati ndërthurte sjelljet e një xhentëlmeni, me një dituri të thellë të kulturës frënge. Në breg të detit mënjanoheshin nganjëherë të dy me Is dhe unë e dija që Vedati i tregonte aij kureshti nga mondanitetet e dikurshme, të tilla që ndoshta ne të tjerët s’duhej t’i dëgjonim. Is më ka thënë se një nga personazhet e Vitit të mbrapshtë, kurtizanen Sara Stringa, e ka portretizuar sipas tregimeve plot ngjyra të Vedatit.
Ndërkaq, ne vazhdonim të jetonim në rrethin e miqve të përhershëm, shumica e të cilëve kishin kryer studimet në vendet socialiste. Për mua, ky ndryshim kulturash, stilesh, veshjesh midis këtyre dy grupeve, që dukej se jetonin krejtësisht të ndarë, secili në botën e vet, ishte një zbulim i vërtetë.
Një figurë tejet dramatike në Tiranë ka qenë ajo e inxhinier Gjadrit.
Një burrë i vetmuar, që e shihnim thuajse çdo ditë në Tiranë, në të njëjtin intinerar, me një pikëllim të parrëfyer në fytyrë. Duhej të kalonin më shumë se tridhjetë vjet, dhe pikërisht kur ndodheshim në Paris, që të merrja vesh prej librit të tij të shkruar në gjermanisht dhe të përkthyer më pas në shqip, tërë dramën e jetës së tij, vdekjen e gruas së dashur në një moshë fare të re. Figura e tij më ka mbetur në mend, bashkë me mendimin se sa gjëra të rëndësishme fati na i ka shmangur apo na i ka nxjerrë përpara në jetë dhe që ne, nga padituria apo shkujdesja, s’kemi ditur t’u japim vlerën që e meritonin! Në këtë kategori bën pjesë edhe ky intelektual i rrallë, që, në heshtje e plot dinjitet, e mbajti për vete dhimbjen që e shoqëroi gjatë gjithë jetës.
Vend të veçantë te miqtë tanë zinte edhe piktori Maks Velo. I ri, modern, i heshtur, ai s’kishte asgjë të përbashkët me kolegët e vet të ardhur nga studimet në vendet socialiste, por pa pasur, megjithatë, hijen e “ish-borgjezëve”. Ai lexonte lirshëm frëngjisht dhe ndiqte, me aq sa mundej, nëpërmjet radios dhe albumeve të pikturës, që i gjente me një mijë mundime, jetën artistike të Perëndimit. Pasi u njoh me Is në një ekspozitë pikture të tijën, ata u afruan dhe shumë shpejt u bënë miq.
Të dy vinin nga botë të ndryshme kulturore, megjithatë ishte diçka thelbësore që i bashkonte. Maksi i tregonte Is pikturat dhe vizatimet që s’ishin aspak të frymës së realizmit socialist dhe Is i jepte atij dorëshkrimet delikate. Ai banonte jo larg nesh, në rrugën e Pishës, dhe na vinte shpesh në shtëpi, si në banesën tonë të rrugës Luigj Gurakuqi, ashtu edhe në apartamentin e ri që morëm më pas, në Rrugën e Dibrës.
Maksi do të ishte njeriu që do të na vinte i pari pikturat nëpër mure.
Shumë vite më pas, pas rënies së komunizmit, kur ne banonim në Paris, në Bulevardin Saint Michel, erdhi te ne për drekë, siç ndodhte sa herë që i binte rruga këndej. Pas dreke , pasi u vërtit nëpër apartament dhe vuri re ca piktura që Is i kishte lënë andej-këndej, tundi kryet dhe më pyeti a kishim mbërthecka pikturash dhe një çekiç. Ia gjeta dhe ia dhashë: “U pa puna, si gjithmonë, duhet të vij unë për t’i vendosur nëpër mure”, tha me të qeshur dhe filloi nga puna.
Ishte prekëse të mendoje se, me të njëjtat lëvizje, tridhjetë vjet më parë e kishte bërë të njëjtën gjë në Tiranë. Ndërkaq, kishin ndodhur kaq ngjarje, ai kishte bërë tetë vjet burg, regjimi komunist ishte përmbysur, kurse jeta dhe miqësia jonë vazhdonin si më parë.
*Shkëputur nga libri i Helena Kadares: “Kohë e pamjaftueshme-
Kujtime”
Përgatiti: ObserverKult
Lexo edhe:
DITARI I ENVER HOXHËS: ISMAIL KADARE ËSHTË TALLUR ME VIJËN E PARTISË…
