-Shpërthimi i ashpër i polemikave në opinion rreth konvertimeve fetare, duke u shfrytëzuar ato, në njërën anë, si formulë mbrojtëse identitare kombëtare dhe, në tjetrën anë, si mbrojtëse e etnisë nga asimilimi serb dhe grek përmes pushtimeve osmane, rikthejnë paradigmën mesjetare të religjionit si mjet lufte kundër emancipimit!
Nga Jusuf BUXHOVI
Duket paksa e pabesueshme, por në një shtet me kushtetutë laike, me arsimim laik dhe me një kulturë përafërsisht perëndimore, siç është Kosova, prej vitesh e çliruar nga pushtimi serb me ndihmën e ushtarake të SHBA-ve dhe NATO-s dhe njëherësh e çliruara edhe nga ideologjia komuniste, liria fetare, nga një e drejtë qytetare, që ushtrohet në përputhje me vullnetin e lirë të secilit, të kthehet në një faktorë thuajse përçarës, që së voni, ka filluar të prekë dhe të trazojë seriozisht jo vetëm harmoninë tradicionale fetare, por edhe sferat identitare kulturore e deri te përkatësia kombëtare! Kjo e fundit, madje, kërkohet që t’ia lëshojë vendin “komunitetit fetar”!
Pa hy te faktorët socio-kulturorë, ku besimi, te një pjesë e mirë e popullatës sonë luan rol të rëndësishëm, është e nevojshme që të jepet një përgjigje sado e rrudhur paradigmave të tanishme fetare në raport me shqiptarizmin, siç janë:
a: parja e katolicizmit mbrojtjes e vetme e shqiptarizmit në rrethanat e pushtimeve osmane;
b: parja e krishterimit ortodoks bashkë me objektet e kultit të krishterë te ne – pronësi serbe në saje të gjoja autoqefalisë nga mesjeta, ndonëse dihet se ajo u fitua tetë shekuj më vonë, në vitin 1922, dhe
c: parja e pushtimeve osmane me islamin – “shpëtues” ose “mbrojtës” nga gjoja asimilimi i shqiptarëve ortodoks në serb, gjegjësisht në grekë.
Ngritjes së konvertimeve fetare në paradigmë anakronike të matjes të shqiptarizmit përmes konvertimeve fetare, siç po ngjet kohëve të fundit, rruga i është hapur nga klasa e gjithmbarshme politike e vendit qysh nga shpallja e pavarësisë së tij në vitin 2008, me mos përmbajtjen e parimit kushtetues me të cilin shteti i Kosovës, në nenin 8, definohet shtet laik me arsim laik.
Mosrespektimi i laicizmit, parimi i parë i të cilit parasheh mbrojtjen e qytetarit nga religjioni, i krijoi hapësirë depërtimit të islamit politik përmes lejimit të veprimtarisë së hapur të vahabizmit radikal me pretendimet e përfshirjes së shqiptarëve myslimanë në kuadër të umës arabe (vëllazërisë myslimane) qëllimi i së cilës është kthimi i sheriatit edhe përmes xhihadit, pra luftës. Mungesa e një reagimi akademik, intelektual në mbrojtje të vlerave kombëtare dhe atyre civilizuese, të nëpërkëmbura, të fyera e të nënçmuara skajshmërish edhe publikisht dhe nëpër media shtetërore madje, mbi të cilat qëndron identiteti ynë kulturor, historik dhe ai politik në kuadër të familjes europiane dhe të qytetërimit perëndimor, spontanisht ndikoi shfaqjen e nismave private deri tek ato të shoqatave, siç është “Lidhja e Deçanit”, me kërkesë të hapur “për kthim në besimin e vjetër”, në katolicizëm, ndonëse nga pikëpamja e tanishme civilizuese, e diskutueshme dhe anakronike madje, siç është e diskutueshëm edhe pikëpamja e mohimit apo dhe e anatemimit të këtij veprimi nga ana tjetër, veçmas kur promovohet logjika e obskurantizmit fetar!
Te kjo pikë, pra, nga këndvështrimi historik, përthyhen paradigmat e lartpërmendura:
– Se a është katolicizmit, si mbështetës i vetëm i identitetit kombëtar shqiptar?
– Se a është krishterimit ortodoks, nga pikëpamja e gjuhës së liturgjisë kishtare (sllavishtes së vjetër dhe greqishtes), vetëm identitet shpirtëror dhe kulturor serb ose grek, që përjashton shqiptarët e besimit ortodoks nga çfarëdo trashëgimie e tij?
– Se a është e vërtetë se pushtimet osmane kanë ndërprerë asimilimin e shqiptarëve të besimit ortodoks në sllavë dhe grekë me çka, sipas mendësisë islamiste dhe neootomane, pa pushtimet osmane, nuk do të ekzistonte më etnia shqiptare?
Hapja e këtyre temave të shkëputura nga kontekstet më të gjera kohore, shoqërore dhe kulturore, siç po ngjet tani midis taborëve konfrontuese të konvertimeve mbi paradigmat fetare, ato i bën tema politike, kur absolutizohen me fakte të ndara ose të manipuluara, që u cekën më lart, veçmas kur atyre u jepen atributet kombëtare si: “katolicizëm shqiptar”, “krishterim serb”, “krishterim grek” ose “islam shqiptar”. Të gjitha këto bien në kundërshtim me doktrinat e përgjithshme fetare, qoftë krishtere apo islame. Meqë dihet se religjionet abrahamike kanë të njëjtin burim (Dhiatën e vjetër), të mbështetura mbi parimet e universalizmit, paçka se ai krishtën, në shekullin XI do të ndahet në ritin lindor – ortodoksinë (ὀρθόδοξος orthódoxos, që do të thotë – besim i njëmendtë, i vërtetë) dhe atë perëndimor – katolik (καθολικός , katholikós, që do të thotë: i përgjithshëm, universal). Ndërsa ai islam (si universal), nga shekulli VII, pas vdekjes së profetit Muhamed, po ashtu shfaqet me rrymën sunni dhe shiite.
Përçarja midis botës së krishterë nga ndarja e tyre në shekullin XI do të përcillet me luftëra të përgjakshme të njërit kryq me tjetrin (atij katolik kundër ortodoksit dhe anasjelltas), përmes tetë kryqëzatave, ku e katërta, në vitin 1202, kulmoi me rrënimin e përgjakshëm të Kostandinopojës dhe marrjes së pushtetit 67 vjeçar në të nga e ashtuquajturës Perandori Katolike e Vatikanit. Ky zhvillim përndezi luftërat e mëdha të ndërsjella feudalëve në Ilirik për hegjemonizëm, fundi i të cilave u erdhi, në shekullin XIV me pushtimet osmane në pjesën eurpiane.
Lufta të ngjamë për pushtet do të shfaqen edhe përbrenda islamit, në betejën e Qerbelasë, për trashëgiminë e Profetit midis imam Alisë (themelues i sektit shiit alvit) dhe sunnive, luftë kjo që do të përçajë myslimanët në sunni dhe atë shiit (arab dhe iranian), në një betejë të vazhdueshme, ku bota islame, me theks te ajo arabe dhe iraniane edhe sot e gjithëditën vazhdon të konfrontohet mbi këto rryma, që në të vërtetë janë luftëra për hegjemoni politike me petkun fetar, siç kanë qenë përherë.
Natyrisht se në kuadër të realiteteve shoqërore, politike dhe kulturore që dominuan gjatë pushtimit pesë shekullor osman, feja katolike, nga përçarja në shekullin XV që i erdhi me shkëputjen e lëvizjes së Martin Lutherit në Gjermani kur me përkthimin e biblës në gjuhën gjermane u shkëput nga kurora e Vatikanit dhe ndërtoi kishën luteriane (evangjelike), Vatikani filloi përkthimin e librave të liturgjive edhe në gjuhët e popujve tjerë. Nga ky zhvillim kemi edhe dokumentet e para në gjuhën shqipe, “Formulën e Pagëzimit” në vitin 1462, të fshehur në një libër liturgjik që do të zbulohet nga Jorgo në vitin 1915, dhe mandej “Mesharin” e Buzukut në vitin 1555 për të vazhduar edhe me tekste të tjera liturgjike nga ato të Budit, Bardhit, Bogdani e të tjerë. Pas krijimit të Kongregacionit Fide nga Papa Klementi, fillon edhe emancipimi intensiv i klerit katolik për misionarizëm në kishat e shkëputura katolike në Bregdet, në Veri, në Dardani dhe Maqedoni, ku krishterimi ishte zyrtarizuar qysh në shekullin IV nga perandori Konstantin i Madh, por Iliriku ishte administruar kishtarisht dhe politikisht nga Bizanti.
Edhe pse mund të merret me mend se ndikimi i përkthimeve të veprave liturgjike në gjuhën shqipe ishte i kufizuar dhe shpesh edhe i penguar nga rrethanat në të cilat ndodhej kisha katolike gjatë Perandorisë Osmane në raport me Kishën Ortodokse, e cila nga koha e Mehmet pushtuesit në vitin 1453 kishte fituar autoqefalinë dhe shfaqej si mbrojtëse e rajës (popullatës së krishterimit ortodokse) e cila si gjuhë liturgjie kishte zyrtarizuar greqishten dhe sllavishten e vjetër (starocrkveni jezik), megjithatë kisha katolike, përkundër mundësive të vogla, me përdorimin e gjuhës shqipe si liturgji kishtare, sado-kudo dhe në parim kishte vepruar kundër asimilimit qoftë edhe në mënyrë simbolike në rrethanat kur ky proces ishte ndikuar nga faktorët shoqërorë dhe politik, veçmas ata ushtarakë. Nga udhëpërshkrimet e misionarëve apostolik nëpër Ilirik, merret vesh për injorancë të madhe të besimtarëve katolikë dhe për fenomenin masiv të laramanisë (kriptokatolicizmit) në viset malore ku “fjala e zotit” zëvendësohej me atë të Kanunit të maleve në kuadër të të ashtuquajturës autonomi fisnore me sistemin e bylykbashit (të anashkaluar të shumtën nga historiografia jonë), në të cilin ishin përfshirë pjesa më e madhe e viseve malore në veri me Kanunin e Lekë Dukagjinit, ndërsa në jug me atë të Skënderbeut. Ndërsa, në shekujt e mëvonshëm, atë XVII –XIX, në rrethanat kur Austria fiton të drejtën e mbikëqyrjes së katolikëve në Ilirik, kisha katolike ishte përfshirë në ruajtjen e gjuhës shqipe si parakusht për krijimin e identitetit kombëtar përmes programit të Kulturpolitik-ës së Vjenës, si hapësirë e sferës së ndikimit të saj politik në një shtet të mundshëm shqiptar që do të pengonte ndikimin sllavo-rus në Adriatik.
Por, me këtë rast, nuk duhet harruar faktin se në kapërcyellin midis shekujve XVIII dhe XIX, kur filluan programet hegjemoniste sllave, greke dhe bullgare (Naçertanja, Megaloidhea dhe Otocensvo bullgare) nën drejtimin e Rusisë dhe kishës ortodokse ruse, kur gjuha e liturgjisë kishtare (greqishtja prodhonte grekë, ndërsa sllavishtja e vjetër – serbë dhe malazias), krahas klerit katolik, prapa të cilit qëndronte Vatikani dhe Austrohungaria, kemi edhe aktivizimin e fuqishëm të një pjese të klerikëve ortodoksë shqiptarë, ndonëse në kuadër të klerit grek, në mbrojtje të shqiptarizmit, edhe pse për ta kjo paraqiste një rrezik të madh nga konfrontimi me parullën shoveniste të klerit grek “kush është ortodoks është grek, dhe kush është grek i takon ortodoksisë”. Ishte Naum Veqilharxhi i cili, në vitin 1844, në Bukuresht nxori “Evetaren” shqipe – si pamflet të parë të nacionalizmit shqiptar. Paraprakisht, në akademinë e Voskopojës, rektori i saj, Theodor Kavalioti, në vitin 1769 shfaqet përkthyes i “Dhiatës së vjetër”, ndërsa një vit më vonë botoi edhe një fjalor “Greqisht-arumunisht-shqip”. Pas mbylljes së Akademisë së Voskopojës nga osmanët me sugjerimin e fanariotit grek, veprimtarinë e përkthimit të literaturës liturgjike në gjuhën shqipe, e vazhdoi peshkopi i Durrësit, Grigor Durrsaku, me përkthimin e “Dhiatës së re” (1761). Këtë rrugë ndoqi edhe Dhaskal Thodri (Theodor Haxhi Filipi), i cili u përpoq për themelimin e një shtypshkronje për botimin e veprave shqipe në Elbasan, e që u vra, kur po kthehej nga Venediku me shkronjat shqipe. Kjo veprimtari e klerikëve ortodoks shqiptar, përkundër pengesave që u dilnin nga otomanët dhe fanariotët grekë, u vazhdua me veprimtarinë e zellshme të Kristoforidhit dhe botimet e njohura nga Shoqëria Evangjelike britanike, që u ndoq nga motrat Qiriazi dhe familja Qiriazi e Manastirit, e merituar edhe për mbajtjen e Kongresit të Alfabetit në Manastir në vitin 1908. Nëse kësaj i shtohet edhe veprimtaria e klubeve shqiptare në Egjipt, Bukuresht, Bullgari dhe veçmas veprimtaria e arbëreshëve në Itali të ritit ortodoks-uniat, atëherë, del qartë se krahas veprimtarisë pioniere të klerit katolik në veri, e dëshmuar me veprat e Buzukut, Budit, Bardhit, Bodanit, Kazazit e të tjerëve, shtysë të madhe intelektuale, shqiptarizmit i dhanë edhe klerikët ortodoks shqiptar si dhe kisha ortodokse shqiptare në SHBA, përkundër pengesave që u bëheshin nga kleri ortodoks grek, që mallkoi shkronjat shqipe dhe vrau klerikët shqiptarë, ndër ta Papa Kristo Negovanin e të tjerë. Me kërkesën e Shoqatës së Ortodoksëve shqiptarë në Stamboll, u hap edhe Shkolla Normale në Elbasan në vitin 1908 si dhe mësonjëtorja e femrave në Korçë dhe disa shkolla të tjera në jug të Shqipërisë.
Në fazën e fundit, pas fitores së revolucionit xhonturk, shfaqen edhe shumë klerikë shqiptarë myslimanë, që i ndihmuan nacionalizmit shqiptar gjatë Kongresit të Manastirit dhe më pastaj, kur xhonturqit filluan fushatën për alfabetin shqip me shkronja arabe. Nuk duhet harruar këtu se shqiptarizmit kulturor dhe atij politik shtysën më të madhe ia dhanë bektashinjtë, ku bënin pjesë vëllezërit Frashëri dhe klerikët militant nga ky rend, që u kyçen aktivisht në të gjitha proceset e luftës për pavarësi kombëtare edhe me armë në dorë.
Ndërlidhja e faktorëve katolikë, ortodoksë dhe klerikëve myslimanë, veçmas Bektashinjve në procesin emancipimit kombëtar, krahas thyerjes së paradigmës së parë, pra të katolicizmit si mbrojtës të vetëm të identitetit kombëtar, thyen edhe të dytën, atë të krishterimit ortodoks (grek dhe serb) si faktor të asimilimit të shqiptarëve të besimit ortodoksë, si shumicë gjatë Bizantit, në serbë dhe grekë, paçka se kjo nuk përjashtohet në disa rrethana të caktuara.
Me këtë tezë antihistorike manipulohet kryesisht me argumente të historiografisë serbomadhe të sajuar në shekullin XIX nga shkolla sllaviste e Vjenës, në krye me Shafarikun, Gopçeviqin dhe të tjerë si dhe me “hagjiografitë” e Hilandarit, të rishkruara dhe të falsifikuara në shekujt XVIII dhe XIX siç janë “zhititë” (jetëshkrimet e Stefan Nemanjes), nga të cilat S. Novakoviq me veprën “Stefan Dusan – car srbski 1335”, i krijohen tapitë e të ashtuquajturit shtet mesjetar serb të Dushanit në Kosovë dhe Maqedoni dhe të kishës ortodokse autoqefale serbe nga shekulli XIII. Vepra e falsifikuar e S. Novakoviqit, ku vetë autori pranon se “Zakoniku” nuk është nga shekulli XIV po i sajuar përmes arnimeve të një kleriku rus në Prizren dhe i një mësuesi nga Bogosllovia e atyshme në shekullin XIX, ndonëse së voni ka humbë kredibilitetin në institucionet akademike dhe shkencore amerikane dhe gjetiu, vazhdon të shfrytëzohet me të madhe nga megafonët e kohës sonë që mbrojnë tezën se krishterimi ortodoks me liturgji të sllavishtes së vjetër është pronësi serbe, ndërsa ai me liturgji greke – është pronësi e grekëve! Harrohet fakti historik se kufijtë e ndarjes së gjuhës së liturgjive kishtare, asaj të sllavishtes së vjetër (që nga injoranca ngatërrohet me atë serbe, të krijuar nga V Karaxhiqi më 1813), në veri, veçmas në pjesën e Dardanisë, përfshinte edhe shqiptarët, ndërsa në jug, në liturgjinë greke, përfshiheshin shqiptarë nga mesi dhe jugu, ku ata sot e gjithëditën si arvanitas shfaqen në Epir e deri në More. Me këtë rast duhet përkujtuar se pjesë e krishterimit ortodoks me gjuhën liturgjike të sllavishte të vjetër ishin edhe familjet e njohura feudale Kastriotët, Thopijajt, Balshajt dhe të gjithë feudalët e Epirit dhe të Maqedonisë, edhe pse disa prej tyre, në përputhje me rrethanat, ndërruan kishat nga njëra në tjetrën përderisa pranuan islamin, ndonëse siç e dëshmon edhe Pirgu shqiptar (Arbanaski pirg) në Hilandar nga shekulli XV i familjes Kastrioti, ata i mbetën besnik kësaj kishe, ku ruhet edhe identiteti i tyre joserb siç e tregon mbishkrimi në varrin e Reposh Kastriotit, vëllait të Skënderbeut, në Hilandar , nën artheksin e Millutinit rasian: “Kont ilir”. Pra, historikisht, kisha ortodokse e liturgjisë së sllavishtes së vjetër (starockveni jezik) nuk ishte serbe, siç nuk ishte greke ajo e liturgjisë greke. Faktet historike flasin qartë se Kishës Ortodokse me liturgji sllavishte të vjetër, i takonin një pjesë e mirë e popullatës shqiptare në Maqedoni dhe pjesërisht në Kosovë, të asimiluar pas pushtimeve serbe të Kosovës dhe të Maqedonisë dhe të Janinës dhe Epirit nga grekët, në vitin 1912. Në dokumentet Austriake nga luftërat austro-osmane midis viteve 1689 dhe 1730, dalin fakte se një pjesë e mirë e të shpërngulurve në veri, (Hungari e deri në Ukrainë), krahas katolikëve, kishte edhe ortodoksë nga Kelmendi. Disa prej tyre, madje, nën formacionet që udhëhiqte feudali Begolli i Pejës, shqiptarët katolikë quheshin “arbanas”, ndërsa të krishterët ortodoksë nga Kelmendi dhe Rasha, quheshin “rasianë”! Pse do të krijoheshin këto të ndara, në Hungari, (“rasiane” dhe “serbë”) po qe se do të ishin të njëjtë – serbë? Në “serbë” “rasienët” i ktheu kisha ortodokse në Hungari pas themelimit të Mitropolisë së Karllovcit të Sremit, në vitin 1771, fakt ky që pranon edhe nga historiani dhe kleriku serb nga Hungaria, I. Ruvarac. Meqë historiografia institucionale në Tiranë dhe Prishtinë pranon diktatin mashtrues serb rreth “shpërnguljes së madhe serbe”, natyrisht se faktori ortodoks shqiptar si “rasien” , siç ka ndodhë edhe me zhupaninë e fuqishme të Rashës Nemanjane, konvertohet në serb, ndërsa Rasha, e njohur nga burimet e shumta të kohës entitet i pavarur feudal në Bizant si Rasia, Rex Rasien, Rasien, të konvertohet në Shtet Mesjetar Serb me çka ushqehet diskursi antihistorik i ortodoksisë si katalizatore e asimilimit të shqiptarëve në serbë dhe grekë, që e demanton edhe përkatësia e një të tretës së popullatës shqiptare të besimit ortodoks, pa llogaritur, siç u tha, pjesën tjetër të ortodoksëve shqiptarë të asimiluar në Maqedoni, Kosovë pas pushtimeve serbe në vitin 1912.
Kjo paradigmë, hap edhe çështjen e tretë, asaj se në mesjetë ka ekzistuar Perandoria serbe e Dushanit, me Kishë autoqefale ortodokse serbe nga shekulli XIII, edhe pse ajo do të fitohet tetë shekuj më vonë, në vitin 1922 pasi të themelohet mbretëria SKS, me ç’rast thuhet këto realitete, kanë ndikuar që shqiptarët për t’i ikur “zullumit” serb, nën perandorinë imagjinare të Dushanit të krijuar me falsifikime të dokumenteve kishtare në shekullin XIX, kanë pranuar islamin, prej nga ngrihet teza tjetër antihistorike se pushtimet osmane shqiptarët i çliruan nga “robëria serbe” e Perandorisë së Dushanit! Megafonët e kësaj “teorie”, harrojnë faktin se islamizimi i shqiptarëve rritet dukshëm nga shekulli XVII e këndej, pra kur nuk ka pasë as “zullum serb”, meqë nuk ka pasë as “mbretëri serbe të Dushanit” prej dyqind e sa vitesh të pushtimit osman, e nuk ka pasë as “zullum” nga kisha ortodokse me liturgjinë e sllavishtes së vjetër, kur dihet se Patriarkana e Pejës, nga viti 1450 deri në vitin 1555 ishte e mbyllur fare, për t’u aktivizuar vetëm në kohën e Vezirit Nehmet Pashë Sokoloviqit, por që po ashtu, nga viti 1760 e deri në vitin 1912 prapë do të mbyllet nga Porta e Lartë, për t’u bartur pjesërisht në Karllovc të Sremit, ndërkohë që në manastiret ortodokse (të Deçanit, Pejës, Graçanicës, Deviqit e të tjera) të mbrojtura nga vojvodës shqiptarë dhe të vizituara të shumtën nga shqiptarët, do të shërbejnë priftërinj rusë.
Pra, nga këndvështrimi i fakteve relevante historike, islamizimi i shqiptarëve ka arsye të tjera, shoqërore, ekonomike dhe politike dhe assesi “të ikjes nga zullumi i kishës ortodokse të liturgjisë sllave” të quajtur serbe, e aq më pak që të shpëtohet nga një Perandori e paqenë, siç quhet ajo e Dushanit, përkundër faktit se despotati i tij si “Illyria magna” me pretendime që ta zëvendësojë kurorën e Bizantit në shkërmoqje, përfshinte thuajse pjesën më të madhe të feudalëve arbërorë, të shumtën ortodoksë, me disa prej të cilëve (Kastriotët dhe Balshajt) kishte edhe marrëdhënie familjare, mbi bazat e konstalacioneve të atëhershme të autonomive feudale në Bizant, fakte këto që një pjesë e historiografisë sonë institucionale i anashkalon ose i keqinterpreton skajshmërish sipas diktatit të historiografisë hegjemoniste serbe!
Për fund, duhet thënë se konvertimet në katolik për t’iu kthyer “besimit të vjetër” për t’u mbrojtur nga ofensiva e padiskutueshme e islamit politik me veprime denigruese ndaj kulturës dhe historisë shqiptare, si dhe ngritja e tezës antihistorike se pushtimet osmane dhe konvertimi në islam mbrojtën shqiptarët e krishterë nga asimilimi sllav, në rrethanat e shpërthimit të një konfrontimi të panevojshëm fetar, kushtëzojnë nevojën që formula e njohur e rilindasve “Feja e shqiptarit është shqiptarizmi”, duhet riformuluar me atë se “Feja e shqiptarit është iluminizmi dhe përkatësia perëndimore”, në përputhje me realitetet e të dy shteteve shqiptare laike në rajon!
….
ObserverKult
Lexo edhe:
BIPOLARITETI SOCIAL DHE KULTUROR NË ROMANIN “MONA” TË JUSUF BUXHOVIT
