(Recension për librin e Halil Matoshit “The Lil’s Poem”, Littera, Prishtinë, 2023)
Nga Afrim Kasolli
“A mund të shkruhet poezia pas Auschwitzit”? – është njëra nga pyetjet më të njohura që filozofi dhe kritiku i njohur Theodor Adorno, shpreh habinë, zhgënjimin dhe protestën e tij për ngjarjet e kobshme të Luftës së Dytë Botërore, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me “kampet e përqendrimit”. Mirëpo, askush nuk e ka kontestuar më shumë këtë pyetje sesa libri më i ri i poetit, publicistit dhe shkrimtarit të njohur Halil Matoshi, të titulluar “The Lil’s Poem” të botuar nga shtëpia botuese Littera. Libër ky, që këto ditë u promovua në prani të miqve dhe adhuruesve të poetit Matoshi në ambientet e Teatrit Oda.
Kështu, me anë të këtij vëllimi poetik krahas vlerave estetike, kulturore dhe letrare në fund të fundit poeti na tregon se poezia mund të jetë pikërisht dëshmitare e krajatave dhe vuajtjeve jo vetëm të poetit, por edhe të gjithë atyre që kaluan në kalvarin e persekutimit nën një regjim fashist, sikur se ishte ai i Milosheviqit. Pra ajo i shërben “Mnemosyne-ës” perëndisë së kujtesës, apo “muzës së të gjitha muzave” siç e quanin ndryshe grekët e vjetër memorien. Prandaj, kjo edhe është njëra nga detyrat e poezisë, që të jetë dëshmitare e asaj që ka ndodhur. E të ndikojë që të mos i mbulojë “pluhuri i harresës” ngjarjet e së kaluarës.
Kështu, Halil Matoshi më artin e tij poetik i kundërvihet hiçit.
Këtë rol e pasqyrojnë poezitë e tij mbi “Burgun e Prishtinës” dhe për zinxhirët më të cilët i mbanin të lidhur të burgosurit, e të cilit “nuk tingëllojnë” por që “zinzikërojnë”. Ndërkohë, klimaksin e kësaj fryme poetike e mishëron poezia “Humbëtina”. Me anë të këtij krijimi poetik shkrimtari, tregon për kreshpërimet që na shkakton ai “konstrukt fantom” që quhet i “pagjetun lufte”, që është një qenie e “dyzyeme hem i dekun hem gjallë”.
Kurse nëpërmjet “syve që keshin”, shpaloset ankthi i motërzimit të “vdekjes me këmishën, si dhe portretizohet fati kolektiv i “brezit 81 dhe Kinemasë Rinia”.
E të jetosh në këtë kohë dhe “me kanë t’ri, domethan caqe ideale për qitje” ku “secila pamje në Prishtinë gajke në Natën e kristalt pa dëshmi”.
Është në natyrën e poezisë që të shërbehet me metaforën e dritës, kundër territ. Sepse e para i shëmbëllen shumë me shumë lirisë. Dhe kjo nuk është e rastësishme. Është përsëritje dhe ripërsëritje e një tensioni që kishte zanafillën që në agimin poetik të këtij civilizimi. Bie fjala shkrimtari ynë i njohur, Ismail Kadare në librin e tij “Ftesë në Studio” tregon për tronditjen, dramën shpirtërore dhe ankthin e vazhdueshëm që e kishte shoqëruar që nga koha kur e kishte lexuar Iliadën e Homerit dhe atë veçanërisht pjesën ku pasqyrohet konflikti i Zeusit me Diellin. Ky tension, siç pohon edhe vet, nuk i është shqitur kurrë nga mendja dhe imagjinata e tij.
Madje ai përbën kryevargun e asaj vepre. Në polemikë e sipër Dielli e kërcënon Zeusin se “do të zbres në ferr dhe të shndris veç për të vdekurit”. Për këtë shkrimtar as që mund të mendohet kërcënim më madhështor “i cili ndryn brenda vetës edhe kobin, edhe absurdin, edhe të pamundurën, që megjithatë është tmerrues”. Dielli, pohon Kadare “nuk i thotë Zeusit kërcënimin që pritej, do të iki, t’ju lë në terr, çka dhe do të ishte mjaft për t’u tmerruar. Ai s’mjaftohet me kaq. Pra i shpall se nuk do iki në punë të vet, nëpër kozmos, por do zbres atje ku drita është më papërfytyrueshme më e pamundur se kudo; në skëterrë. Pra dritën që do tua marr të gjallëve, dielli do t’ua jep atyre që nuk u duhet, të vdekurve”.
Por ketë mit mbase duhet ta zhdrivillojmë simbolikisht edhe në një kuptim tjetër, se kur regjimet autokratike ua marrin dritën të gjallëve, atëherë është poezia që e ndriçon skëterrën dhe e mban gjallë dritën e lirisë. Dhe ky dimension shpaloset në pozitë “Një dritë m’ka mbajtun gjallë” dhe “Spaç” ku pasqyrohet ferri i botës totalitare i regjimit stalinsit të Enver Hoxhës, me në të cilit diktatura “njerzit që menduen i pëplasi në Spaç”.
Ky glorifikim i dritës si medium i dijes, qenies dhe drejtësisë, ka zënë një vend qendror edhe në traditën filozofike, që nga koha e Platonit deri në epokën e Iluminizmit.
Mirëpo, në dallim nga i pari që e përjashton poezinë nga shteti i tij ideal, Halil Matoshi ndonëse me formim bazik filozofik, i trajton pikërisht shumë nga temat filozofike në mënyrë poetike. I mishëron ato. Dhe tregon se nuk janë të papajtueshme kultura letrare dhe ajo filozofike. Madje ato mund të kenë “rrënjë” të njëjta. Prandaj, nuk është e rastësishme që filozofi Friedrich Nietzsche, me anë të rebelimit të tij artistik e tij kundër së vërtetës filozofike, megjithatë kishte demonstruar një respekt të jashtëzakonshëm, pikërisht për filozofët e parë.
Kurse Halil Matoshi tregon se edhe filozofia ashtu sikur se feja “mund të duken zhanre letrare”.
Madje në këtë mënyrë, ai e ringjall traditën para-sokratike. Sepse mendimtarët e kësaj epoke pandehmat e tyre mbi natyrën, universin, kohën etj etj i pasqyronin në mënyrë poetike. Ndërkohë, ky fqinjërim ndërmjet poezisë dhe filozofisë, vërehet në poezinë “Panta rhei” këtë parim metafizik heraklitian, sipas së cilës çdo gjë lind, rrjedh dhe tretet në “misteret” e universit.
Dhe është kjo trashëgimi që sipas filozofit të njohur Martin Heidegger tregon se ’Qenia‘ në mendimin grek para-sokratik e kishte kuptimin e phusis-it. Asaj që manifestohej, shfaqej dhe çelej nga vetvetja. Proces ky, që Halil Matoshi e pikturon më artin e tij poetik.
Për fund, vlen të veçohet teza e mendimtarit të njohur gjerman G.W.F Hegeli, në ligjëratat e tij mbi Estetikën, kur konstaton se nga të gjitha artet më afërta me filozofinë është poezia. Natyrisht, ajo dallon nga kjo e fundit, sepse subjekti i saj nuk është universali në mënyrë abstrakte, por “arsyeja e individualizuar”. Çfarë edhe ka ndikuar që këtë të fundit ta karakterizon pasuria e veçantisë dhe origjinalitetit, sikurse bie fjala kur flasim për “poezinë italiane, angleze, spanjolle etj etj”. E të njëjtën gjë mund ta themi edhe për poezinë shqipe, panteonin e së cilës e ka pasuruar tej mase Halil Matoshi me anë të librit “The Lil’s Poem”.
ObserverKult
Lexo edhe:
PROMOVIMI I LIBRIT TË HALIL MATOSHIT “THE LIL’S POEM” (VIDEO)
DISKURSI I DHIMBJES SË PASHMANGSHME/ RECENSION PËR LIBRIN “THE LIL’S POEM”
“THE LIL’S POEM”, VLERËSOHET SI LIBRI MË I MIRË NË MITINGUN E POEZISË NË GJAKOVË
