Shtëpisë Agolli, edhe pse jeton aty i biri, më shumë do t’i drejtohen Elonës, vajzës së Dritëroit e Sadije Agollit. Kohë përpara se i ati të ndahej nga jeta, ishte Elona që kujdesej që ca gjëra të bëheshin të mundura.
Akoma më shumë kur e ëma mbeti pa Dritëroin e saj, ishte ajo që do ta angazhonte po prapë me punë të të atit, vetëm t’i mbante frymën gjallë. Nuk e bëri dot për gjatë… Muaj më parë, Sadija shkoi atje ku të gjithë e dinin se kishte vendin, te Dritëroi. I dha fund kështu pagjumësisë permanente të këtyre viteve, anktheve, nervozizmit e gjithë atij boshi ku iu duk se e hodhi jeta.
Dy fëmijët e saj ishin gjithnjë aty, por ajo i kishte sytë nga portretet në vaj që janë në sallonin e shtëpisë. Kolltukun e të shoqit e kishte zënë vetë, që ta kishte përballë, atë dhe gjithë ata që vinin për të folur për të. Prandaj, sot e më tej, njerëz të rëndësishëm të miqësisë së prindërve të saj do t’i drejtohen asaj, si fijen që tashmë do të mbajë të lidhur miqësitë me të gjallët. Edhe Helena Kadare, sa dëgjoi lajmin, nuk hodhi në letër kujtime si t’i vinin, pa i renditur, por iu drejtua Elonës. Elonës që e kishte pasur afër që kur lindi, por nuk ishte drejtuar deri atë javë, sepse kishte qenë Sadija, përpara së bijës, lidhja e botës për të shoqin.
Miqësia e të dyjave, Helenës dhe Sadijes, është aq e vjetër sa edhe koha i ka venitur të shumtën e kujtimeve. Por Helena kujton, e ka bërë edhe në librin e saj, kur përshkruan ditën e martesës, natë në të cilën Sadije Agolli u njoh me bashkëshortin e saj, Dritëroin, e ka bërë edhe në këtë letër. “Ndërsa po kërceja, më zunë sytë në një nga tryezat shokun tim të kursit, Minush Jeron, autorin e dramës “Njollat e murrme”, që do ta çonte atë pas ca kohësh në burg. Atë çast, ai po grindej me poetin militant Luan Qafëzezi. Nën mosvëmendjen e përgjithshme, ata e kishin kapur njëri-tjetrin për fyti, ndërsa Minushi i thoshte: “Megjithëse emrin e ke Luan, në letërsi nuk je veçse një kec”, Luani i përgjigjej: “Kopuk liberal, gjynah që s’e kam koburen, pa do ta shihje!”. Në një rast tjetër, kjo gjë do të më tmerronte, por ngaqë isha si në re ia plasa të qeshurit dhe po kërkoja me sy, për t’i treguar se ç’po ndodhte.
Në të vërtetë kishin ndodhur plot gjëra të tjera gjatë dasmës. Një nga ngjarjet ishte njohja dhe afrimi midis shoqes sime të kursit, Sadije Kecit dhe Dritëro Agollit, që do të bëhej më vonë burri i saj. Aty nga ora pesë e mëngjesit, njerëzit nisën të largoheshin. Një pjesë zbrisnin shkallët dhe ktheheshin prapë, i binin derës dhe kërkonin të thoshin një mendim që iu kishte mbetur pa thënë… “Kjo është nata e martesës së çiftit Kadare, që ishte po aq e rëndësishme edhe për Agollin. Nuk e dimë ende nëse Sadija është ulur të hedhë ndonjëherë në letër kujtimet e saj. Ngelet të na i zbulojë Elona, sado që, edhe nëse e ka bërë, nëpër radhë, me siguri ka rënë zilja e derës e dikush ka hyrë për Dritëroin, ndërsa Sadija do t’u çonte rakitë. Edhe nëse nuk e ka bërë, të gjithë e panë dhe e ‘lexuan’ edhe përmes tij, sepse ajo këtë bëri deri në fund, i shërbeu punës së të shoqit… “Më datën 19 shkurt, e bukura nëna ime thirri vdekjen. U rrëzua e vendosur për të bërë paktin me atë që shpirti i saj të puqej menjëherë me atë të atit tim.
Ajo, mizorja vdekje, donte të mendohej për pak kohë dhe e mbajti në pragun e saj përgjatë 7 ditëve, duke dashur të përmbushte dëshirën e së bukurës nënës sime. Në datë 26 në mesditë, e lehtë dhe e bukur si pulëbardhë, nëna ime u end lart, në kërkim e përbashkim me atin tim. Ata tanimë janë bashkë, pasi shpirtrat e tyre, njëri në amshim e tjetra ne jetë, përgjatë dy viteve, përcillnin kumte mes tyre, dite-natë e natëditë. E bukura nëna ime flinte pak, përpëlitej e sfilitej në mëdyshje, jetonte e nuk jetonte, bëzante e nuk bëzante.
Ajo lotonte, por nuk qante, ajo buzëqeshte, por nuk qeshte. Pas ikjes së shpirtit më të bukur, për të cilin ajo ishte marrosur në të gjitha moshat e saj, edhe vetë shpirti i saj ndjehej tërë kohës në vrap, në ndjekje, në përgjim të shpirtit të humbur. Jeta e saj u bë makth, jerm, magji, fluturim. Tanimë, vrapi pushoi, ndjekja u sos. Ajo është e qetë, e bekuara nëna ime tanimë po çmallet. Shpirtrat po çmallen…”, shkroi kohë më parë, si përgjigje për të gjithë, e bija, Elona Agolli.
E dashur Elona
M’u duk pak e çuditshme tani që u ula dhe shkrova në krye të kësaj letre emrin tënd. Sepse bashkë nuk kemi shkëmbyer ndonjëherë mesazhe. Ato i bëja me nënën tënde, Sadijen. Ndaj, tani që po të drejtohem ty, më duket e papritur. Siç është edhe ngjarja e hidhur që sapo ka ndodhur. Sepse të gjithë njerëzit që kanë një histori të gjatë së bashku, e kanë të vështirë ta përfytyrojnë që do të vijë një çast i tillë. Teksa të shkruaj, në mendjen time ti je përherë Elona e vogël, vajza e shoqes sime të kahershme, Sadijes, që ka disa orë që nuk është më… I shkrova këto fjalë dhe prapë më duket e pabesueshme. Ngaqë asnjëherë nuk do të mund të duket e natyrshme dhe as “e drejtë” humbja e njeriut të afërt, edhe pse të gjithë e dimë se kjo është e pashmangshme. I kam ndjekur si ndër ethe lajmet që më vinin nga Shqipëria, nga miqtë tanë të përbashkët, për ecurinë e gjendjes së saj. Mëngjesi i djeshëm, kur më telefonuan për të më thënë se nëna jote e dashur dhe shoqja ime ishte nisur në rrugën pa kthim, më shtangu. Nuk je vetëm ti, e dashura vajzë, që të erdhi befasishëm nisja e saj e shpejtë. Jemi shumë, gjithë miqtë e mikeshat e saj që kemi mbetur kështu, pa fjalë, nga lajmi për të. Është një rrugë që do ta bëjmë të gjithë, e megjithatë, nuk arrijmë dot ta pranojmë. Çdonjëri prej nesh është i lidhur me qindra e mijëra fije dhembshurie, mirëkuptimi, herëherë paqartësie, por më së shumti dashurie, me krijesa të tjera që ka përreth dhe humbja e çdonjërit, bashkë me misterin e jetës, mbetet përherë e padurueshme. E papranueshme, do të thosha. Sikurse e di, miqësia ime me nënën tënde nuk nis sot. Ajo fillon shumë vite më parë, kur të dyja, vajza të reja dhe pa përvojë, ajo me kaçurrela të zeza, unë me gërsheta, vinim nga dy Helena Kadare, letër Elona Agollit qytete të largëta të Shqipërisë, për t’u ulur në bankat e Fakultetit të Letërsisë. Bashkë me leksionet, do të ndanim edhe dhomën e konviktit. Të gjitha ngjarjet, sekretet tona vajzërore, të vogla apo të mëdha, do rriheshin e do shoshiteshin në atë dhomë të përbashkët të konviktit të vajzave, ndërtesë njëkatëshe, barakë e ushtrisë italiane, siç thuhej, në hyrje të Rrugës së Elbasanit. E vërteta është se ndiheshim të lumtura dhe plot gjallëri, gjë që na e jepte mosha, edhe pse e përditshmja jonë ishte plot privime dhe mungesa të panumërta. Ne ishim të lumtura që kishim ikur nga rregullat e rrepta prindërore, të lumtura që studionim në degën e dashur të letërsisë, të gëzuara që kishim ardhur në Tiranë. Të lumtura për gjithçka. Dasma ime ndodhi shpejt, qysh në vitin e parë të fakultetit, me një poet të ri që sapo kishte nxjerrë vëllimin me poezi “Shekulli im”. Ishte një dasmë që shkaktoi shumë trazira, ngaqë në vend të kushërinjve dhe farefisit, të ftuar kishte shkrimtarë të Lidhjes dhe shoqe të miat të konviktit. Në këtë dasmë, nëna jote u njoh me poetin tjetër, po aq të njohur, babanë tënd, Dritëroin, gjë që i dha miqësisë sonë një dimension të ri. Shumë shpejt erdhët ju, fëmijët tanë. Ti e di fort mirë se, siç e ka përshkruar edhe Sadija, emrin tënd të bukur që ke sot, ta ka vënë Ismaili. Ishin kohë të paharruara. Po të kujtoj një detaj të thjeshtë, që ndoshta nuk e di: Kur bisedat tona na merrnin përpara dhe ora e mesnatës na gjente aty, darkën e hanim së bashku në dhomën tonë të gjumit, shtruar mbi një valixhe të vjetër që e kishte sjellë me vete Ismaili, pas studimeve pasuniversitare në Moskë. Ishin darka të thjeshta, me ushqime të pakta, marrë në kuzhinën e shtëpisë, atje ku i vinte nëna e Ismailit dhe ku ne të dyja hynim me majat e gishtave, për të mos zgjuar pjesëtarët e tjerë që flinin… Jo rrallëherë, kur konvikti ishte mbyllur, Sadija flinte te ne mbi një krevat portativ, të ruajtur prapa derës posaçërisht për të. Sa mbrëmje të bukura e të paharruara që ishin! Pastaj, koha erdhi e u ashpërsua politikisht. Shumë probleme, shumë shqetësime. Ne nuk rrinim më bashkë aq shpesh sa dikur, por fijet e miqësisë nuk i premë asnjëherë. Vite më pas, fati e solli të ishim në të njëjtën godinë banimi, në Rrugën e Dibrës, aty ku edhe jeni sot. Në atë periudhë, problemet dhe telashet erdhën dhe u rënduan dhe ne nuk e patëm më kohën e mjaftueshme për të ndarë me njëritjetrin mendimet dhe gostitë. Por, në ngjarjet e rëndësishme të familjeve tona, mbetëm përherë bashkë. Në një darkë të tillë, aty nga mesi i viteve ’70, kur unë isha duke shkruar romanin tim të parë, i kërkova babait tënd të më shkruante një skenë fshati, që për mua ishte diçka krejt e panjohur. Dritëroi, pa më të voglin hezitim, madje duke qeshur, ma shkroi aty, mbi tryezë. Ishte një dialog me “punë fshati”, skenë që edhe sot e kësaj dite vazhdon të jetë në roman, ashtu siç e ka bërë ai, me dorën e tij, atë mbrëmje. Sa kujtime të tilla zënë vend në këtë hapësirë kohe… Nëna jote e bukur Sadija dhe unë, për vite të tëra e ruajtëm të pacenuar miqësinë tonë nga turbullirat e kohës. Në çdo festë, botim të ri a përurim letrar, ne do dëgjoheshim së bashku në telefon. Dhe ky komunikim nuk u ndërpre edhe kur ne ishim larguar nga Shqipëria. Hera e fundit që ndenjëm bashkë, ishte dhjetori i vitit që sapo lamë. Edhe pse e lodhur dhe me shëndet jo fort të mirë, ajo na priti gjithë gaz, me një shoqe tjetër të shkollës sonë dhe me entuziazmin e dikurshëm, na tregoi punën e jashtëzakonshme që po bënte me dorëshkrimet e Dritëroit. I solli dosjet aty, para nesh, në atë tryezën e madhe të rrumbullakët në mes të sallonit të mbushur plot piktura, tryezë që e gjen tani në të gjitha reportazhet dhe intervistat që shkruhen për ju. Një tryezë trofe! Bashkë me fotografitë e shumta që bëmë atë ditë, duke qeshur që tanimë s’kishim më nevojë për fotograf, si dikur në konvikt, ngaqë celulari që mbanim ndër duar i bënte ato lehtësisht, lamë takim të shiheshim në pranverë, kur ne të ktheheshim, si zakonisht, në Tiranë. Me shoqen tjetër i premtuam se, edhe të mos donte, do ta merrnim me vete në shëtitjet mëngjesore nga kodrat e Liqenit të Tiranës. “Do të vij se s’bën me ju”, tha ajo kur u ndamë te shkallët e apartamentit. “Deri në pranverë do ta kem marrë veten mirë”. Një premtim që nuk u mbajt dot… Elonë e dashur, ti tani je vetë një nënë e re. Por para se ta përfundoj këtë letër, do të doja të thosha se nëna jote, Sadija, ka qenë një vajzë, një grua dhe një nënë e mrekullueshme. Jam e sigurt se ti do të dish t’ua mbash gjallë figurën e saj nipërve dhe mbesave që ajo la pas. Dhe do t’u flasësh atyre për të. Për gjyshen e bukur e të mençur, Sadije./panorama.com.al (29 shkurt 2019)
———————-
LEXO EDHE:
Nga njohja me Ismailin te kthimi në Tiranë, rrëfimi i Helena Kadare: Jetuam gjatë si çift për shkak të letërsisë
ObserverKult
