Nga Mehmet Elezi
Dritëhije në fjalorët e akademisë
Numrori “katërdhjetë (katërdhetë)”, madje edhe një emër i formuar me të, “katërdhetëkambësh”, ka qenë pasqyruar në Fjalorin e Gjuhës Shqipe, 1954.
Përdoret gjerësisht në të folurën e përditshme, del në vepra madhore letrare dhe folklorike: “Ishin katër, po sa për katërdhetë” (Kanuni i Dibrës). “…mezi ka vetëm katërdhjetë vetë…” (Gj. Fishta, Vepra letrare, 9). “Kusha tash katërdhetë vjet e mâ asht te na” (E. Koliqi, Tregtar flamujsh, tregime).
Në fjalë të urta: “Deri në katërdhetë vjeç mjeshtrat ndërtojnë; mas katërdhetës nisin me çartë” (metaforë për shëndetin e njeriut); “E keqja ec me katërdhetë kamë”; “I get (ngjan) miki mikit katërdhetë vjet përpara” (krahaso “Krushqia ngjan, pa bëhet”); “I zoti i shpisë duhet me i hangër katërdhetë ka(f)shatë ma shumë se miki”; “Ujët si kalon katërdhetë gurë, mund të pihet”.
Në paragjykime: “Llahusa nuk duhet me dalë prej odës (qylerit) për katërdhetë ditë”; “Katërdhetë ditë llohusa e ka vorrin çelë”.
Në barnatime (mjekime) popullore: “Për me u shndoshë prej majasilit (ekzemës) duhet me e hangër çdo ditë ka ni hudër në testull (esëll) katërdhetë ditë rresht”.
Në gjëza: “Asht ni sen me dy shpirta/ duer e kamë katërdhet gishta” (gruaja shtatzanë).
Në shprehje: “U ba vetë i katërdheti” u idhnue shumë, i kërcyen dreqnit (Kumanovë).
Merr pjesë në fjalëformim:
-katërdhetëkambësh. E ka Gazulli për dyzetkëmbësh, shkrapën (kur shtjellon tokës);
-katërdhetë e parë (në kuptimin katërdhjetë e një, dyzet e një). “Në të katërdhetën e të parën ditë me çue…” (Atë Kolë Berishaj, Malsia e Madhe, etnografi).
-katërdhjetedysh, mbiemër, edhe si emër. Për një lloj topi të kalibrit 42. “…mos t’i luejë as topi katërdhjetedysh!” (Gj. Fishta, Vepra letrare, 10).
-të katërdhjetat, emër, vetëm shumës. Dita e dyzetë pas vdekjes; dreka a darka e shtruar me këtë rast.
Fjalori i botuar më 1954 është vepër e Institutit të Shkencave, paraardhës i Akademisë së sotme të Shkencave. Autorët ishin gjuhëtarë e dijetarë në zë, atdhetarë të provuar. Gjykonin, nuk paragjykonin. Shihnin vlerën e fjalës, jo “biografinë” a “gjeografinë” e saj.
Në asnjë prej fjalorëve të mëvonshëm të Akademisë së Shkencave (1980, 2002, 2006) numrori katërdhjetë nuk u pa më. Fjalorët e dënuan me vdekje.
Dijetarët bashkohen në pikëpamjen se ilirishtja përdorte sistemin e numrimit me dhjetëshe (decimal), prej ku e ka trashëguar shqipja e sotme. Ky sistem është dallues për gjuhët europiane, me përjashtim të baskishtes, e cila përdor sistemin me njëzetëshe (vigesimal). “Dyzet” ka mbetur si gjurmë e sistemit me njëzetëshe, një shtresim i hershëm, përjashtim nga rregulli i sotëm i shqipes. E ka toskërishtja. Në viset e tjera përgjithësisht thuhet “katërdhjetë”. I rrihet besnik sistemit me dhjetëshe: tridhjetë, katërdhjetë, pesëdhjetë…
Mund të thotë kush ç’e keqe i vjen shqipes prej dëshmisë së një dukurie të lashtë, të trashëguar prej ilirishtes, siç është sistemi i rregullt e i plotë decimal i saj, të cilin e rrumbullakon numrori i dënuar katërdhjetë?
ObserverKult
Lexo edhe:
