(Refleksione për romanin ” Biri” të Flutura Açkës)
Nga Manjola Brahaj Halili
RRËFIMI SIMBOLIK
Në romanin “Biri” të Flutura Açkës kemi të bëjmë me një rrëfim i cili ndërtohet në formën e një pazëlli enigmatik prej simbolesh, datash, shifrash, emrash dhe udhësh të jetuara dhe që duke u përjetësuar ndërtojnë udhëtimin e nënës dhe konfigurojnë ish-nënën (siç e quan veten personazhi), duke na bërë të përjetojmë dhe të përfytyrojmë dy figura të nënës. Nënën para humbjes kur kishte gjithçkanë e saj dhe nënën pas humbjes së gjithkçkasë së saj. Një rrëfim i ndërtuar mbi bazën e një udhëtimi të brendshëm që bën autorja për në Hadin e Kujtesës së saj me qëllimin e vetëm ringjalljen e Birit, ashtu siç ishte plot jetë. Nëna e dorëzuar te shkrimtarja dhe e njësuar me të, pranon të përdorë artin e saj për të kthyer kohën pikërisht atje ku e njohu lumturinë dhe jetën e vërtetë dhe këtë e bën nëpërmjet rrëfimit duke na bërë ta shohim atë si një Orfe të epokës sonë, që me artin e saj na e sjell, jo vetëm për veten por edhe për ne, kaq të gjallë Birin, sa arrijmë t’ia ndjejmë tingullin e buzëgazit “gurgullues” (siç shprehet ajo), praninë e hijshme të qëndrimit, ndonëse herë pas here ky kthim iluziv trand themelet tona të sigurisë duke na bërë që të shohim ngrirjen dhe thërmimin statujës prej kripe. Por rrëfimi vazhdon, se personazhi rrëfen për të shpëtuar, për të mbetur gjallë, pasi siç thotë Todorov: “mungesë e rrëfimit do të thotë vdekje.”
Rrëfimi Birit është i ndërthurur mes vetës së parë dhe të tretë, çka e bën afrim – largimin tonë më tërheqës dhe pikëvështrimin e rrëfimit të kombinuar, sa të brendshëm, aq dhe të jashtëm. Sepse ky rrëfim ka raste që na fut deri në thellësitë më të fshehta të personazhit – Nënë, e cila si narratorja e romanit na rrëfen të parrëfyeshmet, ato që nuk thuhen me fjalë, ato që ne nuk kemi aftësinë t’i perceptojmë sepse nuk i ndjejmë si ajo, por që na trondisin, na shkundin pluhurin e përditshmërisë sonë, për të na thënë që jeta është edhe kjo, jeta mund të jetë edhe kështu. Ajo na rrëfen ato që janë më të mëdha se gjuha, se çdo gjuhë, nëpërmjet një gjuhe të përpunuar dhe shumë të pasur, të mveshur me simbole, me fjalë – çelësa që i kupton vetëm ajo. Një gjuhë që dëshmon për aftësitë e saj mjeshtërore të rrëfimit dhe krijimit, por edhe përvojën shkrimore. Ashtu siç ka raste të tjera kur rrëfimi nëpërmjet vetës së tretë na vjen si një lloj vorbulle në të cilën duam të hidhemi dhe t’i shkojmë deri më fund, të shohim thellësinë e asaj çka ka në fund, atje përtej asaj që rrëfehet dhe është e rrëfyeshme, por jo, ne vetëm kemi mundësinë që ta shohim atë vorbull sepse përtej saj nuk ka guxuar të shikojë as shkrimtarja, as Nëna, ajo portë u mbyll me kyçin e heshtjes për të mbrojtur qenien më të dashur. Ne nuk dimë ato që as ajo nuk i di, të tjerat na i ka shpaluar nëpërmjet një rrëfimi të sinqertë deri në përlotje, ka pranuar që të shqyejë gjoksin e saj në mënyrë që të marri pak frymë, sepse fryma është ajo që i mungon Nënës, tani që është e paBir. Por me këtë akt kaq sublim dhe të realizuar kaq mjeshtërisht, pa rënë në patetizëm, pa rënë në monotoni dhe përsëritje, ka arritur të na çlirojë, të na katarsojë e të na shpëtojë edhe ne bashkë me veten, neve nga “verbëria” e veten nga “çmerima”.
Me këtë sakrificë duke dalur përtej Nënës shkrimtarja ka bërë atë që vetëm shkrimtarët mund ta bëjnë siç thotë Borges se; “vetëm ata mund të shyqejnë gjoksin dhe ekspozojnë deri edhe nekrofilitë e tyre.” Duhet guxim, duhet forcë për të vazhduar, por që të dyja shkrimtarja i gjen te Nëna, te Nëna që ka dhënë një premtim dhe atë do ta përmbushë.
Ky rrëfim simbolikisht është një rrëfim për dashurinë, jetën, ëndrrat (të realizuara dhe të mbetura përgjysmë) me të gjithë kromatikën e tyre. Rrëfim jo për vdekjen, për humbjen, humbje e tjetrit dhe vetes, e cila, siç shprehet shkrimtarja nëpërmjet një thënie të Ibsenit, “është e vetmja gjë që e zotërojmë përjetë”, por duke na dhënë të kuptojmë se të gjitha këto ne duhet t’i jetojmë, pra, në thelb është një thirrje për jetë. Një thirrje e cila i kthehet si jehonë mbrapsht Nënës në të gjitha vendet që shkel dhe prek pas ikjes së trandshme që i solli jeta. Ajo tashmë është shndërruar e tjetërsuar në tjera forma dhe përmasa ndryshme nga çka ishte më parë, nuk ka më aromën as shijen e dikurshme, vetëm kujtesa ia mbështjell për t’ia risjellë këtë thirrje, që për të tash nuk është jetë…por duhet vazhduar, duhet ngritur në këmbë, dhe këtë e bën pasi në këtë beteje titanike, kur Nëna është në zgrip të çmerimës, buzë së cilës “vetmon e përtokur” dhe kujtimet veçse e helmojnë më shumë, fiton shkrimtarja dhe na gostit me detaje bukurish të rralla vendesh e ndjesish të pakrahasueshme të së shkuarës, na pikturon tabllonë e një jete ëndrrash, por që dikur ka qenë jetë e vërtetë të cilën kur e lexon thellë brendësisë tënde njerëzore të gëzon fakti që ai shpirt ka jetuar aq bukur.
PERSONAZHET
Kur hap kapakët e këtij romani, ndonëse e merr me mend edhe pa i hapur, se PERSONAZHI i tij është Biri, natyrisht gjatë rrëfimit kupton se ky roman në themelet e tij nuk ka një figurë, por dy. Pra, për ne nuk është vetëm Biri, ashtu siç nuk ishte në jetë, është edhe Nëna (Mamka, Flutnesha, Mami) me të gjitha emërtimet, përmasat dhe ndjesitë e saj, pa të cilën ne nuk do kishim as Birin. Personazhi i Birit vjen kaq i gjallë dhe kaq i realizuar, sa shpesh gjatë leximit të ngjan sikur e ke njohur, sikur ke folur diku , dikur me të dhe raste të tjera, pasi shkundesh dhe e kupton se kjo është e pamundur, me sytë që në cepëzat e tyre kanë mbledhur lotë, thua me vete sa do doja ta kisha njohur. Por ky peng të hiqet sapo vazhdon shfletimin e romanit, kur kalon nga faqja në faqe, ti e njeh ATË, ti i njeh ATA, edhe Nënën, edhe Birin. Njohje me anë të cilës të krijohet bindja se janë një ekzistencë e vetme, si një medalje me dy anët e saj, ku njëri është shënjuesi e tjetri i shënjuari, veçse në këtë rast shënjuesi e shënjon të shënjuarin me barrën më të rëndë, me sfidën më të vështirë, i kërkon të ekzistojë pa të… Dhe ajo i premton, premtim i cili na bën të mundur ne lexuesve që të njohim edhe një mori të tërë personazhesh të tjerë të cilët përshkruhen me ndonjë të dhënë të jetës së tyre, me ndonjë informacion, me ndonjë detaj përfaqësues, por që në thelb secili prej tyre hedh dritë mbi një anë të caktuar të Birit, kjo për shkak të lidhjeve që ata kanë me të. Në këtë mënyrë shpalosen para nesh e brendshmja dhe e jashtmja e tij, vizioni dhe ëndrrat, duke na bërë që të admirojmë këtë personazh dhe veçanërisht të admirojmë më shumë dashurinë dhe fisnikërinë që përcjell dhe rrezaton ai.
Kjo ndjesi shkaktohet sepse shkrimtarja ka endur me pendën e saj kryepersonazhin e veprave të saj, ka pikturuar shpirtin me shpirt, e ka vëzhguar me syrin e mbushur me dashuri sublime dhe ka vënë në duart tona pikturën e Dashurisë. Pikturë tek e cila ne e shohim më së miri të pranishme edhe ATË tërë kohës, duke të dhënë idenë se ajo është si ajo natyra që shtrihet kudo, dhe Biri është dielli, pa të cilin natyra nuk shëndrit, biles as nuk shihet. Kështu ka pikturuar edhe veten e saj, si një materie të shndërrueshme, duke u bërë në këtë tabllo; udhë e ujë, pemë e qiell, shi e lot, gur e heshtje dhe ajër, ajër që ndodhet kudo rreth tij, por është ai i cili e bën të jetë, e bën të shihet, e bën të shndërrisë, ndaj lumturia do vijë kur të vijë edhe bashkimi.
DASHURIA PRIMA CAUSA
Dashuria është “palca kurrizore” e këtij romani. Është motori që e bën të lëvizë rrëfimin, është inicuesi dhe shkaku i parë i shkrimit të tij. Në shenjë të dashurisë për Birin, në respekt të premtimit të dhënë ne kemi në duar një vepër të jashtëzakonshme të letërsisë shqipe. Një vepër kushtuar dashurisë dhe forcës që ka. Prandaj mendojmë se në themelet e tij qëndron dashuria Nënë – Bir, është ajo që shpalos dhe shpërfaq dashuritë e tjera që e pasurojnë dhe bëjnë kaq tërheqës dhe përpirës këtë roman.
Krahas të parës qëndron edhe dashuria Atë – Bir ajo që ndërton dhe paraqet një përmasë tjetër të dashurisë dhe të Birit, një dashuri e ndërtuar me heshtje dhe mirëkuptim, me hijeshi dhe vetmohim. Një at që thyen dhe parimet për hir të birit, e fundja çka janë parimet para dashurisë?
Pastaj në radhë vjen dashuria Motër – Vëlla, një dashuri e sinqertë dhe e mrekullueshme, përtej gjakut dhe kombësisë, përtej të zakonshmes, e cila përplotëson dhe ndërton një linjë tejet të ndjerë dhe të pakrahasueshme në roman.
Dhe në fund është dashuria, Vajzat – Biri. Këtu njohim dashurinë peng, dashurinë e pastër e të sinqertë, që nuk e përcakton vetëm mosha, por qeniet që e përjetojnë atë. Një dashuri e “denuar” me largim, ndarje dhe ikje, që në fillim janë ndarje kufinjsh e distancash fizike dhe që në fund bëhen kufinj e distanca të tejme, të përjetshme.
Për nën to dhe mbi të gjitha këto dashuri, si humus në të cilin zhvillohen dhe si ajër prej të cilit mbahen gjallë është dashuria për të bukurën, dashuria për jetën. E bukura ka fytyrën e dashurisë dhe të jetës dhe kjo e bukur na shfaqen në të gjitha vendet e bukura që vizitojnë personazhet, në natyrën magjepsëse që shpaloset para syve të tyre që e kanë përjetuar dhe para imagjinatës sonë që e formojmë bashkë me veten gjatë leximit. Na shfaqet në filmat, shfaqjet teatrale, dokumentarët e parë dhe krijuar, këngët, tregimet dhe poezitë e personazheve që janë një ndërkomunikim i mrekullueshëm gjinish artistike e llojesh të artit që dëshmojnë, jo vetëm dashurinë për të bukurën, por edhe erudicionin e pasur dhe fuqinë artistike të shkrimtares për të krijuar një intertekstualitet të tillë.
Pra, dashuria na shfaqet dhe sendërtohet me shumë forma dhe përmasa, me shumë ngjyra dhe tinguj, duke e bërë këtë udhëtim në këtë vepër ndër më të bukurit, me një bukuri të madhërishme, për shkak të madhështores dhe mrekullisë që ka brenda saj, me një bukuri të tmerrshme, për shkak të frikshmes dhe dhimbjes që mbart, aq sa kur arrin tek faqja e fundit, nuk do doje të ishe aty, do doje të kishte edhe më. Pavarësisht formave, shfaqjeve dhe përmasave të saj Dashuria është kjo ndjenjë që dikur e ka bërë jetën, JETË, që edhe udhëtimin mes ferrit dhe rrathëve të tij e bën më lehtë të përballueshëm, ikjen më vështirë të pranueshme e vazhdimin më të frikshëm.
Prandaj, ky roman është një hymn i dashurisë, është një mesazh i hapur për të gjithë ne që ta jetojmë dashurinë bukur dhe me sa forcë që kemi dhe se është e vetmja gjë për të cilën s’duhet të pendohemi, ashtu siç nuk pendohet Nëna për tolerancën e saj në disa raste. Përkundrazi ajo në emër të kësaj dashurie të pakufishme ndërmerr udhëtimet nëpër hapësirat “lumturisë” edhe pas ikjes së Dashurisë së saj, vetëm e vetëm që ta “shohë” Birin me syrin e kujtesës edhe njëherë, por edhe që ta çojë, siç i ka premtuar, për të fundit herë “atje ku kishin qenë të lumtur.”
Dostojevski thoshte: “më jepni një dhimbje t’ju jap një kryevepër” , por përgjatë leximit të këtyre faqeve të kësaj vepre, sidomos kur Nënës i kërkohet që të marrë rolin e shkrimtares dhe shkruajë për të, që të shkruajë edhe pas tij, të krijohet përshtypja se po dëgjon zërin e saj duke u lutur, “mos ma jepni këtë dhimbje, nuk dua t’ju jap asnjë kryevepër” ./ ObserverKult
