(Një ese në ditën e poezisë për poezinë dhe ndikimin e saj në jetën njerëzore)
Nga Murteza Osdautaj
Periudha e tanishme është njëra ndër etapat historike nga më të çuditshmet dhe me e papritura që mund ta ketë menduar njeriu. Zhvillimi i madh teknologjik, begatia e madhe disa vendeve që shkon deri në hedonizëm, industria e madhe e internetit që e ka gllabëruar njeriun deri në zhveshjen e tij nga shpirti dhe fryma, rrëzimi i shpejtë i ideologjive të mëdha, ndryshimi i rendit botëror dhe i shkatërrimi i sistemeve sociale të ngritura në shumë vende që nga lufta e dytë botërore, kanë bërë që njeriu të tjetërsohet deri në masën e shndërrimit të tij në një lloj makinerie organike që mendon por që, nga faktorët e jashtëm por edhe nga mosmjaftueshmëria e brendshme, bëhet objekt i skllavërisë moderne e cila imponohet si kulturë, si sjellje, si gjendje dhe si mendësi dhe nga e cila nuk ikën dot secili që e ka ndërmend të jetojë në këtë botë dhe ti përjetojë kushtet mbi ët cilat është ndërtuar ajo.
Arti për njeriun modern të hapësirave tona, atë të zakonshmin, nuk është zgjidhja dhe as zgjedhja që ai kërkon dhe as brumi me të cilin ai do të përmbushej dhe perfeksionohej shpirtërisht dhe intelektualisht. Artet, për njeriun e hapësirave tona, mbesin vetëm instrumente anësore dhe kolaterale të cilat, në mënyrë të rastësishme, mund të ndikojnë në njeriun e sistemit të ndërtuar të pasluftës me karakteristika të dukshme të një shoqërie kapitaliste liberale pa, ose me shume pak, premisa të shtetit social. Kjo ngase dinamika e të jetuarit, krijimi i një gjendjeje te luftës permanente për mbijetesë dhe për mirëqenie, ndarjet sociale në klasa shoqërore dhe në kasta, presioni i papare i informacioneve që shpërndahen me anë të internetit, pasioni deri në uri për lukse dhe të mira materiale dhe zhdukja e barazisë mes njerëzve si pjesë e kornizës kulturore dhe kanunore të shqiptarëve, e ka tjetërsuar në mënyrë, thuaja të pakthyeshme, kontstelacionin shpirtëror të njeriut tanë saqë, fatkeqësisht, kanë dalë në pah edhe probleme shumë serioze identitare të cilat e rrezikojnë tërë ndërtimin identifikues që është arritur gjatë këtij njëqindedhjetë vjetëshi pavarësi dhe shtet.
Poezia do të duhej të ishte arti më i përhapur në planet edhe tek njerëzit modern ngase, për dallim nga artet tjera, të vetmin mjet të shprehjes e ka fjalën dhe fjala, si e tillë, është mjeti themelor i komunikimit njerëzor dhe me i përhapuri në përdorim. Fjala, pra, krijon një hapësirë të jashtëzakonshme të përjetimit dhe të ndërveprimit me njeriun ngase ajo edhe mund të thuhet me zë por edhe mund të lexohet në heshtje. Por poezia, fatkeqësisht, në zhvillimet dhe kohët moderne, nuk e ka arritur ta ruaj dhe ta arrijë këtë lloj stadi të shpërndarjes dhe të ndërveprimit ngase janë shumë faktorë që ndikojnë dhe kanë ndikuar në mbetjen e saj si një art elitar apo, më mirë të themi, si një art i një grupi të veçuar të njerëzve të cilët, në shumë raste, janë njerëz që për arsye të ndryshme letërsinë e kanë pasion apo janë njerëz të profesionit, pra persona që profesion e kanë mësimdhënien për letërsinë apo studimin e saj.
Poezia, mbretëresha e arteve, nuk është e lehtë për t’u kuptuar nëse njeriu dhe lexuesi nuk është ndërtuar brenda kushteve akademike dhe shpirtërore në të cilat poezia ka qenë pjesë. Ndërtimi i njeriut është një proces që, ndër të tjera, duhet ta ketë për bazë edhe aftësimin e tij për ta përjetuar botën, të jashtmen, të bukuren dhe njeriun. Poezia, në këtë rast, është mënyrë e përjetimit të të jashtmes dhe e të të brendshmes por edhe të të bukures. Poezia është një proces i dyanshëm shpirtëror, estetik dhe filozofik. Ajo është përmbledhëse dhe mbishkruese e njerëzores që mund të ndërtohet brenda nesh apo që ka ekzistuar si ndërtim gjenetik. Në anën tjetër poezia ka pësuar një ndikim të jashtëzakonshëm nga filozofia saqë, në shumë raste, është shndërruar në një filozofi të shprehur me vargje. Abstraktizimi, kontekstualizimi, personalizimi i makrostrukturave të përdorura nga autorë dhe grupe autorësh, ka bërë që poezia, shpesh dhe në shumë aspekte, të shndërrohet në një shkrim hermetik, eklektik dhe tepër abstrakt. Mbingarkesa që i bëhet poezisë për ta bërë atë sa më ‘elitare’ duke e stërmbushur atë me figurshmëri dhe me fjalor të komplikuar e ka bërë atë të vetlargohet nga shtresa e lexuesve të zakonshëm.
Poezia, në mënyrën e ekzistencës së saj, është një komunikim simbolik në mes të shkruesit të saj, poetit, dhe pranuesit të saj, lexuesit. Mënyra e komunikimit artistik në mes të të dyja palëve kërkon një sistem të të ndërkuptuarit të dyanshëm që mund të ketë premisa historike, kulturore, filozofike dhe ndjenjësore. Në këtë aspekt, edhe poeti, edhe lexuesi, duhet ta kenë një lloj shtrese kulturore dhe diturore ndërkomunikuese që do ta mundësonte këtë lloj ndërveprimi artistik.
Poezia është dhimbje. Ky është shpjegimi më i thjeshtë që mund t’i bëhet kësaj krijese të mrekullueshme të shpirtit njerëzor. Është dhimbje për të paarrirën, është dhimbje për të ëndërruarën, është dhimbje për fatin e pagjetur, është dhimbje për lirinë e vrarë, është dhimbje për ekzistencën e përkohshme tonën.
Poezia është dhimbje për gjakun e shprishur. {shet dhimbje për dashurinë të cilën se kemi përjetuar. Është dhimbje për njeriun dhe njerëzit që e formësojnë jetën dhe ekzistencën tonë, është dhimbje për vonesën dhe për humbjen e të dëshirueshmes së ëndërruar. Poezia është dhimbje dhe trishtim për paditurinë tonë të gjithkohshme dhe për humbjen e përjetimit të mijëra momenteve dhe gjërave të bukura që na kanë ikur pa i vërejtur e pa i shijuar.
Poezia gjithashtu është përpjekje për ta gjetur të pagjeturën. Për ta arrirë të paarrirën. Për ta kuptuar, për ta shëruar dhe për ta rikrijuar shpirtin njerëzor të lënduar dhe të degraduar nga ngjarjet dhe zhvillimet e jashtme moderne të cilat, deri në një farë mase, e mbysin frymën dhe njerëzinë si koncepte humaniste, filozofike dhe kulturore.
Poezia, pra, është një mjet magjik i krijimit me të cilin poeti mundohet ta krijojë një botë ndryshe e bazuar, kryekëput, në të bukurën të kuptuar si një gjendje e brendshme shpirtërore dhe diturore por edhe si koncept mbi të jashtmen dhe mbi shoqërinë njerëzore. Poeti dhe poezia pra mëtojnë në një ri aranzhim të mendjes, të shpirtit dhe të veprimit njerëzor në funksion të krijimit të një bote më të mirë dhe më humane.
Prandaj poezinë nuk duhet ta shikojmë si një objekt i cili konstruktohet sipas një teknike apo disa teknikave të caktuara. Poezia është krijim që i tejkalon ligjet e ‘krijimit’. Ajo është, mbi të gjitha, gërmëzim i shpirtit njerëzor me të gjitha manifestimet e tij.
Poezia është e vetmja frymë hyjnore që buron nga njeriu prandaj rikthimi të poezia është sikur të rikthehemi të vetvetja dhe sikur të rikthehemi drejt një rinjohjeje të botës dhe shpirtit njerëzor.
Janë shumë histori njerëzore që flasin në lidhje me ndikimin e poezisë në jetën e njeriut dhe në lidhje me efektin që ka dhe kishte poezia në jetën personale të njerëzve por edhe në zhvillimin vetëdijesor të një komuniteti të caktuar. Në historinë tonë, në shume aspekte, ndikimi i poezisë ka pasur një rol krucial në ndërtimin e vetëdijes kombëtare dhe në procesin shpirtëror të identitetit politik dhe historik.
Poezia, karakteri i saj hyjnor, e konsideruar shpesh si krijim që mund të krijohet vetëm me anë të një ‘ndërhyrjeje të mbinatyrshme’, nuk ka mundësi që, në cilëndo formë të saj, të bëhet surrogat i cilësdo formë të përjetimit dhe të ndijësimit estetik. Bukuria që mbinë në poezi, e shëmtuara që mund të konsiderohet, profetizmi që mund ta përshkojë atë dhe fryma e saj e hyjnueshme, poezinë e bëjnë unike ndër të gjitha artet e tjera.
Artet, në këtë rast letërsia, fillimisht, kanë nisur me poezinë apo këndimin dhe, po kështu, të gjitha ato, sipas Borhesit, do të ‘përfundojnë’ në rrëfimin poetik (pra në vargje). Kjo sepse rrëfimi i formave të tjera nuk e ka mundësinë e bartjes së ngarkesës estetike dhe kuptimore që mund të shpërfaqet me anë të poezisë dhe të ‘rrëfimit’ në vargje. Fuqia e poezisë ishte aq e madhe në kulturat e lashta saqë poeti, në disa kultura, konsiderohej ‘i arrirë‘ (Mesopotami, Babiloni dhe Indinë e lashtë) ndërsa në disa të tjera ishte dhe shpallej ‘armik i shtetit’ për shkak të një profetizimi të çuditshëm që krijimi i poezisë bartë në veten e saj. Në antikë, Platoni, në teorinë e tij për shtetin ideal (Republika) i cili, sipas tij, duhej të bazohej në idetë dhe teorinë, angazhohej që për arsyen se ata, poetët, ‘përhapin informata të rrejshme dhe i prishin mendjet e të rinjve’ të përjashtoheshin nga një krijesë e tillë ideale shtetërore. Sipas tij, shteti duhej të krijohej mbi bazën e ‘reales’ dhe ‘të të vërtetës’ ndërsa që poetët, bazuar në idetë e Platonit të madh, nuk janë persona që mund të vendoseshin brenda këtyre koncepteve të cilat kishin të bënin me gjendjen ‘e tashme’. Në këtë kontekst Platoni konsideron se poetët janë ‘imitatorë’ dhe jo ‘krijues’. Platoni kishte arsyet e veta të cilat, lidheshin, me atë se poetët nuk mund të vendosen brenda kornizave të paracaktuara të të menduarit dhe ndikojnë në prishjen e kornizave të tilla, prishja e të cilave, në një situatë të caktuar, mund ta rrezikojë ndërtimin ‘e tashëm’ të shtetit.
Derisa Platoni na përjashton nga shteti për shkak të kësaj ‘paqëndrueshmërie’ dhe për shkak të ‘jo realitetit’ që mund ta paraqesin poetët në veprat e tyre, në anën tjetër, kundër poetëve është edhe Kur’ani tek i cili, në Suren ash- Shu’ra, në vargun 224, damkosë poetët. Në vargun e cekur thuhet ‘E sa iu përket poetëve, devijuesit (të paudhët, jobesimtarët) i ndjekin ata’. Sipas këtij vargu, poetët, edhe në Kur’an, konsiderohen të devijuar dhe, si të tillë, të gjithë pasuesit e tyre dhe lexuesit janë, rrjedhimisht, të devijuar. Përjashtimi i tillë i poetëve nga shoqëria, tek Platoni dhe tek Kur’ani, paraqet një situatë interesante në lidhje me fatin e poetëve dhe në lidhje me funksionin e tyre në shoqërinë njerëzore. Poetët, në një formë, qëndrojnë dhe jetojnë jashtë kornizave kohore dhe standardeve të një shoqërie. Edhe në kohën moderne janë poetët ata që nuk pajtohen me realitetet e krijuara nga shoqëria dhe klasat porlitike dhe mëtojnë t’i ndërrojnë ato edhe pse, në shumë aspekte, kjo përpjekje e tyre, vetëm sa e thellon hendekun në mes tyre dhe shoqërisë dhe vetëm sa e shton ‘pakuptueshmërinë’ e shkrimit poetik brenda një kornize të caktuar kohore dhe sociale. Prandaj, në lidhje me këtë, edhe në kohën moderne poeti është ‘i përjashtuari’ dhe rebeli i cili vihet kundër ‘shtetit’ dhe shteti, pastaj, e kundërshton dhe e lufton atë me të gjitha mjetet dhe instrumentet e tij.
Duke qenë poet dhe duke e parë se për mua ‘s’ka shpresë’ në botën e përtejme dhe nuk ka zgjidhje të ‘fatit tim’ brenda kësaj bote dhe këtij sistemi shtetëror dhe social, këtë problem sociologjik po ua lë për diskutim gjeneratave që vijnë pas nesh e të cilat, shpresoj, se do të kenë mëshirë për shpirtrat e shkrimet tona.
Po pse të kthehemi te poezia dhe përse gjithmonë duhet t’i rikthehemi asaj?
Poezia, dekadat të fundit, është viktimë e sulmeve të pareshtura të zhvillimeve të mëdha teknologjike siç janë të sulmuara, në të njëjtën mënyrë, edhe të gjitha artet tjera të mirëfillta. Zhvillimi marramendës dhe i paparashikueshëm i teknologjisë, krijimi i rrethanave sociale që për bazë kanë jo cilësitë njerëzore dhe humanizmin por aftësinë e njeriut për të blerë e kanë shterur njerëzoren brenda njeriut modern. Në këto kushte kur njeriu është bërë një makinë blerëse të gjërave që kanë një markë (brend) të caktuar dhe kur po i njëjti njëri vlerësohet jo nga ajo që ka lexuar në jetë dhe jo për nga fisnikëria e treguar në marrëdhëniet ndër njerëzore dhe kontributet njerëzore dhe profesionale, por nga ajo që ka veshur apo nga ‘marka’ e të brendshmeve që mban, rikthimi të artet dhe, sidomos, rikthimi te poezia është një nga momentet të cilat e shënojnë një lloj këputjeje të zingjirit të dehumanizimit të cilit ai, pra njeriu, i nënshtrohet çdo ditë me shumë agresivitet.
Tjetër problem që ka poezia sot është edhe shkrimi dhe vlerësimi i saj. Fatkeqësisht poezia është bërë një proces krijimi që më shumë i ngjanë folklorit dhe krijimit të këngëve folklorike apo teksteve rep sesa një krijimi të angazhuar artistik dhe filozofik. Fatkeqësisht, edhe në fushën e krijimit të poezisë ka ndodhur ajo që e ka përjetuar e tërë shoqëria kosovare e që mund të përmblidhet me dy fjalë: uzurpimi i hapësirave krijuese. Derisa ‘uzurpimi’ ka ndodhur si një luftë për mbizotërim mes klanesh ‘poetike’ e të cilat janë klane që identifikohen, më së shumti, për nga përkatësia ideologjike dhe, shpesh, edhe politike, në hapësirat më të gjëra, poezia shpërndahet, në masë të madhe, përmes organizatave të shoqërisë civile që mbajnë emra si ‘klubi letrar’, ‘shoqata letrare, ‘lidhje…’ etj. etj. dhe të cilat e kanë krijuar një sistem të ‘vlerësimit’ dhe të shpërndarjes. Fatkeqësisht këto shoqata dhe organizata i kanë shkaktuar tepër dëm poezisë së mirëfilltë duke lejuar që secili dhe kushdo të vetthirret poet dhe autor poezish. Në këtë mes, aq shumë janë bërë përzierje dhe aq shumë është ‘përhapur’ ky lloj kulture saqë lexuesi normal i poezisë mund të ketë dyshime të forta lidhur me atë se cila dhe çfarë është poezia. Një degradim i tillë i shkrimit dhe i perceptimit artistik për poezinë ka bërë që një pjesë e madhe e lexuesve të poezisë të heqin dorë përfundimisht nga leximi poetik. Ky lloj arratisjeje nga leximi ka bërë që, tashmë, poezia e mirëfilltë të ketë një numër tejet të kufizuar të lexuesve dhe një komunitet fare minimal të vlerësuesve dhe shpërndarësve të saj.
Të gjitha këto organizata, në masë të madhe, nuk janë vende nga ku buron poezia e mirëfilltë, pra poezia artistike. Shpesh poezia qe del nga manifestimet dhe organizatat e tilla është një krijesë që nuk i plotëson kriteret minimale as artistike dhe, bile, as gjuhësore dhe drejtshkrimore. Ky fenomen, që ka përhapje bukur të gjerë në Kosovë, është një faktor tjetër që ndikon në heqjen e mundësive që poezia e mirëfilltë të ketë një opinion më të gjerë dhe një shpërndarje më intensive. Në këtë kontekst, po ta hapesh fejsbukun dhe rrjetet sociale të tjera mund të shohësh qindra e mijëra ‘autorë’ dhe ‘autore’ që i proklamojnë dekoratat dhe mirënjohjet e ‘fituara’ nëpër manifestimet dhe orët letrare të panumërta që mbahen dhe organizohen kudo dhe kurdo, në Kosovë dhe në Shqipëri.
Me një fjalë, këto kohët moderne mund të quhen kohë të krizës së poezisë dhe kohë të krizës së gjuhës e të leximit. Në këto kohë të cilat, për mendimin tim, nuk mund të quhen kohë normale, shfaqen fenomene nga me të ndryshmet dhe nga më të çuditshmet. Modernizimi i familjes, po e them këtë term me konotacione negative, që nënkupton një familje të përbërë nga burri dhe gruaja dhe, eventualisht, fëmijët, në të cilën edhe burri edhe gruaja punojnë, viktima më e madhe është fëmija i cili, nga mungesa e kohës dhe nga lodhja e prindërve, lihet në dorë të çerdheve në të cilat punon një staf i pakualifikuar, dhe ‘në dorë’ të telefonave mobilë para të cilëve fëmijët e kalojnë kohën më të madhe të lirë. Moskujdesi i prindërve për zhvillimin e gjithanshëm fëmijëve ka bërë që, një pjesë e tyre, për shkak të ndikimit të internetit dhe përmbajtjeve në anglisht, të mos arrijnë ta mësojnë gjuhën e tyre amtare në nivelin e dëshiruar në favor të gjuhës angleze të cilës i nënshtrohen çdo ditë dhe të cilën, pastaj, fillojnë ta flasin më me lehtësi se gjuhën e tyre. Prindërit harrojnë një fakt se duke i lënë në mëshirën e internetit, fëmijët do të kenë probleme të jashtëzakonshme më vonë. Shtrirja e problemeve do të përfshijë një gamë fushash që nga zhvillimi i personalitetit por edhe deri të problemet identitare dhe perkatësore. Ne këtu nuk do të merremi me problemet sociologjike që mund të ndodhin nga ky fenomen i shëmtuar që po ndodhë në familjet tona por, duke e përmendur, mëtojmë të ndikojmë në hapjen e tij si problem shoqëror me të cilin duhet të merremi të gjithë dhe, në mënyrë të veçantë, familjet e reja. Snobizmi, mediokriteti, mos përkushtimi për familjen dhe mirëmbajtjen e saj duhet të shndërrohen në preokupim edhe për qeverinë po edhe për shoqërinë. Meqenëse jemi duke u fokusuar te leximi, ende konsiderojmë se mosnjohja, as elementare, e gjuhës amtare, mos përdorimi i saj në të gjitha situatat jetësore, do të ndikojnë, me efekt të pariparueshëm dhe të pakthyeshëm, edhe në leximin si kategori intelektuale por edhe në kulturën kombëtare dhe atë të përgjithshme të fëmijëve tanë.
Për ta sqaruar tërë problemin për të cilin fola në pjesën e më epërme, duhet theksuar se gjendja e sotme e letërsisë nuk ka qenë gjithmonë e tillë dhe statusi i letërsisë, posaçërisht i poezisë, nuk ka qenë gjithmonë i ngjashëm me të sotmin.
Në vitet shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë letërsia dhe poezia ishin pjesë të jetës së përditshme të njeriut të atëhershëm, sidomos pjesë e jetës së përgjithshme të personave shkolluar dhe të moshave shkollore. Poezia ishte elementi i parë me të cilin ata e shpërthenin izolimin kulturor që mbizotëronte në atë kohë në Kosovë. Poezia bëhej pjesë e secilit moment të gëzuar e të dhimbshëm të secilit njeri që në atë kohë mund të lexonte. Poezia ishte aty kur një nënë të re i lindte një fëmijë, poezia e kryente funksionin e saj kur njerëzit kishin dhimbje, kur festonin ndonjë ngjarje historike apo kur kishin gëzime dhe dashuronin. Poezia ishte aty, në jetën e njerëzve, kur ata dëshironin të shprehnin dashurinë e tyre për atdheun dhe patriotizmin dhe poezia ishte aty kur ata dashuronin ndonjë vajzë a ndonjë djalë. Me një fjalë, deri në fillimin e viteve nëntëdhjetë, në çdo shkollë të Kosovës, nga shkolla e mesme e tutje, mund të gjeje djem e vajza me të cilët mund të flisje për Kadarenë, Agollin, Din Mehmetin, Rrrhaman Dedajn, Azem Shkrelin, Jani Ricos-in, Rilke-n, Lorken, Jeseninin, Preverin, Hajnen etj. Ata e lexonin dhe vazhdonin ta komentonin poezinë. Poetët, në atë kohë, për të gjitha ato gjenerata lexuesish të pasionuar, respektoheshin dhe, në një farë forme, gëzonin respektin shoqëror dhe shpesh kishin simpatinë që sot mund ta ketë një yll i rokut.
Po kohët kanë ndryshuar me të madhe. Vitet nëntëdhjetë ishin vite të një letargjie të thellë shoqërore dhe kulturore. Pushtimi dhe rritja e represionit serb, terrorizimi shtetëror i ushtruar prej tyre kundër popullit të Kosovës, ndalimi i gjithçkaje që kishte të bënte me kulturën shqiptare dhe me kulturën në përgjithësi, sidomos mbyllja e ‘Rilindja’-s dhe ndalimi i botimin e librit, e mbyti, gati në tërësi, dëshirën dhe mundësinë për ta lexuar poezinë në veçanti dhe letërsinë, në përgjithësi. Periudha e viteve nëntëdhjetë, ndoshta, e ka krijuar edhe një lloj kulture negative të mosleximit ngase zhvillimi paralel i mësimit kishte imponuar kushte tejet specifike dhe nuk iu lejonte shkollave dhe mësuesve parashtrim të kërkesave normale mësimore. Kjo dhe varfërimi masiv i familjeve kosovare në ato vite, thuaja e shuan, në tërësi, kërkesën për pasjen librin dhe mundësinë për blerjen e tij. Kjo gjendje, rrjedhimisht, pati pasojë edhe në mos kultivimin e kulturës së leximit tek gjeneratat që u krijuan në ato vite dhe të cilat, tash në liri, thuaja janë bartëse të të gjitha proceseve shoqërore në vend.
Një nga faktorët që ka ndikuar që brenda këtyre 30 vjetëve të shënohet një rënie e tillë e poezisë dhe një moslexim thuaja i shndërruar në dukuri i letërsisë është bërë edhe nga mungesa e institucioneve botuese kredibile dhe e një kritike të mirëfilltë letrare e cila, në vitet nëntëdhjetë, si shumë procese të tjera zhvillimore, thuaja u ndërpre totalisht. Kjo bëri që të shkaktohet mungesa e një seleksionimi pozitiv të krijimtarisë letrare, një fenomen që po vazhdon edhe sot. Derisa në vitet tetëdhjetë e më herët kishte institucione kompetente që merreshin me kritikën letrare dhe me përcaktimin e kritereve të botimit të poezisë nëpër gazeta dhe revista letrare por edhe me botimin e librave letrare, vitet nëntëdhjetë dhe më tutje, shënojnë periudhën kur institucionet e tilla u shkatërruan dhe munguan fare. Shkatërrimi i institucioneve dhe mos aktivizimi i botuesve të mëdhenj të Kosovës siç ishte ‘Rilindja’, ka bërë që botimi të shndërrohet në një aktivitet privat të autorëve të cilët duhet të ‘vrapojnë’ pas recensentëve, redaktorëve, botuesve etj. etj. që gjedhja të mos mbetet me kaq, është sinjifikative dhe e ditur se, për disa qindra euro, njeriu mund ta gjejë ‘recensentin’, ‘redaktorin’ dhe ‘botuesin’ të cilët, shpesh, pa i marrë parasysh vlerat dhe edhe pa e lexuar fare tekstin, ta japin konfirmimin pozitiv për ‘botimin’ e librit.
Viteve të fundit po ndodhë një fenomen shumë interesant. Pjesa më e madhe e lexuesve, nga gjeneratat e reja, më shumë lexojnë libra në gjuhën angleze sesa në gjuhën e tyre amtare. Duke u preokupuar me këtë fenomen social dhe kulturor, në shumë biseda që kam pasur me lexuesit e rinj, të moshës së shkollës së mesme dhe studentë, kam vërejtur një pakënaqësi dhe papajtueshmëri të kësaj pjese të popullsisë me temat e librave letrarë nga letërsia shqipe. Ankohen të rinjtë në lidhje me tematikat e shtjelluara, ankohen me patosin e përdorur në prozën shqipe dhe ankohen, gjithsesi, me poezinë himnizuese dhe elegjiake të ‘paangazhuar’ që zhvillohet tek ne nga qarqet e shumta të poetëve. Në shumë raste, për çudi, të rinjtë dhe prindërit e tyre kanë shfaqur dyshimet e tyre për vlerat që mund t’i kenë romanet e tipit të ‘Sikur t’isha djalë’, ‘Lulja e kujtimit’, ‘Malësorja’ etj.. Ata konsiderojnë se temat e tilla ‘joaktuale’ janë të vjetruara dhe librat që merren me të tilla tematika nuk i ndihmojnë ata asgjë për jetën e tyre dhe për dijet dhe emocionet që ata mund t’i përvetësojnë dhe të cilat mund t’iu nevojiten në jetë. Kjo ndodh ngase pjesa më e madhe prindërve, s’po flasim këtu për fëmijët, edhe pse janë shkolluar dhe mund të jenë me diploma fakultetesh, nuk kanë dije themelore nga arti i letërsisë dhe çalojnë shumë në njohjen e letërsisë kombëtare dhe konteksteve artistike dhe sociale në të cilat mund të jetë krijuar ajo. Po të ndalemi te romanet që posa i përmenda, për secilin lexues do të duhej të jetë i njohur konteksti historik dhe social i të shkruarit të tyre. Evoluimi i të drejtave të femrës, dashuria si temë tabu për vajzat dhe lufta për liri në kulturën dhe historinë shqiptare është një proces tepër i dhimbshëm dhe me një histori, shpesh, tragjike. Nëse dihet konteksti, nëse fëmijët familjarizohen me njohuri elementare me disa rrugë të zhvillimit që i ka përjetuar populli ynë dhe, më konkretisht, gjyshet apo stërgjyshet e tyre, mendoj se ata, pa përtesë, do ta lexonin secilin nga romanet e përmendur e, ndoshta, edhe shumë të tjerë. Në këtë kontekst dua ta përmend një serial televiziv amerikan që po shikohet kohëve të fundit nga të rinjtë tanë. Seriali quhet ‘Nga hiqi’ (From the scratch) dhe rrëfen për dashurinë në mes një amerikaneje me ngjyrë dhe një djali nga jugu i Italisë. Nuk po flas këtu për vlerën artistike dhe vlerat tjera të serialit ngase kritika e filmit nuk është fahu im por po dua ta cekë se një temë dhe një rrëfim dashurie mund të gjejë shpërndarje dhe pranueshmëri të gjerë nga një publik multinacional. E vetmja gjë që duhet të bëjmë është gjetja e mënyrës se si ta shpërndajmë atë dhe se si t’ua ofrojmë lexuesve apo shikuesve një përmbajtje të tillë. Në rastin konkret, pasi po flasim për serialin për të cilin folëm, producentët e kanë zgjedhur mënyrën më të përshtatshme për popullarizimin e tij.
Por pse duhet të kthehemi te poezia?
Janë dy arsye kryesore pse duhet t’i kthehemi kësaj krijese hyjnore. Parë historikisht, lëvizja shtet dhe kombbërëse u nis, fillimisht, me anë të poezisë dhe poezia luajti një rol të pazëvendësueshëm në ngritjen e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve dhe në nisjen e lëvizjes për pavarësi. Arsyeja e dytë është se poezisë duhet t’i kthehemi për t’u purifikuar shpirtërisht dhe për t’i njohur dhe arrirë thellësitë me të pafundme të shpirtit njerëzor të mbushura ëndrra, ide, dashuri, trishtim dhe dhembje. Nuk ka rrugë më të bukur dhe me të drejtpërdrejtë për të depërtuar në ato thellësi dhe për t’i ndriçuar ato se sa me anë të poezisë.
Në fund të fundit poezia është dhimbje. Askush s’do të bëhej por po të mos ndjente dhimbje dhe nëse shpirti i tij nuk do të përballej me dhimbjen, njeriu nuk do të bëhej pot. Dhe kjo dhimbje është multidimensionale, e shumëfishtë dhe e shumëllojshme.
Dhimbja e poetit është dhimbja e njeriut që në jetën e tij nuk ka arritur ta realizojë ëndrrën e tij. Dhimbja e njeriut që nuk ka arritur ta gjejë dashurinë e tij të jetës, dhimbja e njeriut pse nuk ka arritur ta gjejë qetësinë e tij shpirtërore dhe dhimbja e njeriut për mungesën e lirisë së tij apo për mungesën e dashurisë.
Në kujtesën time, botimi i poezisë ‘Varka në lumë’ në gazetën e murit të gjimnazit ‘Vëllezërit Frashëri’, është momenti që ka bërë që të mbahem mend për një poezi dhe të komentohem në lidhje me të nga nxënësit dhe profesorët e shkollës. Poezia flet për një djalë shtatëmbëdhjetë vjeç të dashuruar. Flet për varkën dhe lumin, flet për dëshirën e varkës që të lundrojë dhe për refuzimin e lumit që ajo të lundrojë përmes tij. E çuditshmja e poezisë është se objektet personifikuese kanë gjini të kundërt me njerëzit që personifikonin. Në këtë kontekst, varka isha unë dhe lumi ishte vajza e imagjinuar. Kjo nuk ishte poezia e parë e imja, ishte ndër të shumtat që kisha shkruar por ishte poezia e parë që më bëri të ‘popullarizuar’ në shkollë dhe që më bëri të identifikohesha si poet. Për ta sjellë atë emocion që kjo poezi më solli në atë kohë dhe emocionin që më sjell tash kur takoj shokë të gjeneratës të cilët ende mbajnë mend atë, po e sjell këtu, në këtë shkrim, strofën e dytë të saj:
‘E donte varka lumin,
Si unë që atë e dua.
Po lumi s’e donte varkën
Si ajo që s’më do mua.’
Botimet e më pastajme i bëra në revistën e gjimnazit “Rreze Drite’ të cilat më sollën gëzimet e para dhe komentimet e para për poezitë e mia.
* * *
Hasan Zyko Kamberi, poeti i parë shqiptar që ka shkruar poezi laike dhe me temë sociale, është i pari që me anë të vargut të tij shkruan për dhimbjen, për dashurinë, për fatin e keq të njeriut dhe për jetën e cila, jo gjithherë, është ajo që mund ta kemi ëndërruar dhe planifikuar. “Bahti im” është poezi më e veçantë e këtij poeti. Ai që e ka lexuar këtë poezi, të këtij dervishi bohem, do ta kuptojë se sa e mjerë ishte jeta e një njeriu dhe sa e padrejtë ishte ajo ndaj tij dhe ndaj ëndrrave të tij njerëzore. Hasani i Zyko Kamberit, në poezitë e tij, nuk flet vetëm për veten dhe fatin e tij por edhe por edhe për fatin e të tjerëve, sidomos të vajzave. Nëse Hasan Zyko Kamberi e fillon, NIkollë Keta e vazhdon në një ambient krejt tjetër kulturor dhe historik. Edhe pse Keta kryesisht shkruante poezi me temë fetare, është i njohur për sonetin e parë të shkruar në gjuhën shqipe.
Gjërat pastaj vazhdojnë te De Rada, Serembe, Gavril Dara i Riu, Anton Santori, Naimi, Vaso Pasha, Çajupi, Asdreni, Fishta, etj.
Në ditën e poezisë, sigurisht nuk mund të mos përmenden ndikuesit e mëdhenj në poezinë moderne shqipe. Pa Mekulin, pa Agollin, pa Din Mehmetin, pa Gjerqekun, pa Kadarenë dhe pa plejadën e poetëve të modernistë të viteve 70-80, poezia shqipe nuk do ta kishte shkëlqimin dhe bukurinë që e kishte dhe që mundohet ta mbajë sot.
Gëzuar për të gjithë dita e poezisë!
ObserverKult
Lexo edhe:
