Muzeu Kombëtar “Shtëpia me gjethe” përkujtoi poeten Drita Çomo (19 mars 1958 – 19 shkurt 1981), krijimet e së cilës mbetën në sirtar, në periudhën kur ajo i shkroi.
Për shkak të frikës nga regjimi komunist, ajo nuk mori guximin t’i ndante ato me të tjerët. Poezitë e saj panë dritën e botimit në vitin 1997, kur doli libri “Dritë që vjen nga humnera”, një përmbledhje e poezive dhe shënimeve nga ditari i Çomos. Drita Çomo lindi më 19 mars 1958.
Si shumë të tjerë në atë periudhë, edhe ajo vuajti pasojat e regjimit të egër komunist.
Ishte vetëm dy vjeçe kur u përcaktua që ajo të mbetej e vetme. Prindërit e saj u dënuan. E ëma, Liri Belishova, një nga udhëheqëset e rinisë gjatë Luftës Antifashiste dhe për një kohë anëtare e Byrosë Politike, njëkohësisht një nga gratë më të njohura të vendit, u përball me internimin për rreth njëzet vite.
Ndërkaq, i ati Maqo Çomo, udhëheqës partizan dhe më vonë ministër i Bujqësisë, u dënua si “revizionist” dhe u persekutua në burgje e internime për 30 vjet.
Drita Çomo u internua në Kuç të Vlorës ku kaloi një pjesë të fëmijërisë dhe më pas në Progonat të Kurveleshit. Më vonë, ajo u dërgua në Cërrik ku kreu edhe shkollën e mesme.
Ishte një nxënëse e shkëlqyer, megjithëse mësuesit nuk e vlerësuan kurrë maksimalisht. Ajo madje nuk arriti as të mbronte diplomën.
Kjo për arsye politike, por edhe për shkak të sëmundjes së saj të pashërueshme që avanconte dita ditës. Drita Çomo u largua nga jeta fare e re, në moshën 23- vjeçare. Më 19 shkurt 1981, sëmundja e mposhti përfundimisht.
Ajo vdiq në spitalin onkologjik në Tiranë, ashtu sikurse edhe jetoi: e vetme, pa dikë afër në grahmat e fundit. Regjimi nuk ia lejoi të kishte pranë as njeriun më të dashur, nënën e saj.
Përkujtimi
Në muajin e gruas, Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit, diskutoi në Klubin e Librit “Mësojmë nga e kaluara”, librin ditar e poezi, “Dritë që vjen nga humnera” të Drita Çomos, si dhe zbuloi për herë të parë për publikun pjesë nga dosja e survejimit që ish-Sigurimi i Shtetit nisi ndaj gjimnazistes 16-vjeçare. Drita Çomo u lind në Tiranë në 19 mars të vitit 1958.
Në nëntor 1960, në moshën dyvjeçare, u internua, për shkak të dënimit politik të nënës së saj, Liri Belishova dhe dënimit të të atit, Maqo Çomo dy ish-funksionarë të pushtetit komunist, të cilët si shumë të tjerë, i përndoqi lufta e brendshme partiake. Një pjesë të fëmijërisë dhe të adoleshencës e kaloi e internuar në Kuç të Vlorës e më pas në Progonat të Kurveleshit.
Së fundi, u internua në Cërrik, ku dhe mbaroi shkollën e mesme, por për shkak të sëmundjes së rëndë dhe të keqdashjes, nuk arriti të kryente maturën. Vdiq fill e vetme në moshë fare të re, më 19 shkurt 1981, në Spitalin Onkologjik të Tiranës, ku as në grahmat e fundit nuk iu lejua që të kishte pranë të ëmën.
Ajo la të shkruar një ditar, i cili është dëshmi për ngjarjet e ndodhura në izolim si dhe dhjetëra poema e poezi të shkruara në vitet 1975- 1981, të cilat janë një histori vuajtjesh, dhimbjesh dhe shprese, të cilat u bënë pjesë e diskutimeve në Klubin e Librit, mbajtur në praninë e profesorëve dhe mësuesve të historisë, gjuhës dhe letërsisë, mikes së saj të rinisë, aktores së mirënjohur Rajmonda Bulku dhe vëllait të saj, Petrit Çomo.
Kryetarja e Autoritetit të Dosjeve, Gentiana Sula tha me këtë rast se: “Libri që la pas Drita Çomo dhe dosja e survejimit që hapet për herë të parë, për studiuesit, me lejen e familjarëve, vjen në përkujtim të ‘8 Marsit’ për të nderuar përpjekjet e vajzave dhe grave në komunizëm.
Klubi i librit targeton mësuesit dhe mundohet që përmes memuaristikës dhe lidhjes me dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit t’i japim mësuesve jo vetëm fakte historike, por edhe kontekst, përjetim, për t’u hedhur në një platformë për diskutim.
Libri i Drita Çomos është si ajo lulja që do ta këpusësh, po mbas asaj luleje na dalin rrënjë të thella e të thella, për fatin e historisë së saj, raportet që ajo krijoi me njerëzit, shpresa e saj për të jetuar, fati tragjik i dy prindërve që ëndërruan një ëndërr të bukur, por që për fatin e keq nuk rezultoi aq e bukur, por edhe i bëri viktimë. Le të urojmë që kohë të tilla mos të përsëriten më”.
Aktivitetit vijoi nën moderimin e prof. dr. Aljula Jubani, e cila tha se: “çdo rast i veçantë që na krijon mundësinë të njohim mendje të kthjellta dhe shpirtra të epërm, si Drita Çomo, është jo vetëm shërbim për të njohur të vërtetën e një jete, por për të ndriçuar sot të rinjtë, me modelet më të mira njerëzore, që nga terri më i madh të kohës na ndrijnë edhe sot”.
Dosja
Dr. Edlir Orhani nga AIDSSH bëri një paraqitje të gjetjeve arkivore nga dosja e përndjekjes së hartuar nga ish-Sigurimi i Shtetit, si dhe disa momente nga dosja e krijuar mbi nënën e saj Liri Belishova.
“Dosja është hapur kur ajo kishte mbushur 16 vjeç dhe vazhdonte vitin e dytë të gjimnazit në qytetin e Cërrikut ku ajo banonte e internuar me të ëmën Liri Belishova dhe të vëllain, Petrit Çomo.
Dosja nis me një shënim të operativit të sektorit të hekurudhës Fier-Ballsh, ku gjimnazi i saj mori pjesë në aksionin për ndërtimin e hekurudhës në periudhën qershor 1974.
Survejimi i famijes dhe të dhënat me Teknikë Operative (përgjim të bisedave nënë e bijë në shtëpi) ishin të mjaftueshme, sipas sigurimit që Drita Çomo të vendosej në përpunim paraprak për agjitacion e propagandë.
Ndaj saj u hartua dhe miratua edhe plani i masave agjenturalooperative”, ku në bashkëpunin përfshiheshin edhe nxënës të klasës së saj, të cilët raportonin për mendimet jashtë klisheve ideologjike dhe referatet që Drita krijonte sipas temave të orës së letërsisë, apo edhe të fizikës.
Në datën 1.4.1977 merret vendimi për arkivimin e dosjes 2A për shkak të sëmundjes. Por, përsëri tre vjet më vonë ndërsa lëngonte në shtratin e vdekjes në 30.11.1980 jepet vendimi për ta marrë në përpunim 2B me asyen se shfaq tendencën “për agjitacion e propagandë armiqësore, për drejtimin antiparti duke marrë masa për kontrollin e saj.” Me vdekjen e saj dosja arkivohet në datën 18.3.1983″.
MSc. Elona Baçi, AIDSSH, në prezantimin e saj solli një qasje mes librit dhe dokumenteve arkivore duke theksuar se: “Duke evidentuar faktet, duke vendosur përballë kujtimeve të saj dhe dokumentet arkivore të kohës, ne thellohemi tek e vërteta dhe iu kudërvihemi faktet të rreme, që ndërtoi regjimi diktatorial mbi të ashtuquajturit armiq.
Faktet që nuk plotësohen nga dokumentet arkivore, plotësohen nga dëshmia e Dritës në ditarin e botuar, ku mekanizmi i Sigurimit të Shtetit shfaq natyrën e tij të vërtetë, -siç thotë edhe Kadare – egërsinë e tejskajshme, egërsinë e errësirës, mungesë mëshire”.
Dëshmitë
Petrit Çomo, vëllai i Drita Çomos solli disa dëshmi nga jeta në internim dhe vitet e kaluara me Dritën.
“Mua më vjen mirë që ajo kujtohet edhe pse vdiq e re. Ajo la pas këto krijime që e kthyen historinë e saj në qëndër të vëmendjes dhe uroj që edhe për të tjerë, si ajo që nuk patën fat të realizoheshin për shkak të pengesave ideologjike të ketë sa më shumë ngjarje të tilla kujtese”.
Rajmonda Bulku, aktorja e njohur dhe e dashur për publikun, shoqe e rinisë së Drita Çomos, risolli për të pranishmit kujtimet dhe mbresa nga shoqëria e saj: “Drita sa jetë të shkurtër pati po aq edhe jehonë.
Në atë kohë, akoma nuk kishin ardhur vitet ’90, ajo ishte një zë i fuqishëm në atë kohë, ajo ishte fuqishëm në atë qytet, ishte fuqishëm në shoqëri, ajo ishte fuqishëm në kujtimet tona.
Ishte shumë intelektuale, shumë e kulturuar, ne merrnim dhe jepnim libra. Burrneshë, fliste hapur. Ka bërë veprime shumë të guximshme. Kemi qenë njëherë në një aksion në Fier.
Ishim 15 vjeç dhe kishim 2 djem të një ruseje, babin të futur në burg, inxhinier. Dhe ai kishte vajtur të takonte babin e tij në burgun e Ballshit që ishte afër se aty po bënim dhe ne.
I bënë një mbledhje të tmerrshme atje atij djali, e persekutuan, ne që rrinim të gjithë. Si vajte ti te armiku në burg? Vetëm Drita guxoi, nga ne, që në atë kohë nuk mund të të mbronte një njeri që ishte persekutuar vetë sepse rrënohej fare.
Dhe vetëm ajo guxoi. Dhe i tha atyre thjesht me atë mençurinë e vet dhe thjeshtësinë: Çfarë ka bërë Aliosha sepse ka vajtur të takojë babanë në burg, babanë e tij”. Dr. Migena Kapllani, mësuese në shkollën “Konstantin Kristoforidhi”, Elbasan, solli një refleksion për poezinë- mesazh të Çomos “Po mësoj të jetoj për ata që do të vijnë”.
Prof. asoc dr. Andi Pinari, Fakulteti i Historisë, Tiranë foli mbi rëndësinë që ka memuaristika në edukimin të rinjve me respekt për identitetin dhe historinë kombëtare. “Ajo e bën më të lehtë përpunimin e informacionit nga studentët ashtu sikurse na tregon edhe detaje, të cilat përgjithësisht librat e historisë së përgjithshme nuk i përmbahen, por edhe lidhjen si të thuash personin me historinë personale. Historitë personale me historinë e madhe kolektive. Kështu që besoj se janë gjithmonë një burim i mirë edhe frymëzimi për tu studiuar më thellë, por edhe informacioni që pastaj mund t’i vishet historisë së madhe së përgjithshme”.
Autoriteti po punon me libra memuarë dhe historik që prekin ngjarje të patrajtuara të periudhës 1994-1991, me qëllim që programi i Klubi i Librit “Mësojmë nga e kaluara” të shtrihet gjerësisht te mësuesit dhe nxënësit e arsimit parauniversitar./ panorama
ObserverKult
Lexo edhe:
NDËR MË TË BUKURAT E AZEM SHKRELIT: NË VEND TË PËRSHËNDETJES
Shko se furishëm po fryn në mua erë mallkimi që s’të fal.
Dhe, dije mirë, kurrë më një e një nuk bëjn’ një si thonte Hikmeti, ai farë poeti me këngë prej zjarri.
Shko merri me vete lutjet tua, edhe hijen tënde hiqe zvarrë rrugëve si gjënë e ndyrë.
Mos u kthe pas.
Mos i harro sytë e përlotur në shtekballin tim.
Mos thuaj lamtumirë.
Asgjë mos thuaj.
Merri me vete gjurmët nëpër të cilat erdhe një natë më e përvuajtur se frika dhe hyre në mua.
Shko dhe bëhu fjalë e mbrame n’gojën time.
Bëhu shkrepëtirë e fikur n’ylberin e shkrimit tim.
Tekstin e plotë mund ta lexoni KËTU:
SABIT RRUSTEMI: SIKUR NJËMEND TË TË HARROJA
Pritjet e mia kanë ngrirë
hapave të mbetur
një ditë më parë
Sytë tu derdhen shikimesh
nëpër ujëvara të gurta Rekës së Ahit
Rremba të prerë lisash
gjethe të skutluara
zgavrave të këtij lumthi malor
me akuj dimri janë veshur
e zë nuk nxjerrin
Zgjas duart
gishtrinjtë s’arrijnë deri te ai lot i njelmtë
që zdirgjet tatëpjetë faqes
nëpër plagë
Më përftohesh pas çdo shkëmbi të rrezbitur
nëpër shpatulla të Bokave
kah Rrezja
E kërcen sakaq Hijes Madhe
për ta shuar atë zjarr ndjenjash
në Kryqprrojet e zanave
Si s’më le të qetë
Poezinë e plotë mund ta lexoni KËTU:
ObserverKult
