“Numri i Identitetit Personal” është një roman për të rritur, që bën fjalë për një vajzë maqedono-qipriote në një familje jofunksionale në Maqedoninë post-jugosllave dhe të sapoformuar. Duke kërkuar të kuptojë të atin, ajo udhëton nga Shkupi për në Bristol, Varosha dhe një shkretëtirë distopike. “Numri i Identitetit Personal” i Lidija Dimkovska fitoi çmimin e vitit për romanin më të mirë maqedonas për vitin 2023, çmimi më i rëndësishëm i prozës në Maqedoninë e Veriut. Christina E. Kramer është përkthyese e këtij romani nga maqedonishtja. Ky fragment është nga fillimi i romanit.
Nga Lidija Dimkovska
Unë duhet të jem më shumë si vëllai im dhe të mos shqetësohem për asgjë për historinë e familjes sonë, fatin e babait tonë ose karakterin e nënës sonë. Duhet të pranoj çdo gjë sikur të ishte normale dhe e zakonshme, jo anormale dhe e keqe. Nuk duhet të më vjen keq për afërsinë që nuk e kam pasur kurrë. Nuk duhet të kërkoj arsye dhe justifikime për heshtjen e babait tim, apo për komentet e nënës sime. Dhe nuk duhet të gërmoj në të kaluarën e tyre. Nuk duhet të më interesojë pse nëna ime shkoi me punë sezonale në Qipro dhe atje, në hotelin ku punonte në lavanderi dhe hekurosëse, takoi babanë tim, i cili punonte si kujdestar. Ai banonte pranë hotelit, në lagjen Varosha. Ishte viti 1974, nëntë vjet përpara se zona ku ai jetonte të shpallej Shteti Federativ Turk i Qipros Veriore, një vit para se të lindte vëllai im dhe shtatë vjet para se të lindja unë.
Si vajzë e re pyesja veten pse linda plot shtatë vjet pas vëllait tim, kur të gjithë fëmijët e tjerë në lagjen tonë kishin vëllezër ose motra që ishin më së shumti tre vjet më të mëdhenj ose më të vegjël. Më vonë, pyesja veten se si prindërit e mi mund të bënin ende dashuri shtatë vjet pasi u martuan, duke pasur parasysh sulmet e astmës së babait tim dhe të gjitha dhimbjet e kokës, dhimbjet e këmbëve, dhimbjet e dhëmbëve, dhimbjet e stomakut, marrje mendsh dhe sëmundjet hipokondriake. Kur isha fëmijë, shpesh e shfletoja librezën e saj të të dhënave shëndetësore kur ajo ishte në punë, por nuk gjeja asgjë tjetër përveç recetave për Leksilium dhe çaj për hemorroidet. Nëna ime ishte e shëndetshme, por mendonte se ishte e sëmurë. Babai im ishte pikërisht e kundërta.
Babai im nuk foli kurrë për prejardhjen e tij. Kur Qiproja përmendej në televizor, fytyra e tij shtrembërohej, një rrudhë e thellë i shfaqej midis vetullave, ai gëlltiste në heshtje pështymën e tij dhe priste që ai segment lajmesh të përfundonte sa më parë. Mezi prisnim edhe ne gjithashtu, dhe as që merrnim frymë. Nëna ime zakonisht shkonte në kuzhinë duke mërmëritur: “Po, sigurisht që do ta zgjidhin këtë situatë, sigurisht që do ta zgjidhin! Me këta njerëz, as vetë Zoti nuk mund ta kuptonte!” por babai im do të ishte tashmë në këmbë, pastaj do të fikte televizorin, duke mërmëritur: “Një burrë duhet të gjejë një djerrinë!” pastaj drejtohohej për në banjë, duke u kollitur. Ai largohej nga shtëpia. Vëllai im hynte në dhomën tonë, por unë qëndroja aty përpara televizorit të fikur duke mos ditur çfarë të bëja me krahët, këmbët, gojën, sytë. Dëgjoja nënën time në kuzhinë duke thënë: “Ata do ta meritojnë nëse turqit i vrasin, ja çfarë!” atëherë ngrihesha dhe shkoja në dhomën time. Ngjitesha në shtratin tim dhe merrja një libër nga raftet e sipërme. Duke e tërhequr poshtë në krevat, e hapja, i nënvizoja disa fjali, i ktheja faqet, nënvizoja e citoja diçka tjetër, më pas e vendosja librin përsëri në raft, e tërhiqja një tjetër dhe qëndroja atje në shtratin tim derisa vëllai im, i cili ishte i gjunjëzuar në dysheme me kaseta të shpërndara rreth tij, bërtiste: “Mirë, tani zbrit!” Zbrisja, duke u penguar nga krevati edhe sepse kisha frikë nga urdhrat e vëllait tim – ai ishte shumë më i madh se unë – dhe sepse e dija që nëse shtrati do të thyhej nën peshën time, nuk do të merrja një tjetër. E tërhoqa atlasin nga poshtë shtratit tim dhe e hapja në faqen midis Greqisë dhe Turqisë ku kishte një pikë të vogël toke të kufizuar nga deti nga të gjitha anët – Turqia në veri, Egjipti në jug, Siria dhe Libani në lindje, dhe në perëndim, Kreta. Vijën midis dy pjesëve të ishullit e shihja vetëm me një lupë (xham zmadhues), të cilën e mbaja edhe nën krevat.
Atë vit, 1974, më 1 qershor, gra të reja nga Jugosllavia shkuan në Qipro për t’u angazhuar në punë sezonale. Autobusi “Lasta” nga Beogradi ndaloi në stacionin e Shkupit për të marrë nënën time, kushërirën e saj Marën dhe disa vajza të tjera, pastaj vazhdoi për në Selanik. Nga atje ata morën një varkë për në Kretë dhe më pas një tjetër për në Famagustë. I priste bregu i Mesdheut me hotele si ato që shihni në filmat e Hollivudit. Në revistat e grave që bleu Mara – Mara, me të cilën nëna ime jetoi për disa vite pasi erdhi nga fshati i saj dhe u punësua në një fabrikë lëkure – thuhej se, si në vitet e tjera, me shumë mundësi edhe atë vit, Elizabeth Taylor, Richard Burton, Brigitte Bardot, Paul Newman dhe shumë yje të tjerë të Hollivudit do të vizitonin Famagustën e modës në Qipro. Ky ishte viti pas filmit Beteja e Sutjeskës me aktorin Richard Burton. Elizabeth Taylor kishte ardhur me të në ishullin Adriatik të Brionit, dhe nuk kishte një vajzë në Jugosllavi që të mos e ndjente atë afër, të ndjente se Elizabeth Taylor ishte e gjitha e saj. Në të njëjtën kohë, një kooperativë rinore në Beograd organizoi punë verore në Qipro. Shpallja u shfaq në disa gazeta anembanë Jugosllavisë dhe shumë të reja, në vend që të merrnin pjesë në aksionin e të rinjve për ndërtimin e autostradës Beograd-Bar, aplikuan për punë – shërbyese, hekurosje, lavanderi, kuzhiniere – gjithçka që duhej atë verë të nxehtë në Famagusta. Gjithmonë pyesja veten se si u gjend nëna ime në atë autobus “Lasta”; nëse nuk do të kishte qenë për kushërirën e saj, me shumë mundësi nuk do të kishte shkuar kurrë në Qipro atë verë. As ajo nuk do të kishte shkuar në aksionin e të rinjve, sepse në fshat pritej të korrte, të shihte, të mblidhte dhe të varte duhan. Gjyshi im e konsideronte këtë si arsyen e vetme për të marrë një leje dy mujore pa pagesë nga fabrika e lëkurës. Por Mara shkoi të takonte gjyshen time dhe i tha personalisht se donte që Milka të shkonte me të në Qipro, sepse ato do të fitonin shumë para atje, dhe pastaj Milka do të mund të blinte një apartament në Shkup, sigurisht me kredi edhe nga një bankë. Gjithçka që gjyshja i tha mamasë ishte: “Kujdes mos të dëgjojë plaku; thuaji atij se nuk do të të japin pushime këtë verë.”
Ajo punoi vetëm për një kohë të shkurtër si shërbëtore në hotel, më pas punoi në lavanderi dhe hekurosje. Gjatë ditës së punës, ajo u largua vetëm nga bodrumi për t’u bërë shoqëri punonjësve të tjerë gjatë drekës së tyre të përbashkët në dhomën e vogël prapa kuzhinës. Aty hante edhe babai im, Nikos, i cili punonte në bodrumin e hotelit si kujdestar në dyqanin e mekanikut. Ata u takuan që në ditën e parë, dhe disa ditë më vonë ata ishin tashmë çift. Kjo u kuptua thjesht pasi kafeja iu derdh në gjunjë dhe ajo po bërtiste aq fort sa ai u tërbua dhe instinktivisht rrëmbeu shtambën me ujë nga tavolina dhe ia derdhi mbi gjunjë. Ai e ndihmoi të zbriste në bodrum, pastaj vraponte tek ajo disa herë në ditë për të parë se si ishte. Sigurisht, ai e bënte këtë me gjeste, sepse nëna ime nuk dinte anglisht, vetëm disa fjalë frëngjisht. Por kjo nuk i pengoi ata të takoheshin çdo ditë – në korridor, gjatë drekës dhe pas punës, kur bënin shëtitje përgjatë detit para se ai të shkonte në shtëpi, pesëmbëdhjetë minuta në këmbë nga hoteli. Nëna ime flinte në hotel, në dhomat e parashikuara për punëtorët, me Marën dhe disa vajza të tjera jugosllave. Çdo pasdite ata mund të bënin banjë dielli dhe të notonin në plazh, duke parë përreth nëse kishte ndonjë yll filmi që dilte nga deti ose pinin një koktej nën një ombrellë plazhi.
Isha në shkollën fillore kur nëna ime ia tregoi të gjitha këto një fqinjes, pasi fillimisht e dërgoi babanë për të blerë lakër në tregun me shumicë. Isha fshehur pas librit tim në gjuhën maqedonase, mezi merrja frymë duke e dëgjuar, pasi ajo ishte hera e parë që ajo fliste për Qipron. Ajo nuk mungoi të përmendte se me sytë e saj kishte parë Elizabet Tejlor dhe Brigitte Bardot, Paul Njuman dhe Riçard Burton, katër anëtarët e ABBA-s dhe Sofia Loren, të cilët ishin të gjithë në Famagusta atë verë. Dhe ajo nuk mund të mos shtonte: “Ata janë të bukur vetëm në televizion, më beso! Nga afër nuk janë, as Brigitte apo Elizabeth Tejlor, janë thjesht lëkurë dhe kocka, ndoshta nga droga. Mund ta imagjinoni se si dukeshin, të gjitha të pluhurosura në plazh!” “A je serioz?!” tha fqinja e habitur. “Dhe Riçard Burton? Ai ishte kaq i pashëm në Sutjeska.” “Oh, mirë, ai dhe Paul janë të pashëm, por aktoret, aspak! Duhej ta kishe parë Sofia Loren, kaq të shëmtuar!”
Shumë vite më vonë bëra kërkime nëse ata yje ishin vërtet atje në Famagusta atë verë të vitit 1974. Arrita në përfundimin se nuk kishin qenë, me shumë gjasa sepse shërbimi sekret amerikan e kishte paralajmëruar Hollywood-in me kohë se diçka do të ndodhte në Qipro. Por nëna ime gjithmonë besonte në atë që thoshte, dhe na duhej ta besonim edhe ne. Kur ajo i ekzagjeronte dhe i ëndërronte gjërat, kur nuk dinte se çfarë kishte thënë, çfarë kishte harruar dhe më pas thoshte diçka tjetër, babai im vetëm thoshte: “Një burrë duhet të gjejë një shkretëtirë (djerrinë)!” Babai im e përsëriste këtë fjali sa herë që diçka nuk ishte ashtu siç mendonte ai, kur Stefani shkaktonte telashe ose kur bëja diçka, ai e konsideronte telashe, por më shpesh ishte kur nëna ime komentonte gjërat më mirë të liheshin pa thënë. Kur isha e vogël, nuk e dija saktësisht se çfarë do të thoshte fjala djerrinë dhe mendoja se ndoshta ishte një kuti kartoni në të cilën mund të zvarritesh dhe të fshihesh nga të gjithë, mund të luash brenda saj, mund të flije, të shikoje tavanin e saj dhe askush nuk mund të të bënte asgjë, djerrina është kavanoza jote. Më vonë fillova të mendoja më nga afër për atë fjali dhe do të pyesja veten nëse ishte vërtet një kuti, ndoshta ishte vërtet një fjalë tjetër për ndonjë vend djerrë si një shkretëtirë. Unë e dija për Saharën nga atlasi. Por pse babai im fliste për të gjetur një shkretëtirë? Pse dikush të shkojë të kërkojë një shkretëtirë?
Djerrina është një qytet i vogël dyqind kilometra në lindje të Shkupit, në të cilin tranzicioni ekonomik mbylli fabrikat dhe banorët filluan të largoheshin tufa dhe qyteti u bë një nga më të braktisurit në vend. Më pas, disa qindra qytetarë që mbetën mund të bindeshin lehtësisht të vendosen në Shkup, në tokën e premtuar për të gjithë ata në Maqedoni që ende nuk e kanë vendosur ta braktisin atë. Shumica e tyre e pëlqejnë, ose duket se e pëlqejnë, idenë e kësaj djerrine. Në fund të fundit, a nuk është më mirë të gjesh një djerrinë pa pasur nevojë të lëvizësh? Megjithatë, disa nga prindërit e moshuar mbetën në atë qytet të vogël, fëmijët e të cilëve ishin shpërngulur në Shkup ose në kërkim të një të ardhme më të mirë në Australi dhe Zelandën e Re, ose ishin vendosur në qytete e fshatra në Itali, Gjermani, Suedi dhe atje ishin disa familje me të paktën një anëtar të familjes që punonte në administratën komunale dhe shtetërore. Shtëpitë dhe ndërtesat që ishin ndërtuar në kohën e socializmit dukeshin bosh, ashtu si fabrikat që kishin prodhuar uthull, sfungjer dhe gurë të grirë (mprehtë). Në spitalin, tashmë i rrëmujshëm dhe bosh, ku më parë nënat, baballarët apo gjyshërit i kishin marrë fëmijët me biçikletë apo gomar, ku fëmijët e fshatrave përreth kishin bërë vaksinat e fëmijërisë, si dhe gjilpërat për streptokokën apo tërbimin. Qentë janë vendosur në stacionin e gjerë të autobusëve dhe brava e derës së hotelit tashmë është ndryshkur. Ndërtesat po shemben por mbetën në këmbë; aty-këtu qëndronin themele të tjera ndërtesash që duhej të rinovoheshin, modernizoheshin dhe të mbusheshin sërish me banorë të rinj, të cilët më pas do të bëheshin punëtorë dhe konsumatorë të të gjitha shërbimeve të qytetit. Sepse në këtë djerrinë mund të bësh diçka nga asgjëja. Nuk mund të ketë aq shumë mbeturina brenda shkretëtirës sa mund të ketë jashtë saj. Kjo është arsyeja pse njerëzit duhet të gjejnë një shkretëtirë, apo jo?
Gjatë pushtimit të parë, më 20 korrik 1974, babai im ishte në punë. Si zakonisht, atë të shtunë kishte një dasmë në restorantin e hotelit. Ai ishte poshtë në punishten e bodrumit duke u vërdallë rreth veglave, gati për të marrë aparatin në rast se dikush do të telefononte nga recepsioni për të thënë se një mysafir kishte thyer diçka në dhomën e tij që duhej rregulluar. Nëna ime po mbytej në dhomën e lavanderisë, kështu që doli përpara hotelit për të marrë pak ajër të pastër dhe pa dasmën që po bëhej mes një burri britanik dhe një gruaje qipriote, e cila, i tha fqinjes, ishte nusja më e trashë që ajo kishte parë ndonjëherë në jetën e saj. Të shtënat me armë zjarri shpërthyen në distancë dhe të ftuarit u kapën nga paniku; muzika u ndal befas. Të gjithë u hodhën nga tavolinat e tyre ose pushuan së kërcyeri syrtaki dhe u nisën, ndërsa disa, me gjasë të huaj, nxituan në hotel dhe të tjerë vrapuan me makinat ose biçikletat e tyre, edhe në këmbë nëse jetonin aty pranë. Nëna ime sapo u kthye dhe vrapoi në bodrum. Në hollin e restorantit dhe hotelit mbetën vetëm të ftuarit e huaj; nusja dhe dhëndri ishin zhdukur. Në filma kisha parë një tortë martese trekatëshe me figurina me çokollatë të nuses dhe dhëndrit, dhe imagjinoja se në hotel kishte lënë në këmbë në karrocën e kamarierit në restorant një tortë të zbukuruar me lule dhe fjongo, në një kuzhinë ku temperatura ishte aq e ftohtë sa një frigorifer. Ajo verë, si ato të mëparshmet, ishte jashtëzakonisht e nxehtë, por hotelet e Famagustës me siguri kishin tashmë mjetet më moderne për ftohjen e dhomave.
Famagusta ishte më përpara kohës së saj në 1974, por koha në Famagusta u burgos në 1974, siç thoshin dikur në televizor. Babai im më pas kishte fikur televizorin dhe ishte larguar, dhe unë humba shansin e vetëm për të parë atë qytet të famshëm, temë tabu si e pushtimit turk, ashtu edhe e familjes sonë. Por në atë kohë, kur babai im dëgjoi zhurmën lart dhe vrapoi në dhomën e lavanderisë, pastaj u ngjit në shkallët, takoi nënën time, e cila, tha ajo, ishte plotësisht e fikët. Ai i tha asaj të mos shkonte askund, por të qëndronte në bodrumin ku do të ishte më e sigurt; ai do të shkonte të shihte si ishte familja e tij dhe më pas do të kthehej. Nëna ime hodhi një shpërthim ndaj tij – a nuk mund ta shihte që ajo ishte gati të vjellte dhe se mund të ishte shtatzënë, si mund ta linte, dikush mund ta vriste atë. “Tani keni vendosur të shkoni t’i shihni ata?” ajo i tha, ndoshta më shumë me gjeste sesa me fjalë, “Duhet ta kishe menduar këtë më parë, jo tani, kur e sheh se unë jam gati të vjell, ndoshta nga shtatzënia.” Po, kjo është pikërisht ajo që ajo i tha atij. “E dini, unë vërtet e ndjeva atë, kështu që ai do ta dinte se nuk kisha ardhur nga Maqedonia që dikush atje të abuzonte me mua; nëna dhe babai i tij as që më konsideronin si njeri; kur më panë për herë të parë, këmbëngulën se isha greke,” i tha ajo fqinjes që e dëgjoi dhe më pas e pyeti: “Çfarë u bëre atyre kaq të keqe, Milka?” Dhe nëna ime bërtiti me inat: “Janë ata që më kanë bërë keq, nuk u kam bërë asgjë! Zoti e di dhe Nikos nuk i kërkoi më kurrë ata.” Ndërsa punonjësit e tjerë po bënin ‘gara’ për t’u larguar – të gjithë kërkonin mënyrën më të mirë për t’u kthyer në shtëpi te familjet e tyre – babai im ka shumë të ngjarë të qëndronte pranë nënës sime duke mos ditur çfarë të bënte: a duhet të hipte në biçikletën e tij dhe të nisej për në shtëpi, apo duhet merr një leckë të lagur dhe të fshin fytyrën e nënës sime për ta ringjallur. Në rrugën që ai jetonte, kishte shumë gjasa që të gjithë të kishin ikur, duke përfshirë prindërit dhe vëllain e tij, syzet e trasha të të cilit e kishin penguar të dërgohej në ushtri. Babai im u shpëtua nga sprova për shkak të astmës dhe kishte mundur të gjente punë në hotel edhe pse trazirat në ishull ishin të dukshme dhe të rinjtë po mobilizoheshin papritur. Ai vetëm qëndroi aty dhe kollitej, duke mos ditur se çfarë të bënte. “Ai më zgjodhi mua, sigurisht!” i tha nëna ime fqinjës sime, teksa shikoja nga pas librit tim, por ajo u kthye nga soba ku po ngrohej kafeja dhe gjithçka që pashë ishte nënqeshja e fqinjes. “Dëgjo, ata duhet të më falënderojnë që e solla këtu!” Nëse drita nuk do të ishte ndezur në korridor në atë moment, duke sinjalizuar se babai im ishte kthyer nga tregu, mund ta kisha kuptuar saktësisht se çfarë ndodhi, pse ajo i urrente aq shumë prindërit e babait tim, ose të paktën pse ata e urrenin atë. Nëna ime më urdhëroi të shkoja të merrja çantat e blerjeve.
I gjithë qyteti ishte në gatishmëri, por jo të gjithë u larguan. Kishte nga ata që pritën deri në pushtimin e dytë më 14 gusht, kur ushtria turke mori Famagustën dhe banorët e fundit të Varoshës ikën të strehuar. Gjatë atyre tre javëve, ata kishin vrapuar shumë herë në fshatrat e afërt, por më pas u kthyen dhe menduan se do të ktheheshin edhe këtë herë. Varosha mbeti e mbyllur pas gardhit me tela me gjemba të ngritur nga ushtria turke. Tre javë para se të shfaqeshin telat me gjemba, nëna dhe babai im, së bashku me mysafirët e fundit të hotelit, u nisën për në bazën ajrore britanike në Dhekelia. Pati një eksod masiv të mysafirëve të fundit të hotelit. Ka të ngjarë që tani babai im nuk mund të afrohej më pranë lagjes së tij dhe kush e di nëse ai donte akoma. Kudo kishte jehona të shtënash dhe kur nëna ime i tha: “Ti do të vish me mua dhe kaq!” ai thjesht tundi me kokë. Ku tjetër mund të shkonte? Familja e tij ka të ngjarë që tashmë ishte larguar për diku në jug dhe duket se krenaria e tij nuk e lejoi atë të shkonte e të gjente familjen e tij, pasi ai nuk kishte shkuar më parë për të parë nëse ishin mirë dhe nuk kishin ardhur për ta kërkuar atë në hotel. Atë verë familja e tij ishte grindur mes tyre dhe tani, pasi takuan nënën time, marrëdhëniet e tyre me djalin mesa duket u prishën, diçka kishte rënë mes tyre. E futi portofolin në xhepin e djathtë të uniformës së punës dhe në të majtë pasaportën, të cilën ndoshta e mbante gjithmonë me vete për shkak të kontrolleve që bëheshin nëpër hotele. Më e rëndësishmja nga të gjitha, ai mori inhalatorin e tij. Një varkë e ngarkuar me familje britanike si dhe punëtorë sezonalë nga Jugosllavia dhe babai im u nisën nga baza për në Kretë. Një varkë tjetër i çoi nga Kreta në Selanik. Autobusi “Lasta” mbërriti në portin e Selanikut, i mblodhi dhe u nis për në Shkup. Duke mbajtur një çantë për nënën time në rast se ajo duhej të vjellte, babai im duhet ta ketë pyetur veten pse familja e tij nuk e kishte kërkuar kur e panë që ai nuk ishte aty, pse mendonin vetëm për veten e tyre; tani, i mbushur me inat, zemërim, dhe me shumë mundësi pafuqie, ai zbriti në stacionin e autobusit në Shkup me nënën time. Kështu e përfytyrova ardhjen e tyre. Në keqkuptimet e tyre të pathëna, babai im dhe familja e tij humbën njëri-tjetrin. Prindërit dhe vëllai i tij nuk mund ta dinin se ai ishte nisur për në Maqedoni; ata do të kishin menduar se ai kishte gjetur strehë në shtëpinë e dikujt nga puna dhe se kishte planifikuar t’i kërkonte pasi të kishte kaluar rreziku. Ose ndoshta ishin shumë të zemëruar që ai kishte shkuar me nënën time. Ndoshta brenda tyre shpërtheu diçka dhe ata ndiheshin të braktisur e të mashtruar, duke menduar se ai kishte menduar vetëm për veten dhe i kishte harruar në momentet më të vështira të jetës së familjes dhe vendit të tyre. Kështu ata hoqën dorë në heshtje prej tij, e fshinë nga goja dhe gjuha e tyre.
Po, ato ishin kohë vetëm për t’u arratisur, duke kuptuar se si të shpëtoni lëkurën tuaj, por si kjo? Apo është rasti që në luftë individi triumfon mbi shoqërinë? Asnjëra palë nuk dëgjoi të flitej me zë të lartë se çfarë po mendonte tjetri dhe me sa duket as prindërit e as vëllai i tij nuk e falën kurrë që u largua pa thënë asnjë fjalë. Sipas mallkimeve të mamasë sime dhe atyre pak fjalive që ajo i tha fqinjes tonë, diçka duket se është thyer mes tyre në atë takim të parë dhe përçarja mes tyre u thellua vetëm në takimet e mëpasshme. Me sa di unë, babai im nuk i ka kërkuar asnjëherë, as përmes rrjeteve ndërkombëtare dhe as vetë. Kjo ishte e pakuptueshme për mua derisa u rrita aq sa të kuptoja se kështu ishte babai im – i mbyllur, i zymtë, i mbështjellë në heshtje – por edhe se pas asaj heshtjeje fshihej diçka që vetëm ai dhe nëna ime e dinin. Apo ndoshta ishte për shkak të turpit të tij që ai nuk i kishte kërkuar dhe nuk kishte shkuar me ta, por përkundrazi u nis me nënën time dhe nuk u përpoq t’i gjente më vonë? Apo nuk u përpoqën ta gjenin vetë dhe të linin rrugën dhe të pranonin nënën time? Për shkak të atij keqkuptimi, babai im humbi plotësisht shtëpinë dhe familjen e tij, ndoshta duke shpresuar se familja e tij e re, ajo që krijoi me nënën time, do të zëvendësonte të vjetrën dhe do të zinte vendin e marrëdhënieve të tij më të afërta, do t’i zhvendoste në kujtimet e tij. Fakti që ai po mashtronte veten ishte më i dukshëm në dridhjen e duarve të tij, të cilat kishin filluar të dridheshin edhe kur isha fëmijë dhe kolla e tij, e cila i bënte jehonë natës në banesën tonë dhe më vonë, nga mushkëritë e tij, ku për dekada të tëra ai kishte ruajtur jo vetëm simptomat e tij të astmës, por edhe tërbimin e tij të heshtur. Dhe të gjitha ato fjalë, të pathëna në asnjë gjuhë, të destinuara për të tjerët, por edhe për veten e tij.
“Një njeri duhet të gjejë një shkretëtirë!” mërmërinte dhe largohej nga banesa. Dilja në ballkon për të parë se ku po shkonte. Ai do të zbriste gjithmonë në garazh, kurrë askund tjetër. Në atë kohë, mendova se ai po shkonte atje për të gjetur shkretëtirën e tij. Por çfarë lloj djerrinë mund të ketë në një garazh?
Më vonë, kur e pyeta mësuesen time se çfarë ishte një djerrinë, ajo më pyeti: Në çfarë konteksti? Një djerrinë mund të jetë një vend i shkretë, por varet nga mënyra se si dëshironi ta përdorni, nga konteksti. “Një burrë duhet të gjejë një djerrinë” – mërmërita dhe fëmijët e tjerë filluan të qeshin. Duke i heshtur nxënësit, mësuesja ime tha: “Katerina ka sjellë një shembull shumë interesant të një metafore. Kur të rriteni, do të kuptoni se disa fjali që dëgjojmë ose që i themi vetë nuk mund të kuptohen fjalë për fjalë, por vetëm në një kuptim të transferuar. “Njeriu duhet të gjejë një djerrinë!” – do të thotë që njeriu të arratiset diku, të shkojë larg, kush e di ku, të shpëtojë veten nga diçka, ose ndonjë problem. Por duhet të dini se një djerrinë është gjithashtu një vend pa përmbajtje shpirtërore, ku asgjë nuk ndodh. Siç do të thoshte Siljan Lejleku. Ne folëm për të në orën tonë të fundit, se si Siljani ishte kaq dembel dhe endej nëpër tokë larg familjes së tij dhe arriti në një vend ku u shndërrua në lejlek. Në një shkretëtirë mund të jetë aq shterpë sa asnjë zog nuk këndon dhe asnjë qen nuk leh. Në një shkretëtirë, nuk ka njerëz, ose shumë pak; është me të vërtetë një vend i zbrazët dhe prandaj quhet djerrinë, një vend bosh si një shkretëtirë. Megjithatë, në shembullin tuaj, ideja nuk është një vend si Sahara – nuk ka asnjë djerrinë të paraqitur në një hartë.
Mezi i tretja fjalët e mësueses sime, sepse klasa ishte e zhurmshme dhe nuk e kuptoja saktësisht se çfarë po thoshte. Disa nga fëmijët e tjerë vazhdonin të përsërisnin me zëra të sajuar: “Një burrë duhet të gjejë një djerrinë! Një burrë duhet të gjejë një djerrinë!” dhe kur më në fund mësuesi më pyeti se ku e kisha dëgjuar atë shprehje, faqet më digjeshin nga turpi. “Në televizor,” – belbëzova.
Djerrina është një komunë njerëzish të tjetërsuar që jetojnë së bashku vetëm gjeografikisht, një qytet individësh asocialë në të cilin tjetërsimi nga gjithçka është më i rëndësishmi në të gjitha manifestimet e tij. Në fakt, në nivel global ekziston tashmë një shoqëri kaq e veçantë, bota – një komunitet kryesisht individualistësh që po bëhen gjithnjë e më të shumtë. Kjo lidhet me shumë faktorë të jashtëm: neoliberalizmi në të cilin të paktën gjysma e botës po mbytet, shpirti konkurrues që inkurajohet që në moshat më të hershme; kur fëmijët ende në kopsht marrin pikë dhe çmime për këtë dhe atë, konkurrenca është si në nivel individual ashtu edhe në atë kolektiv. Por bota është ende një koncept shumë i gjerë dhe një djerrinë e tillë humbet kuptimin e saj në këtë kuadër. Djerrina është një hapësirë individuale, për çdo person të veçantë. Theksi vihet në tjetërsimin midis njerëzve, në vetminë dhe pavarësinë, individualitetin dhe vetëqëndrueshmërinë, pa marrëdhënie me të tjerët me të cilët lidhjet reduktohen shumë dhe bëhen thjesht transaksionale.
Lidija Dimkovska (lindur në vitin 1971, Maqedonia e Veriut) ka botuar shtatë libra me poezi, katër novela, një përmbledhje me tregime dhe një ditar amerikan. Ajo është vlerësuar gjerësisht dhe është përkthyer në shtatëmbëdhjetë gjuhë. Romani i saj më i fundit, ‘Numri i Identitetit Personal’ (2023) mori çmimin më prestigjioz maqedonas për letërsi, Romani i Vitit. Ajo jeton në Slloveni.
Christina E. Kramer është profesoreshë e merituar në Universitetin e Torontos. Ajo është autore e librave të shumtë për gjuhën maqedonase dhe Ballkanin dhe përkthyese e letërsisë maqedonase: Motra e Frojdit, nga Goce Smilevski; Librat e babait tim, Koha e dhive dhe Shtegu të Luan Starovës.
Marrë nga: Worldliteraturetoday.org
Solli në shqip: Fitim Nuhiu
17.08.2024
ObserverKult
Lexo edhe:
