Nga Octavio Paz
Nuk ka gjë më të dëmshme dhe më barbare se sa t’i japësh Shtetit të drejtën dhe fuqinë mbi sferën e krijimtarisë artistike. Pushteti politik është shterp, sepse esenca e tij qëndron te nënshtrimi i njerëzve, paçka se pas cilës ideologji fshihet. Edhe pse kurrë nuk ka pasur liri absolute të të shprehurit – Liria gjithnjë përcaktohet nga disa pengesa dhe nga disa kufij: jemi të lirë përballë kësaj apo asaj -, nuk është e vështirë të tregohet se atje ku pushteti sundon çdo veprimtari njerëzore, arti meket apo shndërrohet në një krijimtari servile dhe mekanike. Një art i lirë është diçka e gjallë, një shpikje e vazhdueshme brenda njëfarë drejtimi.
Asnjëherë i imponuar nga jashtë, por i lindur nga prirjet e thella të shoqërisë, ky drejtim, deri në një farë pike, është i paparashikueshëm, ashtu siç është edhe rritja e degëve të pemës. Përkundrazi, arti zyrtar është mohim i natyrshmërisë krijuese: perandoritë e mëdha përpiqen ta njëtrajtësojnë fytyrën e ndryshueshme të njeriut dhe ta kthejnë në një maskë të përsëritur pafundësisht. Pushteti e ngurtëson, e gdhend në një fytyrë të vetme – madhështore, të tmerrshme apo teatrale, por si përfundim thjesht monotone – larminë e jetës. “Shteti jam unë” është një formulë që shpreh tjetërsimin e fytyrave njerëzore, të gdhendura me tipare të gurta të një uni abstrakt që përshtatet deri në fund me modelin e një shoqërie të kërkuar. Arti që ecën dhe end kombinime të reja sipas mënyrës së një melodie të diktuar, duke përdorur të njëjtat elemente, degradohet në një përsëritje të mërzitshme.
Nuk ka asgjë më urgjente se sa të hedhësh dritë mbi pështjellimin e bërë midis të ashtuquajturit “art i përbashkët” apo “art kolektiv” dhe artit zyrtar. Njëri është arti që frymëzohet nga bindjet dhe idealet; tjetri, arti që i nënshtrohet rregullave të një pushteti tiranik. Idetë dhe prirjet e ndryshme shpirtërore – kulti i polisit, krishterimit, budizmit, Islamit, etj. – janë mishëruar te Shtetet dhe Perandoritë e fuqishme. Por, do të ishte një gabim ta shihje artin gotik apo romanik si krijim të Papatit, ose skulpturat e qytetit Mathura në Indi si shprehje të perandorisë së themeluar nga Kanishka. Pushteti politik mund të kanalizojë, të përdorë dhe – në disa raste – të nxitë një rrymë artistike. Por kurrë nuk mund ta krijojë atë. Për më tepër: në përgjithësi influenca e tij, me kalimin e kohës, rezulton sterilizuese. Arti gjithmonë ushqehet nga gjuha shoqërore. Kjo gjuhë, po ashtu dhe mbi të gjitha, është një vizion për botën.
Ashtu si artet, Shtetet jetojnë falë kësaj gjuhe dhe i futin sa më thellë rrënjët e tyre në atë vizion për botën. Nuk e krijoi Papati krishterimin, përkundrazi ishte krishterimi që krijoi Papatin; Shteti liberal është krijesë e borgjezisë dhe jo e kundërta. Shembujt janë të shumtë. Dhe kur një sundimtar i imponon një populli vizionin e tij për botën – p.sh: Islami në Spanjë -, Shteti i huaj dhe gjithë kultura e tij qëndrojnë si mbivendosje të huaja përderisa ai popull nuk e përvetëson atë koncept fetar e as atë politik.
Kjo do të thotë: derisa vizioni i ri për botën nuk kthehet në besim dhe gjuhë të përbashkët, nuk lind një art apo një poezi me të cilat të karakterizohet shoqëria. Kështu që Shteti mund të imponojë një vizion për botën, mund të ndalojë lulëzimin e vizioneve të tjera dhe të shfarosë ato që i bëjnë hije, por ai kurrë nuk arrin të krijojë një tjetër. Pikërisht kështu ndodh edhe me artin: Shteti nuk e krijon dot atë, me vështirësi mund ta shtyjë përpara pa e korruptuar dhe, në të shumtën e rasteve , sapo nis ta përdorë e deformon, e mbyt apo e kthen në një maskë.
Arti egjiptian, arti actek, arti barok spanjoll, apo ai i “shekullit të madh” francez – për të cituar shembujt më të njohur – duket sikur i përgënjeshtrojnë këto ide. Sepse të gjitha këto përkojnë me kulmin e pushtetit absolut. Kështu që nuk është e çuditshme që shumë njerëz të shohin te drita e tij një refleks të madhështisë së Shtetit. Një hulumtim i përciptë i disa prej atyre rasteve do të ndihmojë për të zhbërë keqkuptimin.
Ashtu si gjithë artet e të ashtuquajturave “qytetërime ritualiste”, ai actek është një art fetar. Shoqëria acteke është e zhytur, herë me hije e herë plot dritë, në atmosferën e së shenjtës. Të gjitha bëmat e tyre janë të nginjura në fe. Vetë Shteti është një shprehje e saj. Moktezuma është më shumë se një shef: është prift. Lufta është një rit: shfaqja e mitit diellor, ku Huitzilopochtli, Dielli i pamposhtur, i armatosur me xiuhcoatl-in (gjarprin e zjarrtë) e tij, shkatërron Koyolxauhqui-n dhe skuadronet e tij të yjeve, Centzonhiznahua-t. Veprimtaritë e tjera njerëzore kanë të njëjtin natyrë: politika dhe arti, tregtia dhe artizanati, marrëdhëniet e jashtme dhe ato familjare dalin nga mitra e së shenjtës. Jeta publike dhe ajo private janë fytyrat e së njëjtës rrjedhë jetësore, jo botë të ndara.
Të vdesësh apo të lindësh, të shkosh në luftë apo në një festë, janë bëma fetare. Prandaj, është një gabim i madh ta marrësh artin actek për art shtetëror apo politik. Shteti dhe Politika ende nuk e kishin arritur pavarësinë e tyre; pushteti ishte ende i veshur me fe dhe magji. Në të vërtetë, arti actek nuk shfaqte prirjet e Shtetit, por të fesë. Mund të duket sikur po bëhet lojë fjalësh, meqenëse karakteri fetar i Shtetit nuk e kufizon atë, përkundrazi e shton fuqinë e tij. Ky gjykim nuk është i drejtë. Sepse nuk është njësoj një fe që mishërohet në një Shtet, siç ndodh tek actekët, me një fe që vihet në shërbim të Shtetit, siç ndodh te romakët.
Ndryshimi është aq i madh sa pa të nuk mund të kuptohet politika acteke përballë Kortesit*. Ka edhe më: arti actek, mirëfilli, është fe. Skulptura, poezia apo piktura nuk janë “vepra arti”; as nuk janë paraqitje, por mishërime, shfaqje të gjalla të së shenjtës. Po ashtu: karakteri absolut, i përgjithshëm dhe totalitar i Shtetit actek nuk është ai i një rendi politik, por i një natyre fetare. Shteti është fe: komandantët, luftëtarët dhe skllevërit janë kategori fetare. Format me të cilat shprehet arti actek, ashtu si edhe shprehjet e politikës, krijojnë një gjuhë të shenjtë e përbashkët për të gjithë shoqërinë.
Kontrasti midis romakëve dhe actekëve tregon ndryshimet midis artit të shenjtë dhe artit zyrtar. Arti i Perandorisë frymëzon të shenjtën. Madje më shumë, nëse kalimi nga e shenjta te laikja, nga mitikja te politikja – siç duket te Greqia e Lashtë apo në fund të Mesjetës -, nuk është një kërcim mbrapsht. Në të vërtetë, nuk jemi përpara një Shteti fetar, por përpara një feje Shteti. Augusti apo Neroni, Mark Aureli apo Kaligula, “mrekullitë e racës njerëzore” apo “përbindëshat e kurorëzuar”, janë qenie të dashura apo të frikshme, por nuk janë perëndi. Madje as imazhet me të cilat mëtojnë të përjetësohen nuk janë hyjnore. Arti perandorak është një art zyrtar.
Edhe pse Virgjili i ka kthyer sytë nga Homeri dhe Antikiteti grek, e di se harmonia origjinale është prishur përgjithmonë. Universi i federatave, aleancave dhe rivaliteteve të polisit klasik do të zëvendësohet nga shkretëtira urbane e Metropolit; feja e të gjithëve nga feja e Shtetit; përdëllimi i hershëm që zbrazej në altarët publike, si në epokën e Sofokliut, nga qëndrimi i brendshëm i filozofëve; riti publik do të bëhet detyrë zyrtare dhe akti i vërtetë fetar do të kthehet në një përsiatje të shkretë; sektet filozofike dhe mistike do të shumëfishohen. Shkëlqimi i epokës së Augustit – e më pas ai i Antoninëve – na bën të harrojmë se bëhet fjalë për periudha të shkurtra frymëmarrjeje dhe armëpushimi. Por as dashamirësia e ilustruar e disa njerëzve e as vullneti i mirë i disa të tjerëve – të quajtur August apo Trajan – nuk mund t’i ringjallin të vdekurit. Arti zyrtar, në momentet e tij më të mira e më të larta, ai romak, është një art oborri, i drejtuar një pakice të zgjedhur. Veprimtaria e poetëve të asaj kohe mund të ilustrohet me këto vargje të Horacit:
Odi profanum vulgus et arceo. Favete Hnguis: carmina non prius audita Musarum sacerdos Virginibus puensque canto…
Lidhur me letërsinë spanjolle të shekujve XVI e XVII dhe marrëdhënieve të saj me monarkinë Austriake: gati të gjitha format artistike të kësaj periudhe lindin në atë moment kur Spanja hapet ndaj Kulturës së Rilindjes, kur depërton ndikimi i Erazmit dhe vendi bëhet pjesë e prirjeve që përgatisin epokën moderne (La Celestina*, Nebriha*, Garsilaso*, Vives*, vëllezërit Valdes*, etj.). Përfshi artistët që i përkasin asaj që Valbuena Prat* e quan “reaksion mistik” dhe “periudhë kombëtare”, veti e përgjithshme e të cilëve është opozicioni ndaj europizmit dhe “modernizmit” të epokës së Perandorit, dhe që nuk bëjnë asgjë veç se zhvillojnë prirje dhe forma që i kishte përvetësuar Spanja e disa viteve të mëparshme. San Huani* imiton Garsilason (me sa duket, përmes “Garcilaso a lo divino” të Sebastian de Kordova*); frati Luis de Leon* kultivon vetëm format poetike të Rilindjes dhe në mendimin e tij bashkohet Platoni me kristianizmin; Servantesi – figurë midis dy epokave dhe shembull i shkrimtarit laik në një shoqëri fretërish dhe teologësh – “mbledh tharmet erazmiste të shekullit XVI”, veçse është nën ndikimin e drejtpërdrejtë të kulturës dhe jetës së lirë të Italisë.
Shteti dhe Kisha kanalizojnë, kufizojnë, krasitin dhe shfrytëzojnë këto ndikime, por nuk i krijojnë. Dhe po t’i hedhim sytë krijimit më të pastër kombëtar të Spanjës – teatrit -, ajo që do të na çuditë është pikërisht liria dhe gjallëria e tij brenda normave të epokës. Për t’i rënë shkurt, monarkia austriake nuk e krijoi artin spanjoll, por përkundrazi e veçoi Spanjën prej modernitetit të sapolindur.
As shembulli francez nuk na jep prova bindëse rreth marrëdhënies së supozuar shkak pasojë midis përqendrimit të pushtetit politik dhe madhështisë artistike. Si edhe në rastin e Spanjës, “klasicizmi” i epokës së Luigjit XIV qe i përgatitur nga brenga e jashtëzakonshme filozofike, politike dhe jetësore e shekullit XVI. Liria intelektuale e Rabelais dhe Montaigne, individualizmi i figurave më të shquara të lirikës – nga Marot dhe Scève* deri te Jean de Sponde, Desportes dhe Chassignet, duke kaluar te Ronsard dhe d’Aubigne -, erotizmi i Louise Labe* dhe i veprës Blasonneurs du corp féminin* janë dëshmi të natyrshmërisë, të zhdërvjelltësisë dhe krijimit të lirë. E njëjta gjë duhet thënë edhe për artet e tjera dhe për jetën e lirë të atij shekulli individualist dhe anarkik.
Nuk ka stil më zyrtar, të vendosur nga një Shtet, se arti i dinastisë Valois, i cili është sajesë, sensualitet, trill, lëvizje, kureshtje e apasionuar dhe e qartë. Kjo rrymë sundon shekullin XVII. Por gjithçka ndryshon me t’u konsoliduar Monarkia. Pas themelimit të Akademisë poetët nuk përballeshin vetëm me mbikëqyrjen e Kishës, por edhe me atë të një Shteti gramatikan. Procesi i sterilizimit arrin kulmin, vite më pas, me shfuqizimin e Ediktit të Nantës dhe triumfin e partisë jezuite. Vetëm nga kjo perspektivë marrin kuptim të vërtetë padia për Sidin* dhe telashet e Kornejit, vështirësitë dhe pikëllimet e Molierit, vetmia e La Fontenit dhe, në fund, heshtja e Rasinit – një heshtje që meriton diçka më shumë se një shpjegim të thjeshtë psikologjik dhe që më duket se përbën një simbol të situatës shpirtërore të Francës në “shekullin e madh”.
Këta shembuj tregojnë se artet më shumë duhet t’i druhen një mbrojtjeje se sa ta falënderojnë atë, sepse, me pretekstin se po i mbron, ajo mund t’i dëmtojë. “Klasicizmi” i Mbretit Diell e sterilizoi Francën. Dhe nuk e teprojmë aspak nëse themi që romantizmi, realizmi dhe simbolizmi i shekullit XIX janë një mohim i thellë i shpirtit të “shekullit të madh” dhe një tentativë për të rifilluar traditën e lirë të shekullit XVI.
Greqia e Lashtë na zbulon se arti i përbashkët është spontan dhe i lirë. Është e pamundur të krahasosh polisin athinas me Shtetin cezarian, me Papatin, me Monarkinë absolute apo me Shtetet moderne totalitarë. Autoriteti suprem i Athinës është Asambleja e qytetarëve dhe jo një grup burokratësh i mbështetur te ushtria dhe policia. Dhuna nëpërmjet së cilës tragjedia dhe komedia antike trajtojnë çështjet e polisit ndihmon për të shpjeguar veprimin e Platonit, i cili dëshironte “Ndërhyrjen e Shtetit te liria e krijimit poetik”.
Mjafton të lexosh tragjikët – sidomos Euripidin – apo Aristofanin për të kuptuar lirinë dhe shfrimin e pakrahasueshëm të këtyre artistëve. Kjo liri shprehjeje bazohej te liria politike. Madje mund të thuhet se themeli i konceptimit të botës për grekët ishte sovraniteti dhe liria e polisit.
“Pothuaj se në të njëjtin vit që Aristofani paraqet Retë e tij – thotë Burckhardt në veprën e vet Historia e kulturës greke -, shfaqet memoria politike më e vjetër e botës: Rreth Shtetit të athinasve.” Refleksioni politik dhe krijimi artistik jetojnë në të njëjtën klimë. Piktorët dhe skulptorët shijojnë të njëjtën liri, brenda kufijve të zanatit të tyre dhe të kushteve ku punonin. Politikanët e asaj epoke, ndryshe nga ç’ndodh në ditët tona, patën idenë e mirë për t’iu shmangur bërjes së ligjeve mbi krijimet artistike.
Arti grek mori pjesë në debatet e qytetit sepse vetë natyra e polisit kërkonte opinion të lirë nga qytetarët për çështjet publike. Një art “politik” mund të lindë vetëm atje ku ekziston mundësia për të shprehur opinione politike, domethënë, atje ku mbretëron liria për të folur dhe për të menduar. Në këtë kuptim arti athinas ishte art “politik”, por jo në kuptimin e keq që ka kjo fjalë në kohën tonë. Lexoni Persët për të kuptuar çdo të thotë ta shikosh kundërshtarin me sy të pastër, pa deformimet e propagandës. Dhe egërsia e Aristofanit është ushtruar gjithnjë kundër bashkëqytetarëve; përdorimet e skajshme për të përqeshur armiqtë e vet janë pjesë e karakterit të komedisë antike. Kjo klimë luftarake politike në art buronte prej lirisë. Dhe askush nuk e përndoqi Safon se i këndonte dashurisë në vend t’u këndonte luftërave të qytetit. Duhej të vinte shekulli XX, ky shekull sektar dhe meskin, për të parë turpe të tilla.
Arti gotik nuk ishte vepër e Papëve e as e Perandorëve, por e qyteteve dhe e urdhrave fetarë. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për institucionin tipik intelektual të Mesjetës: Universitetin. Si ky edhe katedralja janë krijime të komunave urbane. Shpesh është thënë se ata tempuj, me pingultësinë e tyre, shprehin aspiratën kristiane drejt së përtejmes. Duhet shtuar se, nëse synimi i ngrehinës lëshuar drejt qiellit mishëron kuptimin e shoqërisë mesjetare, struktura e saj tregon strukturën e vet kësaj shoqërie.
Në të vërtetë e gjitha ajo është lëshuar lart, drejt qiellit; por, në të njëjtën kohë, çdo pjesë e kësaj ndërtese zotëron jetë të vetën, individualitet dhe karakter, veç se ajo shumësi nuk e prish unitetin e së tërës. Prirja e katedrales ngjan me një materializim të gjallë të asaj shoqërie ku, përball pushtetit monarkik e feudal, komunitetet dhe korporatat formojnë një sistem diellor të komplikuar federatash, lidhjesh, paktesh dhe kontratash. Spontaniteti i lirë i komunave, jo autoriteti i Papëve dhe Perandorëve, i jep artit gotik lëvizjen e tij të dyfishtë: nga njëra anë lëshimin drejt qiellit si një shigjetë; dhe nga ana tjetër shtrirjen horizontale, duke strehuar e duke mbuluar, pa i shtypur, gjithë speciet, llojet dhe tipat e krijimit. Në realitet, arti i madh i Papatit i përket periudhës baroke dhe përfaqësuesi i saj tipik është Bernini*.
Marrëdhëniet midis Shtetit dhe krijimit artistik, në çdo rast, varen nga natyra e shoqërisë së cilës i përkasin të dy. Por, në përgjithësi – deri ku është e mundur të nxjerrësh përfundime nga një sferë aq e gjerë dhe kontradiktore -, shqyrtimi historik vërteton se Shteti jo vetëm nuk ka qenë kurrë krijues i një arti të vërtetë dhe me vlera, por sa herë ka tentuar ta kthejë artin në një instrument për qëllimet e veta e ka denatyralizuar dhe degraduar atë. Kështu, “arti për të paktët” pothuaj është përgjigja e lirë e një grupi artistësh që, hapur apo tinëzisht, i kundërvihet një arti zyrtar apo kalbjes së gjuhës shoqërore. Góngora* në Spanjë, Seneka dhe Lukano në Romë, Malarmeja përpara filistinëve së Perandorisë së Dytë dhe Republikës së Tretë, janë shembujt e artistëve që, duke afirmuar vetminë e tyre dhe duke refuzuar auditorin e kohës së tyre, arritën një komunikim, i cili është më i larti që mund të synojë një krijues: komunikimin me pasardhësit. Falë tyre, gjuha, në vend të shpërbëhet në zhargon apo të ngurtësohet në formulë, harmonizohet dhe bëhet e vetëdijshme në vetvete e për fuqitë e çlirimit.
Hermetizmi i saj – asnjëherë e padepërtueshme, veç gjithnjë e hapur ndaj kujtdo që guxon të kapërcejë pas mureve valëzues dhe të ashpër të fjalëve – është i ngjashëm me atë të farës. Atje, e mbyllur fle jeta e ardhme. Shekuj pas vdekjes së tyre, errësira e këtyre poetëve bëhet dritë. Dhe ndikimi i tyre është aq i thellë sa mund t’i quash jo thjeshtë poetë poemash, por poetë apo krijues poetësh. Në armët e tyre figurojnë gjithnjë feniksi, shega dhe kalliri eleusin.
——————————————————-
* Octavio Paz (1914 – 1998) – Poet, shkrimtar, diplomat dhe përkthyes meksikan. Fitues i çmimit Nobel në letërsi për vitin 1990. Konsiderohet si një ndër shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit XX dhe një nga poetët më të mëdhenj hispanikë të të gjitha kohëve. Vepra e tij letrare, me përmasa gjigante, përfshin gjinitë më të ndryshme, ku shquhet poezia, eseja dhe përkthimi. Veç çmimit Nobel është nderuar edhe me 15 çmime të ndryshme letrare, kombëtare e ndërkombëtare. Detyra e ambasadorit të Meksikës në vende ekzotike si India dhe Japonia e pajisën Pazin me një përvojë të rrallë, gjë që i shërbeu mjaft për krijimtarinë e tij artistke. Eksperimentimi dhe jokonformizmi mund të jenë dy nga fjalët që do ta përcaktonin më mirë punën e tij poetike. Poet modernist në fillimet e tij; më vonë poet ekzistencialist; dhe në shumë raste poet me ngjyra të surrealizmit. Esetë e paraqitura këtu janë marrë nga studimi i tij “Harku dhe lira” (1956).
* Ernan Kortés (1485 – 1547) – konkistador spanjoll që nënshtroi me egërsi actekët.
* La Celestina – vepër tragjikomike e shekullit XVI e shkruar nga Fernando de Rohas (1470 – 1541) që konsiderohet si një nga kulmet e letërsisë spanjolle.
* Nebriha (Antonio de Nebrija 1441 – 1522) – humanist i famshëm spanjoll.
* Garsilaso (Garcilaso de la Vega 1501 – 1536) – poet spanjoll, nga më të shquarit e Shekullit të Artë spanjoll.
* Huan Luis Vives (1492 – 1540) – humanist, filozof dhe pedagog spanjoll.
* Antonio dhe Huan Valdes – humanistë dhe mendimtarë erazmistë spanjollë të shekullit XVI.
* Valbuena Prat (1900 – 1977) – filolog dhe historian spanjoll, autor i historisë së letërsisë spanjolle.
* San Huan (1545 – 1604) – poet spanjoll.
* Sebastian de Kordova (1545 – 1604) – poet spanjoll.
* Luis de Leon (1527 – 1591) – poet dhe humanist spanjoll.
* Marot, Scève, Jean de Sponde, Desportes, Chassignet dhe d’Aubigne – poetë francezë të shekullit XVI.
* Luise Labé (1525 – 1566) – poeteshë franceze e shkollës lioneze gjatë Rilindjes.
* Blasonneurs du corp féminin – poemë e Clement Marot.
* Padia për Sidin – Tragjikomedia Sidi (1637) e Pier Kornejit shkaktoi një polemikë të ashpër që është njohur si Padia për Sidin. Autori u akuzua pjesërisht për plagjiaturë (vepra është bazuar te Shthurjet e Sidit e Guillen de Castro), por, sidomos, sepse nuk përfillte tre njësitë klasike teatrale (kohën, vendin dhe aksionin), që ishte një dogmë e vërtetë e teatrit të epokës.
Në shqip nga origjinali: Bajram Karabolli
ObserverKult
Lexo edhe:
