Letërsia moderne shqiptare nuk mund të kuptohet pa zërat që kanë bartur mbi shpinë kujtesën e dhimbjes dhe të shpresës. Në mesin e tyre, Halil Matoshi është një nga poetët më të veçantë, sepse shkruan nga skaji i përvojës njerëzore: nga qelitë e burgut, nga kampet e përqendrimit, nga rreziku i zhdukjes dhe i harresës. Në vargjet e tij nuk flitet për një histori të largët, por për një përjetim të trupit dhe të shpirtit, të njeriut që e ka parë ferrin me sytë e tij dhe që e ka përkthyer atë në art.
Nga Sarë Gjergji
Dy librat poetikë të tij – që në këtë vepër studimore trajtohen me vëmendje kritike dhe përkushtim nën titullin e përbashkët Universi poetik i Halil Matoshit – janë dëshmi të kësaj poezie të dhimbjes dhe të mbijetesës, por edhe të dashurisë dhe të filozofisë së shpirtit. Ato janë dy kapituj të një historie më të madhe: historia e poetit që nuk pranon të heshtë, historia e një populli që kërkon ta ruajë kujtesën e vet, dhe historia universale e njeriut që, përmes fjalës, arrin ta mbajë gjallë dritën edhe kur qielli është i mbuluar me tela me gjemba.
Matoshi e sheh poezinë si mbijetesë. Në burgjet e Prishtinës, zhurma e zinxhirëve është shndërruar në muzikë të zezë, një simfoni ferri që vetëm poeti mund ta dëgjojë dhe ta përkthejë në fjalë. Në kampet e përqendrimit, terri nuk është thjesht mungesë drite, por gjendje shpirtërore; aty fjala bëhet mjet shpëtimi, një thërrime drite në mes të errësirës së plotë. Ky funksion ekzistencial i poezisë e bën veprën e tij të krahasueshme me poetë si Paul Celan apo Visar Zhiti: teksti nuk është dekorim, por dëshmi; fjala nuk është zbukurim, por akt etik dhe shpirtëror.
Megjithatë, Halil Matoshi nuk është vetëm poet i dhimbjes. Ai është edhe poet i dashurisë dhe i përditshmërisë. Gruaja në poezinë e tij nuk është thjesht figurë intime, por prani mitike dhe shpëtuese, ndërmjetëse mes të dukshmes dhe të padukshmes. Dashuria për të nuk është ndjenjë private, por përvojë metafizike që i jep kuptim ekzistencës. Edhe gjërat e vogla të jetës – buka, sytë, drita – shndërrohen në simbole të përhershme, që mbajnë peshën e një filozofie të të jetuarit. Këtu qëndron bukuria e poezisë së tij: ajo arrin të bashkojë madhështoren me të zakonshmen, historiken me intimen, tragjiken me të përditshmen.
Në këtë poezi gjenden gjithashtu horizonte të gjera kulturore. Matoshi është poet i rrënjosur në tokën e vet, në gegnishten e nënës dhe në kujtesën e Kosovës, por njëkohësisht është poet i hapur ndaj kulturës botërore. Në vargjet e tij gjenden njësoj Odiseu dhe Daphneja, Aristoteli dhe Kierkegor-i (Kierkegaard), Pink Flojdi (Floyd) dhe Ariana Grande. Ky hibriditet kulturor nuk është lojë e rastësishme, por shpreh mënyrën se si ndërtohet kujtesa moderne: me mit dhe Bibël, por edhe me muzikë e objekte të përditshme. Prandaj poezia e tij nuk është provinciale; ajo është njëkohësisht lokale dhe universale, duke folur me gjuhën e Kosovës, por duke u dëgjuar në çdo kulturë ku njeriu ka përjetuar dhimbje dhe shpresë.
Në këtë pikë, Matoshi hyn në një dialog të heshtur me traditën e madhe evropiane të traumës dhe kujtesës. Sikurse Paul Celan e ktheu Holokaustin në poezi të errësirës dhe të heshtjes, apo Tadeush Ruzheviç (Tadeusz Różewicz) e zhveshi vargun nga ornamentet për ta bërë pasqyrë të zbrazëtisë së njeriut pas luftës, edhe Matoshi shkruan me thjeshtësi të dhimbshme, por me metafora të fuqishme, ku trauma personale dhe kolektive bëhet poezi universale.
Në fund, ajo që e bën poezinë e Halil Matoshit të pazëvendësueshme është fakti se ajo është një testament moral dhe filozofik. Nuk mjafton ta shohësh atë si art të bukur; ajo është një mënyrë për të mos harruar, për të mbijetuar dhe për t’i dhënë kuptim dhimbjes. Në një nga vargjet e tij, ai pohon: “Një dritë m’ka mbajtun gjallë/ n’terrin e mendimeve…”. Kjo dritë është vetë poezia, fjala që nuk shuhet, kujtesa që nuk fshihet.
Ky libër mbledh dy studime mbi veprën poetike të Halil Matoshit. Ato janë përpjekje për ta kuptuar më thellë këtë poezi të dhimbjes dhe të dashurisë, të kujtesës dhe të filozofisë. Por mbi të gjitha, ato janë ftesë për lexuesin që të hyjë vetë në këtë univers, të dëgjojë zërin e poetit dhe të bëhet pjesë e dialogut që ai hap me historinë, me njeriun dhe me shpirtin.
Në një kohë kur rreziku i harresës është i madh, poezia e Halil Matoshit na kujton se kujtesa është forma më e lartë e rezistencës, se fjala është arma më e fortë e shpirtit dhe se arti mund të jetë jo vetëm pasqyrë e realitetit, por edhe shpëtim i njeriut. Ky është mesazhi i dy librave të tij, dhe kjo është arsyeja pse ato duhen lexuar, studiuar dhe ruajtur.
*Parathënie e librit Logosi fjala që nuk hesht (vështrime kritike 2) Universi poetik i Halil Matoshit
ObserverKult
