Nga: Gëzim Aliu
PEN Qendra e Kosovës, vitin e kaluar (2020), botoi librin e radhës të Dije Demiri-Frangut, me një titull interesant, “Qumështi i poezisë”. Figura e qumështit konoton në procesin e gjatë të “zierjes” së vargjeve brenda shpirtit të poetes, para se të bëhen poezi, ku: ‘Njerëzia mbështet kokat e rënduara/Në degët e saj mbushur mite/Mbushur frymë’. Poezia lan butë vragat e lexuesit, puthjet e thara i lyen dhe… ‘Me qumështin e vet/Shëron dashuritë’.
Libri është i ndarë në katër cikle. Por, cikli i parë dhe i dytë brenda vetes mbajnë shumë më shumë poezi se i treti dhe i katërti.
Nga cikli i parë “Qumështi i poezisë”, pos poezisë me të njëjtin titull, për të cilën fola pak më sipër, do t’i veçoja edhe një varg poezish të tjera. “Gjoksi i qiellit”, poezi e bukur, shprehje edhe mungese, edhe dëshire; “Kornizën e theva”, vargje mallëngjimi për nënën; “Mbillje lule në fundin e liqenit”, për Lasgushin e përjetshëm; “Ëndrrat janë kufoma të bukura”, prekëse, për vuajtjet e vdekjet e fëmijëve refugjatë brigjeve e detrave të huaja; “Kjo qenie e madhe Toka”, filozofike, sidomos me vargun: ‘Qenie e madhe e pamarrun vesh Toka’; “Vogëlushe e prillit jam”, lirikë e këndshme për njësimin e njeriut me natyrën, kur ajo nis e ngjallet ‘në Prillin rreban’, siç shprehet poetja; “Thethi”, ku funksionalizimi i bashkëtingëllores “th” përmes aliteracionit krijon ritëm që tërheq vëmendjen për Thethin e bukuritë e tij, por subjektivisht, poetikisht; “Veshur me Xhinse mbathur me Nike”, ku përmes idesë, ritmit e figurës përshkohet trajektorja nga Arbëria e Gjergjit, te Kruja bashkëkohore, ‘kështjella e përjetësisë’ e poetes.
Nga cikli “Sa drita e vetëtimës”, poezia homonime përfundon me këto vargje: ‘Të kujtoj sa bën dritë vetëtima/Kur çan qiellin a zemrën ti s’e di/Pastaj/Nëpër eshtra breshër duroj’, që shprehin çastin e kujtesës, që pastaj zgjatet në dhembje vazhduese. Në poezinë “Pikë-pikë”, qendër është vargu sugjestiv, që shpreh humbjen e dashurisë: ‘Shi që kalb xhamat’; më tutje poezia “Kujdes aman”, me vargun: ‘Ta lajmë natën deri në zbardhje’ që sikur të nxit ta krahasosh natën me një çarçaf të madh dëshirimi që zbardhet nga ndjenjat e forta ose edhe mungesa e tyre?!; “Ditë të tharta”, sidomos vargu: ‘Ditët ecin si një zemër me aritmi”. Nga poezitë e tjera do t’i veçoja: “Karrige ajri”; “Guralec mes shkëmbinjve”; “Pëllëmba e zemrës’; “Vazoja me ëndrra”; “Dama mbi taka të larta”; “Lagja e vjetër”, me vargun shprehës: ‘Frymëmarrjet tona e zvogëlonin qiellin”; edhe poezinë “Secili”: ‘Secili kemi nga një dhembje të vogël në shpirt/Për t’i kuptuar dhembjet e mëdha’.
Ndërkaq, nga cikli i tretë “1999”, poezia “Atdheu dashurohet kur është i robëruar”, ka domethënie të thellë, shprehje e dhembjes për deformimet në liri; janë për t’u veçuar edhe poezitë prekëse “Sytë e vrarë të Dubravës në Majdanek”, “Dheu ishte e vetmja gjë që besonin”, me vargun: ‘Mbillnin ofshamat lisa zjarri gjigand bëheshin’, por edhe më prekëse është poezia tjetër: “Unë ia pashë mendtë si i dilnin” (Një nëne në Bllacë, prill 1999); ky cikël është edhe prekës, edhe artistik, është arritje me mjeshtri e baraspeshimit të emocionit e dhembjes me të shprehurit poetik.
Kurse, nga cikli i fundit “Ditët që flasin për vdekjen e mundshme”, që përbëhet nga katër poezi, do të veçoja: “Perdja s’ka lëvizur”, vargje për pandeminë, një paraqitje e ndryshimeve shkaku i kësaj gjendjeje që ka përfshirë tërë botën: ‘Mirupafshim Nanë/Mund t’vijmë të gjithë këtyre ditëve/Mos ke frikë unë jam mbyllur – nga dritarja e thyer/Po shoh vetëm këmbët e frikës si ecin udhëve’. Poezia “Romani mbi maskat do bëhet bestseller” përqendrohet te vargu: ‘Prekjet janë ngrirë si stalaktite’, që prapë ka të bëjë me kohën e pandemisë, pra me kohën e ngrirjes së jetës normale: ‘Mes resh azil kanë marrë puthjet/Planifikojnë në formë shiu të zbresin buzëve/Në rast se mund t’vijë pranvera’.
Nuk janë vetëm këto poezi që përzgjodha, edhe si sugjerim parapëlqyes për lexuesit, por edhe të tjera të këtij libri, që shprehin botën, botëkuptimin, ndjeshmërinë, idetë, interesimet, fokusimet poetike të Dije Demirit-Frangut.
Heqja totale e pikësimit e dinamizon ritmin e poezive të këtij libri. Gjuha është e qartë, në standard, pos ndonjë përdorimi të rrallë dialektor; (poezia “Me kenë gege” është e shkruar në gegnisht). Fjalitë janë përgjithësisht të rregullta, me heqje të herë pas hershme të ndonjë lidhëze, foljeje ndihmëse, kemi edhe përdorim inversioni, teknika këto që e arrijnë efektin e dëshiruar.
Poetja përdor disa lloje të strofave: distik, tercinë, katren, pesëvargësh, etj., por edhe poezi astrofike (monokolonëshe). Nganjëherë dy ose tri lloje strofash përdoren brenda një poezie. Mungon rima, nuk përdoret as si ushtrim, as si mall për klasiken, dhe mirë që është kështu.
Figuracioni është i pasur, sidomos metaforat e tek-tuk krahasimet, ngacmojnë edhe ndjenjat, edhe mendjen, duke krijuar imazhe, skena, situata. Figurat nuk janë qëllim në vete, nuk e errësojnë kuptimin me grumbullim fjalësh e spërdredhje të tyre për të formuar shprehësi shterpe.
Kështu, ‘zierja’ që vargjet kanë pësuar në brendinë e poetes, është e plotë, prandaj ‘qumështi’ i poezive që ka dalë në letër, pos shijemirë, është edhe i bukur.
ObserverKult
Lexo edhe:
