Sot u bënë 117 vjet nga vdekja e rilindasit të shquar, mendimtarit, patriotit, Sami Frashërit.
Në fillim të viteve ’70 të shekullit 19-të, një djalosh i ri, Sami Frashëri, largohej nga fshati i tij i lindjes, nga fshati malor i Frashërit, për t’u vendosur në Stamboll, kryeqyteti i Perandorisë Osmane. Atje do të jetonte e vepronte derisa të mbyllte përgjithmonë sytë, më 18 qershor 1904.
Sami Frashëri u lind në Frashër të Përmetit më 1 qershor 1850. Mësimet e para i mori në fshatin e lindjes. Më 1865, së bashku me pesë vëllezërit dhe dy motrat e tij, u vendos në Janinë. Këtu së bashku me Naimin, Sami Frashëri kreu shkollën e mesme greke “Zosimea”, ku përveç kulturës së përgjithshme, përvetësoi krahas greqishtes së re e të vjetër edhe gjuhën latine si dhe gjuhën frënge dhe atë italiane. Më vonë ai mësoi arabisht, persisht dhe turqisht në Tetovë, nga Mahmut Efendiu.
Në vitin 1872 ai u vendos në Stamboll, ku zhvilloi veprimtari të gjerë patriotike për çlirimin dhe bashkimin kombëtar të popullit shqiptar dhe bashkëpunoi me përfaqësuesit më përparimtarë të lëvizjes demokratike-borgjeze turke. Sami Frashëri ishte një ndër organizatorët kryesorë të “Komitetit Qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare” dhe me themelimin e “Shoqërisë së të shtypurit shkronja shqip” në vitin 1879, u zgjodh kryetar i saj, transmeton ‘diasporashqiptare.al’.
Ai drejtoi revistat e para në gjuhën shqipe si “Drita” dhe më pas “Dituria” në Stamboll në vitet 1884-85, në të cilat shkroi një varg artikujsh. Për të ndihmuar disa prej nevojave të shkollës shqipe hartoi librat “Abetare e gjuhës shqipe” në vitin 1886, “Shkronjtore e gjuhës shqipe” dhe “Shkronjë”, libër ky që kryente funksionin e gjeografisë në vitin 1888.
Nga veprat më të shquara të këtij mendimtari, patrioti, demokrati dhe iluministi është “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” e botuar më 1899 pa emër autori në Bukuresht. Ky botim, i cili mori formën e një traktati, u bë manifesti i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, vepra që sintetizoi programin e lëvizjes, strategjinë dhe taktikën e saj. Në këtë libër u shprehën idealet demokratike të zhvillimit politik e shoqëror të vendit, të zhvillimit të arsimit, të kulturës e të shkencës. Një ndër kontributet që Sami Frashërit donte të jepte për gjuhën shqipe ishte dhe hartimi i një fjalori, i cili mbeti i pabotuar, si dhe një dorëshkrim me përmbledhje këngësh popullore shqiptare.
Çështja shqiptare dhe historia e popullit shqiptar ishin disa nga temat më të preferuara që Sami Frashëri trajtonte në veprat e tij në gjuhën turke e sidomos në artikujt e botuar në shtypin e kohës, si edhe në veprat letrare me motive nga jeta shqiptare.
Sami Frashëri, si një dijetar i madh i kohës, dha kontributin e tij të vyer në shumë fusha të shkencës, ku u dallua si përfaqësues i mendimit të përparuar materialist, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për vendet e Lindjes. Ai është autor i fjalorit normativ të gjuhës turke “Kamus-i türki” në vitin 1901, botim ky i cili ruan vlerën e vet edhe në ditët e sotme. Ky fjalor përmban mbi 40 mijë fjalë e shprehje gjuhësore dhe është pajisur me një parathënie të gjatë të shkruar nga vetë autori.
Sami Frashëri i kushton një vend të dukshëm botës shqiptare, figurave të rëndësishme që ka nxjerrë populli shqiptar gjatë historisë së tij. Në enciklopedinë e tij gjenden njoftime për institucionet shtetërore, arsimore, fetare etj., si edhe të dhëna gjeografike jo vetëm për qytetet dhe qendrat administrative më të rëndësishme të Shqipërisë, por edhe për fshatrat më të njohura.
Si shkrimtar Sami Frashëri shkroi në gjuhën turke drama e romane. Vepra më e rëndësishme tregimtare e Sami Frashërit “Besa”, është botuar më 1875 dhe e ka marrë subjektin nga jeta shqiptare. Para se të botohej në një libër, kjo vepër u vu në skenë në teatrin perandorak në Stamboll më 1874.
Sami Frashëri ishte edhe një gazetar i talentuar, i cili ka shkruar disa shkrime dhe ka qenë redaktor dhe kryeredaktor në disa gazeta si “Sabah” (“Mëngjezi”), ku për një kohë ishte kryeredaktor, “Hafta” (“Java”) etj.
Në punën krijuese të Sami Frashëri një vend të rëndësishëm zënë edhe përkthimet, e kryesisht ato nga frëngjishtja. Ai shquhej për kulturën e tij të gjerë në shumë fusha. Biblioteka personale e Sami Frashërit kishte 20 000 vëllime.
Për veprimtarinë patriotike edhe për frymën përparimtare që shoqëron të gjitha veprat e tij, Porta e Lartë e ndoqi dhe e persekutoi Sami Frashërin, duke e internuar e izoluar. Madje në vitet e fundit atij i është ndaluar të dilte nga shtëpia. Sami Frashëri u nda nga jeta në moshën 50 vjeçare në Stamboll të Turqisë.
