Simbolika e ambiguitetit të vdekjes dhe imagjinarja mes vdekjes dhe jetës, në romanin “800 hapa larg Venerës,” të Virion Graçit

17/04/2021 • 23:11

Romani “800 hapa larg Venerës”, (Graçi: 2020), nga titulli duket si një roman erotiko-dashuror, por fillon me një vdekje. Venera (perëndesha e bukurisë dhe dashurisë) ka simbolikën e familjes, gruas Zanës dhe vdekja e Kristoforit e lë vetëm atë dhe dy djemtë e tij, duke lënë “jetën tokësore” dhe Venerën e tij vetëm 800 hapa larg shtëpisë. Kristofori, një nënpunës i thjeshtë administrate, i refuzuar, i shtypur, i shkelur gjithmonë nën “ urdhrat” e shefave dhe i nënshtruar edhe në familje, të vetmen “zotësi” që ka, u ka gjetur emrat djemve: Vespuçi dhe Kolombo, dy emra të lundërtarëve të mëdhenj botëror që kanë udhëtuar përqarkbotës, por ai vetë nuk udhëtoj kurrë, veçse në “pasvdekjen” e tij apo “pasjetën”, si një “dhuratë” e autorit nëpërmjet mjeshtërisë rrëfimtare të penës së Graçi-t.

Nga Emi Krosi

***

Njesimi i shpirtit me trupin, në rrugëtimin e pasvdekjes së Kristoforit na sjell një ngjizje të një lloji të ri, jo të panjohur për romanin shqiptar. Teksa lexoj romanin me kujtohet Çiçikovi, personazhi kryesor spekulator, që udhëton nëpër brendësinë e Rusisë në kërkim të frymave të vdekura, domethënë shërbyesve të cilët kanë vdekur nëpërmjet “shpirtrave të vdekur”, (Gogol: 2012), duke e njëjtësuar me shpirtin e Kristoforit që “udhëton” nëpër qytetin e tij, në formë mjegulle. Udhëtimi në rrëfimin imagjinar dhe magjik, na sjell elemente të romanit dhe letërsisë së realizmit magjik, si një strategji letrare, ku shqetësimi dhe interesi stilistik autorial na paraqet të zakonshmen dhe të përditshmen si diçka ireale dhe të habitshme. Vekja, si proces jetësor të zakonshëm ka edhe habinë e tij, duke metaforizuar jetën dhe (pas)vdekjen në paragrafin: “është kënaqësi të vdesësh në çdo ditë të javës, por kënaqësia më e madhe provohet po të vdesësh të enjten. Kristofori nuk zgjodhi ditën e enjte për t’u ndarë prej nesh. Ndërroi jetë të mërkurën në mëngjes, në orën 04 e gjysmë, sipas orës vendore”f.7, ku autori na shpalon një ndërtim tekstor:

fragmentarizimi i copërave të jetës së kaluar,
koha e tashme e përjetshme dhe koha universale,
rrëfimi romanor përmes linjës shpirt/jetë,
rrëfimi i “aventurave” të pasvdekjes si:
varur në shtyllë telefoni,
feshur në kaçube,
shëtitjet përreth qytetit ku ka jetuar,
shëtitjet nëpër pyll etj.
simbolika e zhdukjes së njeriut nga përgjegjësia,
shtegëtimi i shpirtit dhe rikujtimi elegjiak i jetës tokësore,
meditim i fuqishëm për jetën , vdekjen dhe përjetësinë,
shpalosja e sarkazmës , ironisë dhe humorit të zi mbi dashurinë dhe erosin.

Lexuesi gjatë leximit e gjen veten në një histori (fabula e romanit) brenda një historie tjetër (përvojat personale jetësore të lexuesit) të vetëdijshëm për statusin e tij si lexues. Ndërkallja e fortë e tekstit të romanit në botën reale të lexuesit mund ta asgjësojë tekstin letrar, pra, është momenti fatal kur arti bëhet copy paste e jetës, duke ndërlidhur postmodernizmin dhe realizmin magjik nëpërmjet dy mënyrave:

realizmi magjik: (shkrirja e reales me fantastiken), mund të jetë një kontekst fantazie me personazhe reale, ose një kontekst real me personazhe fantastikë, lëvizja e personazhit në botën imagjinare të pasvdekjes, duke vazhduar në vazhdën e elementeve magjikë në letërsinë tonë në formën e “një esestizmi magjepës”, (Canosinaj: 2012)

karakterizimi i realizmit magjik: (nëpërmjet trasparencës së gjuhës) është shprehja më trasparente, me qëllim që të bëjë përshkrime të holla ku, midis të tjerash, ka elemente të zakonshme dhe të njohura, ndjenja familjare, apo të dhëna historike, madje duke dhënë edhe lidhjet familjare: “ashtu mund të dorëzohej Kristofori – në lëvizje, në udhëtim, i vendosur për t’u kthyer në shtëpi, pranë Zanës, bashkëshortes shembullore, pranë Kolombit e Vespuçit, djemve të tij të mrekullueshëm. 800 hapa larg shtëpisë kur, papritur, u shemb përtokë pa frymë”, f.7.

Posmodernistët e refuzojnë arsyen universale, në kuptimin e mënyrës së të menduarit, pasi teoritë postmoderniste janë sa kritike por edhe bashkëpjesmarrëse, së jashtmi ashtu edhe së brendshmi në diskurset letrare mbizotëruese të shoqërisë, se posmodernizmi konsiderohet edhe si “aspekti i veçantë i modernizmit” (Hassan:1971), në bazë të dy kritereve kemi:

kriteri i lirisë,
shumësia e diskurseve, duke na shfaqur jo vetëm një përkufizim fiks si një “poetikë” apo një stukturë e hapur, shumë herë edhe e “ndryshueshme” (Culler: 2004) duke orinetuar njohuritë tona kulturore dhe procedurat kritike, jo vetëm si poetikë në kuptimin stukturalist, të fjalës, duke çuar më tej ligërimin letrar, bashkë me njohjen e teorive kulturore, se “elementet postmoderniste” (Hacion:1989), janë si një postalterego e teorisë së intertekstualitetit në tërë rrafshet e shkrimit letrar si një nyje lidhëse aksiomatike, që ndërlidh dy kohë, dy botë, dy realitete, tema dhe motive të modernitetit, që sipas (Demir: 2006), “modernia bart në vetvete theksin e vazhdimësisë kohore “, ku shkakësia e ngjarjeve duke projektuar të shkuarën pra [A-ja e tashmja] dominon mbi rrëfimin pra[B-në të shkuarën].
Nëse bëhemi zotërues të kodit narrativ me elemente të romanit postmodern do të kemi këto parabola:

parabolë e narratorit që vepron dhe rrëfen, (zëri narrativ në vetën e parë që shtrihet në kohë, koha narrative) jashtë kategorisë së frekuencës: “të tregosh n herë atë që ka ndohur n herë” (Genete: 2014),
parabolë e narratorit që di dhe rrëfen, (ose narratori-personazh që vepron, sheh dhe rrëfen, por edhe funksioni autor-personazh:

“nuk u ngrit për të parë, megjithatë, i ndjeu, i njohu disa nga të pranishmit: Manushi, Fatimeja, Kekezi, Adufi, Zenepja, Tekiu, Sabahu, Hakani. Më pranë oratorit ishte Kumria, fqinja e dashur dhe e sjellshme, e vendosur t’i përmbushë deri në një detyrimet formale që ka ndaj Kristoforit e familjes së tij. Fqinji i mirë provohet në raste të këqija, ka thënë një pijanec i famshëm, ndërmendi i ndjeri Kristofor. Duhet të ketë ardhur edhe Zana. Pse jo. Me time shoqe u miqësova mjaft 2-3 vitet e fundit. Duhet të jetë 700- 800 hapa më tutje, një largësi e nevojshme për të theksuar dashurinë dhe dhimbjen. Mospëlqimet dhe qortimet e saj sistematike e parimore për dështimet dhe të metat e mia duhet t’i ketë lënë mënjanë, të paktën sa për sot hamendësoi i ndjeri. Djemtë, Vespuçi dhe Kolombi, janë afër gropës, besoj, me sytë nga banesa e fundit e babait, me shpinat kthyer nga nëna e tyre tekanjoze, nga ajo mistrece e shfytyruar (sipas tyre) që përpiqet të shtiret atje tej, pa pasur lidhje të sinqerta e të natyrshme me atë që ndodh tani realisht” f.14.

parabola e rrëfimit dhe përshkrimit:
“në jetën tjetër, të ishe postier ishte mallkim. Njerëzit në vendin tim nuk presin lajme të mira nga zogjtë. Zogjtë postierë në vendin tim shkaktojnë frikë, pasiguri, parandjenja të këqija. Kur iu vijnë pranë zogj, njerëzit e mi nuk i ndjellin me fishkëllima, distancohen prej tyre, rrinë si të ngrirë, pa lojëra dhe shaka të përbashkëta, secili shikon punën e tij”, f.55.

parabola e kronotopisë si funksion i “intertekstualizmit”( Kristeva: 1969),
parabola e pastish-it , (ose parodia e zezë), mjeti themelor i kulturës sipas “Jamesoni-t”, (Jameson: 1984) si shumësia e diskurseve. Prania e diskursit shkencor, gazetaresk, politik, poetik, etj., që gjendet në mënyrë të moderuar në letërsinë moderniste, është shenjë e intelektualizmit të saj që në vetvete ndahet në:
pastish-i i dikursit të historisë:
“Kishte mbajtur rreth 25 fjalime kundër diktatorit Hoxha 25 ditë pas rrëzimit të diktaturës, kishte mbajtur para popullit 25 fjalime për mbrojtjen e figurës së Hoxhës” f.101
pastish-i i diskurist gazetaresk:
“Kronika e zezë dëmton anëtarët normalë të komunitetit, shkakton trauma të rënda te shikuesit e paformuar, jep imazhe të zymta të vendit tonë, komprometon punën e shkëlqyer të institucioneve, injoron shpresat dhe reformat e një vendi që përpiqet të integrohet në avangardën europiane, bërtasin me të madhe psikologët, analistët politologët. Kronika e zezë, veçanërisht lajmet me krime brenda familjes, më duken jashtëzakonisht të dobishme, thoshte rëndom një pijanec i famshëm. Kam pasur disa herë arsye e mundësi të bëja vetë gjëra të tilla, por kam ndaluar, kam hequr dorë. “Krim i kryer në gjendje të dehur”, do të thoshin ekspertët e komisariatit. “Krim i kryer për vetëmbrojtje”, – do të dërdëlliste si papagall avokati im. “Krim i kryer për arsye banale”, – do të shkruanin gazetarët…f. 56.
pastish-i i diskurist hapsinor:
“Me muaj rrinim para televizorit si do të përfundonte një triller dashurie, blinim dokumentarë shkencorë për të parë jetë e kafshëve të egra në Afrikë, Australi, Antarktidë, nëpër xhungla, stepa e oqeane. Miliarda orë të shpenzuara për të studiuar atmosferën, stratosferën, yllësi të panjohura, përbërjen e Marsit, sipërfaqen e Hënës, bërthamën e Tokës”, f. 172.
parabolë e double- cooding , (nënkupton realizimin e qëllimit që autori ka në veprat
postmoderne, krijon një rrëfim të dyfishtë për lexuesin e interesuar për fabulën dhe një rrëfim paralel për lexuesin erudit, i cili e kërkon esencën e veprës), “veprat e artit postmoderne u drejtohen njëkohësisht një publiku pakicë elite duke përdorur “kode të larta”, dhe publiku masë duke përdor kode popullore”, (Jenks: 1968).
parabola e kohës së tashme mund të quhet edhe koha e “ngrirë ” që realizohet nëpërmjet një sistemi deskriptiv/përshkues është një kostelacion/yjësi fjalësh, i varur nga një koncept, ose një fjalë bërthamë (nucleus), ose zbulimi i kohës 0, si dëshmim të ngjarjes së ngjarë dhe “lindjes së matricës” (Jorgo: 2021), kuptojmë nivelin e tekstit dhe funskionin e shenjës vdekje dhe shpirt: tjetër ditë: ora 14⁰⁰, koha universale në letërsi, kurse koha fizike jepet nëpërmjet orës toksore: ora 14⁰⁰.

Mënyra e ndërtimit të romanit është sa një fenomen estetik aq edhe intelektual, duke shënjuar:

situatën kulturore,
stilin estetik,
praktikat kritike,
qëndrimin ideor,
tiparin i papërcaktueshëm,
ndërveprueshmëria stilore, me praktikat shkrimore “stilore personale” (Dado:2020) sesa tipare të përbashkëta tipologjike.

(ç)mitizimi “imagjinar” i vdekjes, si marrëdhënie me jetën dhe vdekjen, fillon edhe me ndryshimin e Kristoforit, kur nis rrëfimin për jetën e re pas vdekjes. Mbartja e tërësisë së një linje tjetër atë të “identitetit tjetër” në kërkim të përjetësisë, të cilën njeriu kurrë nuk ka marrë përgjigje, rreth pyetjes, se ç’është në të vërtetë vdekja? Në kërkim të imagjinares që lidh edhe marrëdhënien e njeriut me vdekjen dhe pasvdekjen, si një gjurmë shënjues të vdekjes , jo vetëm si metaforë letrare, (mënyra rrëfimtare e autorit), por të gjitha këto, janë gjurmë të njerëzores, ndërthurur me sarkazmën si shenjues religjoni të jetës të asaj bote. Shënjimi i imagjinares, si shenjë e realizmit magjik në letërsi, përthyerja e dy botëve, reales dhe magjikes, mes kohës dhe hapsirës, ku pamja e fantazmagorisë, (fantazma e Kristoforit që endet natën rrugëve të qytetit të tij), shtrihet më përtej kufijve të jetës dhe vdekjes, në ridiminsionimin artistik në vepër, në paragrafin: “duhet të ketë ardhur edhe Zana. Pse jo. Me time shoqe u miqësova mjaft 2-3 vitet e fundit. Duhet të jetë 700- 800 hapa më tutje, një largësi e nevojshme për të theksuar dashurinë dhe dhimbjen. Mospëlqimet dhe qortimet e saj sistematike e parimore për dështimet dhe të metat e mia duhet t’i ketë lënë mënjanë, të paktën sa për sot hamendësoi i ndjeri. Djemtë, Vespuçi dhe Kolombi, janë afër gropës, besoj, me sytë nga banesa e fundit e babait, me shpinat kthyer nga nëna e tyre tekanjoze, nga ajo mistrece e shfytyruar (sipas tyre) që përpiqet të shtiret atje tej, pa pasur lidhje të sinqerta e të natyrshme me atë që ndodh tani realisht”f, 14.

A është, pra çështja e kësaj qasjeje ndaj vdekjes e realizuar nën mbulesën e shkrimit? Teksti nuk e thotë saktësisht atë. Ndoshta tregon një intimitet midis vdekjes së palumtur që ndodh në vepër, për të gjetur pakënaqësinë supreme ose atë që quhet e “pandërprera dhe e pafundmja” (Blanchot: 1982), por edhe gjetjen e negativitetit ekstrem: vdekja si mundësi, që projekton kohën dhe masën absolutisht negative, kur autori aludon për një konceptim të vdekjes në përgjithësi, jo si proces biologjik jetësor , por si koncept letrar të metamorfozës, në formën më të njohur atë të : estetizmit të vdekjes si metaforë letrare, duke sjellë në formën e groteskut njëmendësinë e jetës reale shqiptare, ku njeriu shtypet nën “peshën”e njeriut të “vogël” të provincës.

ambiguaditei i vdekjes në formë vertikale/horizontale : vdekja është shpirti që qëndron në eter /ajri, mbi një shtyllë apo pemë që lidhet me Qiellin, (jo Zotin), në rrafshin vertikal: Qielli-Toka: u shkëput pak nga toka, vrapoi si lepur gjer te një pemë u ngjit deri në majë, lartësia që sheh botën, trupi ka mbetur në Tokë, rrafshi horizontal, shkurret apo endja nëpër pyll në kërkim të lirisë mashkullore dhe sekuale , por edhe në kërkim të Qenies së tij fizike njerëzore, në Tokë, pasi edhe gruaja e tij e “shtypte” dhe e nënvleftësonte. Ky lloj ambiguaditeti mes trupit dhe shpirtit, mes vdekjes dhe jetës, e përplotëson Kristoforin në jetën e (pas)vdekjes: veçse, gjithçka nga jeta e mëparshme kishte ndërruar kuptim. Autori na nxit të imagjinojmë “pamje” danteske nëpër pyllin e dashurisë së tij me Beatriçen, në formë të përmbysur. Vdekja si fenomen në besimin Islam dhe të Krishterë, lidhet me pyetjen: “ku qëndron shpirti pas vdekjes?” në Kur’an: “çdo shpirt vdes vetëm me lejen e Allahut, ngase vdekja është shkruar sipas një kohe të caktuar…” (Al’ Imran: 145), shpirti i lirë ka lënë trupin, pra (Tokën) dhe ngjitem deri te retë? Të hipi? E ç’të bëj atje, në qiell?f..33, përsësi shpirti i të vdekurit është në kërkim të së mirës dhe të keqes së njeriut, në jetën tokësore (pjesë e së cilës ishte edhe Kristofori), nëntokë: shenjat nga toka tek qielli autori i shenjon nëpërmjet personazhit të tij, që sheh dhe di çdo gjë, “ti je pluhur, dhe në pluhur do të kthehesh” (Zanafilla 3:19). Një tjetër qasje që ndoshta pa dashje autori e lidh edhe me besimin e personazhit të tij, teska (ç)mitizon vdekjen, nëpërmjet pasazhit:
i numëroi përsëri qentë armiqësorë: ishin tre, njëri i zi, tjetri i bardhë, kurse i treti i kuq, qentë lidhen me (Trininë e Shenjë), [shpirti i tij i lirë, ( i bardhi)], [vdekja e parakohshme (i zi)], [shpirti kthehet në Dritë/Paqe (njgjyra e kuqe)], drita e të vërtetës që kërkon të gjejë në jetën e përtejme, që nuk e gjeti dot nga bota e të gjallëve.

(ç)mitizimi i dikotomisë trup/shpirt nëpërmjet paragrafit:
“Shpirti i Kristoforit nuk u nënshtrua, nuk u përshtat, nuk u pajtua me gjendjen e re. Zgjodhi rrugën e vështirë e të rrezikshme të arratisë, të ndarjes nga i zoti, kapërceu gozhdë e dërrasa, çau bira-bira dheun e shkrifët, ndenji një copë herë mbi varr, aq sa u bashkua dhe u bë një i vetëm. Pasi u çlodh, tha: Do të jem më mirë tani. Pasi u bashkua dhe u çlodh duke qëndruar si mjegull e vogël mbi dheun e shkrifët të varrit, Shpirti i Kristoforit tha: Po sikur të më gjejnë?”f. 24

Marrëdhënia e jetës me vdekjen sa tokësore aq edhe (për)tejtokësore ndërtohet mbi narrativën mes autorit dhe heroit të tij, si dhe mbi ambiguaditetin e linjës trup/shpirt, si shenjëzim të formës së pacaktuar mëkatare (pas)vdekja është një gjetje letrare që lexuesi t’i nënshtrohet një lloj katarsi shpirtëror duke rrokur Unin dhe Libidon si dëshmi e jetës poetike, se format e shprehjes së modernes, nuk e de(ç)montojnë lirizmin spontan të vetëdijes dhe pavedijes rrëfimtare , jo vetëm si procedim të lëndës artistike, për të na sjellë një “dikotomi mes gjuhës e realitetit, mes dëshirës dhe mundësisë”, (Friedrih: 1974), duke iu larguar transhendentes së krijimit mes Zotit dhe Njeriut, “përtejbota”, “përtejjeta” kanë dallim mes qenies së fajshmes njerëzore dhe Hyjit të Krijimit, se edhe vdekja është një lloj “tjetër jete” si vetërrëfim të personazhit, nëpërmjet disa dykotomive trup/shpirt:

dykotomia si shumësi e shpirtrave: shpirtrat e tjerë e kanë parë…
dykotomia e ambiguaditetit sarkaistik të shpirtrave: komisioni i tyre ndëshkimor do të mbush plot një thes me vendime kundër shpirtit të djalit,
dykotomia e njëjtësimit të dyshpirtësisë: shpirti i vajzës kërkonte ujë….shpirtrat e tjerë s’do ta kuptonin atë….ai do të ketë edhe shpirtin e saj
dykotomia e trinitetit shpirtëror: por nuk do të zbresë poshtë… nuk do të zbresë tek trupi…nuk do të zbresë te shpirti,
dikotomia e metamorfozës shpirtërore erotike:si belbëzonte shpirti i saj i bukur.
dikotomia e ironisë së skllavërimit dhe zvetënimit njerzor: pra, duke përmbushur një DETYRË, unë kam rilindur dobësitë, skllavërinë, mjerimin, poshtërimin që më ndiqnin këmba-këmbës në jetën tjetër. Në të gjitha jetët u jam shmangur DETYRAVE, sepse ato janë DETYRA dhe si të tilla, m’i zvetënojnë dhe m’i rrënojnë gjer në themel DËSHIRAT
dikotomia e shpirtit “amorf” të vdekur: gjeta burimin malor, gjeta pellgun e qetë me uji kristal që flinte. Uji i burimit malor ma tregoi të vërtetën rreth fytyrës sime të tanishme: një vijë e verdhë, e valëzuar, pa fillim dhe pa fund. Kjo vijë e verdhë, e valëzuar, pa fillim dhe pa fund jamunë, është përmendorja ime, është vendi im në përjetësi,tha Kristofori i kënaqur.
Autori ka përdorur termin semiotik të neutralizimit:

Prania e elementeve individuale që janë në marrëdhënie me elemente ndërfutëse, letraro-poetike, gjatë gjithë librit “duket si një aplikues imazhi” për (Floch: 1990), përceptohet nëpërmjet imazhizmit figura e shpirtëzuar e Kristoforit:

Sëfundmi: një roman që të rrëmben me rrëfimin plot fantazi dhe gjetje fabulore, ku njeriu nuk i shmanget kurrë fatit të tij: vdekjes. Jeta dhe vdekja janë sa tokësore aq edhe (jo)toksore, por ndërtimi dhe stuktura e romanit rrok gjithë hapsirën e kohës universale, kohë e cila i përket vetëm letërsisë. Një roman që pa frikë mund të futet tek romanet e rrymës së realizmit magjik, gjë, kjo që në të ardhmen të vlerësohet nga kritika profesioniste.

BIBLIOGRAFIA:

Bibla: Zanafilla, 3:19,
Canosinaj, Viktor: (2012), Prani e elementeve magjike në letërsinë shqipe, “Dyrrah”, Tiranë.
Culler, Jonathan: (2004), Supozimi i intertekstualitetit, “Jeta e re”, Prishtinë.
Dado, Floresha: (2020), Postmodrenizmi, (poetikë e “antirregullit”), Akademia e Shkencave, Tiranë.
Demir, Zekije: (2006), Feminizmi modern dhe postmodern, “Logos-A”, Shkup.
En -Bija: (1989), Quran, përkth: Hfz.Sherif Ahmeti, Prishtinë.
Floch, Jean-Maria: (1990) Semiotics, Marketing and Communication: Beneath the Signs, the Strategies, PUF, Paris.
Fridrih, Hugo: (1974), The structure of modern poetry (From the Mid-Nineteenth to the Mid-Tëentieth Century), Northwestern University Press, Evanston, USA.
Gogol. V, Nikollaj: (2012), Shpirtra të vdekura, përkth: “Mitrush Kuteli”, Tiranë
Graçi, Virion: (2020), 800 metra larg Venerës, “Onufri”, Tiranë.
Hacion, Linda: (1989), A Poetisc of Post- modernism: History, Theory, Fiction, Toronto
Hassan, Ihab: (1971), “Postmodrenism”: A Paracritical Bibliography, Illinois University Press, Urbana.
Jameson, Fredric: (1984), Postmodernism, or The Cultural Logic of Late Capitalism, “Neë Left Revieë”.
Jencks, Charles: (1968), What is Post-Modernism? London: Art and Design.
Jorgo, Kristaq; (2021), Parimi i matricës gjeneruese, (marrë nga muri i facebook-ut, 8 dhjetor, 2021)
Kristeva Julia, (1969); Le mont, le dialogue et le roman, Recherches pour une sémanalyse, Semiotike, Paris.
Maurice Blanchot: (1982), The Space of Literature, University of Nebraska Press Lincoln, London.

ObserverKult