Nga Tzvetan Todorov
Me kalimin e kohës, e kam vërejtur me një dozë befasie se: roli i shquar që i njihja letërsisë nuk ishte i pranuar nga të gjithë. Ishte arsimimi shkollor, niveli në të cilin për herë të parë më ra në sy kjo pabarazi. Nuk kam dhënë mësim në lice në Francë, e fare pak në universitet; por me t’u bërë baba, nuk mund të rrija i pandjeshëm në thirrjet për ndihmë që më hidhnin fëmijët e mi në prag të kontrolleve, apo të dorëzimit të detyrave.
Mirëpo, edhe pse nuk e vura aty tërë ambicien time, po filloja të ndihesha pakëz i zemëruar , duke parë që këshillat apo intervenimet e mia bënin që të kishte më parë nota të dobëta! Më vonë fitova një pamje të përgjithshme të arsimimit letrar në shkollat franceze , duke pasur një vend në Këshillin Kombëtar të Programeve ndërmjet viteve 1994 dhe 2004, një komision konsultativ shumëdisiplinor, pranë Ministrisë së Edukimit Kombëtar. Dhe mu aty e kam kuptuar se ; një ide krejtësisht tjetër e letërsisë nënkupton jo vetëm praktikën e disa profesorëve të izoluar, por njëkohësisht edhe teorinë e këtij arsimimi, si dhe udhëzimet zyrtare që e kufizojnë atë.
E hap Gazetën zyrtare së Ministrisë të Edukimit Kombëtar (nr.6, 31 Gusht 2000), që përmban programet e liceve, e në veçanti atë të frëngjishtes . Në faqen e parë , me titull “Perspektivat e studimit”, programi parashikon : “Studimi i teksteve kontribuon në formimin e të menduarit mbi: historinë letrare dhe kulturore, gjinitë dhe regjistrat, shtjellimin e kuptimit dhe të veçorisë së teksteve, argumentimin dhe efektet e çdo ligjërate mbi marrësit e saj. “Vazhdimi i tekstit i komenton këto rubrika dhe shpjegon veçanërisht se gjinitë “janë të studiuara metodikisht” se “regjistrave” (për shembull tragjikes, komikes)” studiohen të parët në thellësi, se “të menduarit mbi prodhimin dhe pranimin e teksteve paraqet një studim në vete në lice” ose që “elementet e argumentimit” do të jenë tani e tutje të vështruara sipas një menyrë më analitike”.
Pra, tërësia e këtyre udhëzimeve qëndron mbi një zgjidhje: studimet letrare kanë për qëllim parësor të na bëjnë t’i njohim mjetet me të cilat ato shërbehen. Të lexuarit e poemave apo romaneve nuk na drejton nga të menduarit mbi gjendjen njerëzore, mbi individin dhe shoqërinë, dashurinë dhe urrejtjen, gëzimin dhe dëshpërimin, por mbi nocione kritike, tradicionale e moderne. Në shkollë, nuk mësohet se për çfarë flasin veprat, por për çfarë flasin kritikët.
Në çdo lëndë shkollore arsimtari gjendet para një zgjedhjeje-aq themelore, saqë shumë shpesh edhe i ikën asaj.
Do të mund ta formulonin kështu, duke e thjeshtëzuar, për hir të nevojave të diskutimit : a po marrim një dije që të bëjë me vetë disiplinën, apo mos ndoshta me çështjen e saj? Dhe kështu , në rastin tonë: a studiohen, para çdo gjëje, metodat e analizës, që ilustrohen përmes veprave të ndryshme? Ose a studiohen vepra të vlerësuara si qenësore, duke përdorur metoda nga më të ndryshmet? Cili është qëllimi dhe cili është mjeti? Çfarë është e detyrueshme dhe çfarë mbetet e padetyrueshme?
Në lëndët e tjera, kjo zgjedhje arrihet në një mënyrë fare më të qartë. Mësohen, në njërën anë, matematika, fizika, biologjia, do të thotë disiplina (shkencore), duke pasur në një masë kujdes mbi evolucionin e tyre. Në anën tjetër mësohet Historia e jo ndonjë nga metodat ekzistuese të hulumtimit historik. Për shembull, në klasën e dytë gjykohet të jetë e rëndësishme që të rijetësohen, në mendjen e nxënësve, momentet e rëndësishme të kthesave në historinë evropiane: demokracia greke, lindja e monoteizmave, humanizmi i Rilindjes e kështu me radhë. Nuk zgjidhet që të shpjegohet historia e mentaliteteve, historia ekonomike, apo ushtarake, diplomatike, ose fetare, e as metodat dhe konceptet e çdonjërës prej këtyre qasjeve, edhe pse, kurdo që a nevojiten, i përdorim ato.
Mirëpo, e njëjta zgjedhje na paraqitet në frëngjisht: orientimi aktual i këtij arsimimi, i tillë siç na paraqitet në programe, anon drejt kuptimit “studim i disiplinës” (si në rastin e fizikës), edhe pse do të mund të preferonim që të orientohemi drejt “studimit të temës “ (si në rastin e historisë). Kjo është ajo mbi të cilën dëshmon teksti i paraqitjes së përgjithshme që sapo citova, si edhe gjithë udhëzimet e tjera. Një nxënës i vitit të dytë , duhet që para se gjithash të arrijë që “të zotërojë qenësoren e nocioneve të gjinisë dhe të regjistrit”, si “situata të shprehuri”; thënë ndryshe, duhet të fillojë studimin e semiotikës dhe të pragmatikës, të retorikës dhe të peotikës. Pa pasur qëllim t’i fyejmë këto disiplina, mund të pyesim: a ia vlen që kjo të bëhet lëndë kryesore studimi në shkollë? Të gjitha këto tema të njohurisë janë ndërtime abstrakte, koncepte të sajuara nga analiza letrare, për t’u marrë me veprat; asnjëra nuk ka të bëjë me atë çfarë përmbajnë në vete këto vepra, kuptimin e tyre, botën të cilën e ngjallin.
Ndodh shumë shpesh që profesori i frëngjishtes të mos jetë i kënaqur që ta bëjë shpjegimin në klasë, ashtu siç ia kërkojnë udhëzimet zyrtare, të gjinive dhe të regjistrave, modalitetet e kuptimit dhe efektet e argumentimit, metaforën dhe metoniminë, fokusimin e brendshëm dhe të jashtëm….Ai i studion gjithashtu edhe veprat. Por, zbulojmë këtu një tjetër mospërgaditje të mënyrës së mësimit të letërsisë . Shiheni për shembull, në vitin 2005, e shpjegonin lëndën Letërsitë në klasën e orientimit të një drejtimi L (letrar), në një lice të njohur parisien. Janë të studiuara , pa dyshime të mëdha, siç janë “Modelet e mëdha letrare” ose “Të folurit gojor dhe imazhet”, të cilave u përshtaten vepra, siç janë Perceval i Chrétien de Troyes dhe Procesi I Kafka-së (në relacion me filmin e Weles-it).
Megjthatë, çështjet që nxënësit duhet të trajtojnë në provime, si gjatë vitit, ashtu edhe në maturë, janë, në shumicën e rasteve, të një tipi. Ato kanë të bëjnë me funksionin e një elementi të librit në raport me strukturën e tij të tërësishme, e jo mbi kuptimin e këtij elementi, e as të librit në raport me kohën e tij ose tonën.
Do të pyesim pra nxënësit mbi rolin e një personazhi të caktuar, të një episodi, të ndonjë hollësie në kërkim të Graalit, e jo mbi vetë kuptimin e këtij kërkimi. Do të pyesnim nëse Procesi i afrohet regjistrit komik apo atij të absurdit, në vend që të kërkojmë vendin e Kafka-s në të menduarit evropian.
E kuptoj që disa profesorë të liceve gëzohen për këtë evolucion: në vend që të ngurrojnë para një mase të pakapshme të informatave për secilën vepër veçmas, ata e dinë se do t’u duhet që të shpjegojnë “gjashtë nocionet e Jakobson-it” dhe “gjashtë aktanët e Greimas-it”, analepsën dhe prolepsën, e kështu me radhë.
Do të jetë gjithashtu shumë më lehtë që më tutje të verifikohet nëse nxënësit e kanë kuptuar si duhet mësimin e tyre. Por, a thua, të kemi fituar me këtë ndërrim?
Shumë argumente më bëjnë që të anoj më parë për një konceptim të studimeve letrare, sipas modelit të historisë e jo sipas atij të fizikës; si udhërrëfyes për të njohur më parë një temë të jashtme, letërsinë, sesa misteret e disiplinës. Pikësëpari, sepse nuk ekziston një pajtim në mes të arsimtarëve dhe kërkuesve në fushën e letërsisë, mbi atë se çka është ajo që do të duhej të përbënte bërthamën e disiplinës së tyre. Strukturalistët janë ngadhënjyesit e sotshëm në shkollë , ashtu siç ishin historianët dje, ashtu siç do të mund të jenë politikanët nesër; do të mbetej përherë diçka arbitrare në një përzgjedhje të tillë. Praktikuesit e studimeve letrare sot nuk janë të pajtuar me listën e “regjistrave” kryesorë- as edhe mbi domosdoshmërinë e futjes së një ideje të tillë në fushën e tyre të veprimit. Kemi pra këtu një shpërdorim të pushtetit.
Përveç kësaj, asimetria është provuar: nëse në fizikë është i padijshëm ai që nuk e njeh ligjin e gravitacionit, në frëngjisht është ai që nuk ka lexuar Lulet e së keqes. Mund edhe të vëmë bast se Russeau, Stendhal dhe Proust do të mbeten të afërt për lexuesit edhe për një kohë të gjatë pas momentit të harrimit të emrave të teoricientëve aktualë ose të ndërtimeve të tyre konceptuale, duke dëshmuar kështu njëfarë mungese të përulësisë me ligjërimin e teorive tona në raport me veprat, në vend që ta bëjmë atë me vetë veprat. Ne—specialistë , kritikë letrarë, profesorë-në të shumtën e kohës nuk jemi gjë tjetër përveç se xhuxhë të strukur nën sqetullat e viganëve.
Të ripërqendrosh të mësuarit e letërsisë mbi tekstet, do të plotësonte, pa asnjë dyshim, dëshirën e fshehtë të shumicës së arsimtarëve, të cilët e kanë zgjdhur profesionin e tyre nga dashuria për letërsinë, sepse tronditen nga kuptimi dhe bukuria e veprave; nuk ka asnjë arsye që ta shtypin këtë vrull. Nuk janë profesorët fajtorë të kësaj mënyre asketike të të folurit për letërsinë.
Është e vërtetë se kuptimësia e veprave nuk reduktohet në gjykimin tërësisht subjektiv të nxënësit, por lidhet me punën në zgjerimin e dijes. Për ta bërë këtë, mund të jetë e dobishme për këtë nxënës që të mësojë fakte të historisë letrare ose disa prej parimeve të dala nga analiza strukturale. Megjithatë, në asnjë mënyrë studimi i këtyre mjeteve të qasjes nuk duhet të vihet në vendin e kuptimësisë , që është qëllimi i fundit i tij.
Një ndërtim skelash është i domosdoshëm për ngritjen e një ndërtese, por nuk do të duhej që i pari të zëvëndësonte të dytin: posa të jetë kryer ndërtesa, skelat janë të parapara të zhduken nga aty. Risitë e sjella nga qasja strukturaliste në dekadat paraprake janë të mirëseardhura me kusht që të ruajnë funksionin e mjeteve, e jo të bëhet qëllimi i tyre i vetëm.
Nuk duhet besuar shpirtrave dualistë: nuk jemi të obliguar të zgjedhim në mes të kthimit në shkollën e vjetër të fshatit, ku të gjithë fëmijët bartin bluzën e përhimtë, dhe të modernizmit të flaktë; mund të ruajmë projektet e mira nga e kaluara, pa pasur nevojë ta fërshëllejnë gjithë atë që buron nga bota e sotme. Përvojat e analizës strukturaliste, përkrah të tjerave, mund të ndihmojnë që të kuptohet më mirë qëllimi i një vepre. Ato vetë, nuk janë më shqetësuese sesa ato të filologjisë, disiplina e vjetër që e kishte dominuar studimin e letërsisë përgjatë njëqind e pesëdhjetë vjetëve: këto mjete janë të tilla sot, askush nuk i vë në dyshim, por nuk e meritojnë t’ua përkushtojmë tërë kohën tonë.
Duhet shkuar më larg. Bile e mësojmë keq kuptimësinë e një teksti po qe se e shohim këtë nga një qasje rreptësisht e brendshme, në momentin kur veprat ekzistojnë çdoherë në kuadër të një konteksti dhe në dialog me këtë të fundit; as mjetet nuk duhet të bëhen qëllilm, as teknika që të na bëjnë të harrojmë qëllimin e ushtrimit.
Duhet gjithashtu që të hetojmë qëllimin e fundit të veprave që i gjykojmë se e meritojnë të studiohen.
Është rregull i përgjithshëm që lexuesi joprofesionist, sot sikurse dje, i lexon këto vepra jo me qëllim që sa më mirë të zotërojë një metodë leximi, as edhe për të nxjerrë informata mbi shoqërinë ku ato kanë lindur, por për të gjetur aty një kuptim që i mundëson atij që sa më mirë të njohë njeriun dhe botën, për të zbuluar aty një bukuri, që do ta pasurojë ekzistimin e tij. Duke e bërë këtë, ai e kupton më mirë veten e tij.
Njohja e letërsisë nuk është një qëllim më vete, por është një nga rrugët mbretërore që drejtojnë në përkryerjen e secilit.
Rruga në të ciliën sot ka hyrë të mësuarit e letërsisë, e që i kthen shpinën këtij horizonti (“këtë javë e kemi mësuar metoniminë, javën e ardhme kalojmë te personifikimi)” rrezikon që, si e tillë, të na dërgojë në një udhë pa krye-pa folur për diçka, e cila vështirë se do të përfundonte në dashuri për letërsinë.
(Shkëputur nga libri i Tzvetan Todorov ‘Letërsia në rrezik’ botuar nga “Buzuku”)
Përktheu nga origjinali frëngjisht: Mehdi Halimi
Përgatiti: ObserverKult
Lexo edhe:
CIKËL POETIK NGA DIN MEHMETI: TYMI PO I DEL HËNËS…
Ju ftojmë të lexoni një cikël të zgjedhur poezish nga poeti Din Mehmeti:
A thua pse troket zemra
Këmbonat e rrokatura
Thërrasin agimet
E kohërave të vdekura
Rrugët fishkëllojnë nga pylli
Që përgjon ofshamat e pranverës
Së mërdhirë nga dimri
E njeriu s’di ç’të bëjë
Me etjen dhe urinë
E dalur vesë e rrufejë
Tymi po i del hënës
Toka sinjal i kuq në orbitë
E tërmete të reja në mëshirë
E rrëkëllimë gurësh mbi gurë
A thua, pse troket zemra…
Elegji për Azem Shkrelin
Mos e zgjoni!
Nuri i tij shndrit
Trupin e ka në të tashmen
Shpirtin në të ardhmen
Është duke përbiruar
Nëpër shkëmboren e mendimit
Për të arritur në anën tjetër të vetes
Rugovasit e mbështollën
Me shalla të bardhë
E vendosën në shpirtin e tyre
Për të jetuar gjithmonë me të
Drita i tha territ:
Nxima shikimin
Mos ta shoh të heshtur
Terri i tha dritës:
Më bëj edhe më të zi
O miku im më i miri mik
Zi zi zi – ajo ditë
Eh eh eh!…
Mos e zgjoni!
Më lënë e më marrin tërë jetën
Më lënë një be për tokë e qiell
Që vran e kthjell
E m’i marrin sytë para se të zbresin në atë gropë
Për t’u dhanë dritë yje për t’i bërë
E m’i lënë porositë e nënës për një palë këpucë
Që nuk rrëshqasin në borë
Për një shall me vija të kuqe
Për ta vënë rreth qafe kur fërfëllazë bëhet ndër male
E ma marrin shpirtin për t’i dhënë hapësirë të blertë
Gaz mëngjesor që pikon nga lulet
E m’i lënë të gjitha frytet e tokës dhe fjalës
Që lidhin e zgjidhin veten kur e do puna
E m’i marrin të gjitha përmendoret e shesheve
Për t’i kënduar dimrave të gjatë
Se kënga do prush do zemër do shpirt
E m’i lënë krahët e shkëmbinjëve të lartë
Kur dragonjtë me kuçedra gjuhen si në përrallë
Kur vetëtimat emërojnë njëra-tjetrën
E pastaj nënshkruajnë paqe
E m’i marrin vitrinat e veshëmbathjeve
Depot e miellit fabrikat që prodhojnë traktorë
Lugë pjata kripë
E m’i lënë blegërimat e deleve
Që mes gishtrinjve sjellin gjethin e tharë
E m’i marrin rrugët e asfaltuara para dere
Urat e larta prej çimentos dhe hekurit
E m’i lënë çiftelitë e fyejt për t’i rreshkë Bjeshkët e Nemuna
Me plisa bore edhe në vapën e korrikut
E m’i marrin hipsetëvravat e zbritsetëvravat e jetës
E m’i lënë duart rreth qafe dhe një shuplakë pranvere
për t’m’u gjetur në ditën e vështirë
E ma marrin frikën mbi kasafortën e botës nga atomi
E m’i lënë besimet e tyre që s’lëkunden
E m’i marrin të gjitha librat për ta gjetur veten e tyre
Duke u ngjitur kah e nesërmja e pathyeshme
Në atë prehër të madh të Diellit
Që na ruan nga vdekjet
E më marrin
E më lënë
Ditëve të tregut fshatarët
Tërë jetën…
Pakëz në ëndërr pakëz në zhgëndërr
Jam pakëz i ndrydhur pakëz i çliruar
Duke vrapuar pas emrit
Pakëz i zverdhur pakëz i frikësuar
Jam pakëz i ngrirë pakëz i shkrirë
Duke kënduar për ty
pakëz i rrahur pakëz i ndjekur jam.
Jam pakëz i përbuzur nga dielli
Kënga jote më ka ndezur
E më ka stërpikur me lot
Pakëz i vrarë edhe nga ylli jam.
Jam në ëndërr pakëz zhgëndërr
Pakëz fëmijë kur fluturojnë zogjtë
Jam pakëz endacak-shtegtimin e kam në gjak
Duke ecur me ty kalistrok
Pakëz i çuditshëm kur qëlloj rete.
Jam pakëz i dyshimtë pakëz kokëfortë
Kur shqelmoj zotrat që s’dinë të ngopen kurrë
Pakëz diçka nëpër zjarr diçka nëpër ujë
Diçka që hyn në të ardhmen
Për të ikur nga vdekja jam…
Nata e poetëve
Kur heshtja mbulon çdo gjë
Kur të gjithë flenë
Zgjohen poetët
Për t’u djegur nëpër vargje
Ata ia shtrydhin
Gjakun e keq mendimit
Shpirti i tyne shesh betejash
Nga temperatura e fjalëve
Vdesin ngadalë pa klithma
Avull i zi
Bulevardeve të mënyres dëftore
zjarri e uji luftonin përsëri
maskat engjëj maskat thike
shkelnin pushtonin çdo pikë
në mesnatë salla mbeti e zbrazur
e karriga mbi karrige
fjalët krijonin ide nëpër shi
plehu u rrigeve avull i zi.
Poezitë mund ti lexoni KËTU:
ObserverKult
