Një rrëfim rrënqethës për vuajtjet në kampin e internimit në Tepelenë, atje ku dhanë shpirt të uritur, qindra fëmijë gra e pleq
“Mori gratë e mia, ma bëni hallall se djemtë e mi ju nxorën rrugëve. Por mos i mallkoni djemtë e mi, se nuk deshën t’ju fusnin në këtë taksirat!”, është lutja e një nënë që i kanë vrarë bijtë e saj dhe ishte internuar në kampin e Tepelenës në vitin 1948. Është Sofija (Cuba) Mirakaj, e ëma e Kolë Bibë Mirakës. Familja Mirakaj nga Iballa e Pukës, Kolë Bibë Miraka bashkë me vëllezërit e tij u pozicionuan kundër regjimit komunist dhe për pasojë u arratisën ndërkohë që familja e tyre u internua, ndërsa njëri prej djemve të kësaj familje, Ndoc Miraka u va nga komunistët qysh në vitet e para të regjimit. Kolë Bibë Miraka ka qënë zyrtar i lartë gjatë qeverisjes së Fan Nolit për të vazhduar më pas në poste të rëndësishme në të gjithë qeverisjet deri në momentin e vendosjes së regjimit komunist kur arratiset bashkë me vëllezërit e tij pasi u identifikuan si antikomunist.
Pas këtij momenti e gjtihë familja Miraka u internua në Tepelenë. Më e moshuara ishte e ëma e Kolë dhe Pal Bibë Mirakës, Sofija e cila vdiq nga dëshpërimi në kampin e Tepelenës kur mori vesh se i nipi, Ndoc Miraka, u vra nga komunistët. Një ndër momentet më prekëse është komunikimi i Sofijas me bashkëshortet e dy djemve të saj, kur ajo iu kërkon ndjesë për fatin e zi dhe iu lutet të mos i mallkojnë bijtë e saj, pasi për shkak të tyre, gra e fëmijë ishin internuar në kampin famëkeq të Tepelenës. Historia rrëfehet nga Klora Merlika, e bija e Pashk Bibë Mirakës. Klora rrëfen një ndër momentet më prekëse të komunikimit të gjyshes së saj me të ëmën dhe gratë e xhaxhallarëve, ato ditë kur po vuanin tmerrin në kampin e Tepelenës. Gjyshja e Klorës, Sofija, vdiq nga dëshpërimi, muajt e parë të qëndrimit në Tepelenë. Klora rrëfen momentet e fundit të saj, më pas zhvarrosjen dhe gjithka ndodhi ato pesë vite në kampin e Tepelenës, atje ku dhanë shpirt shumë fëmijë gra e pleq.
Çfarë mbani mend nga kampi i Tepelenës?
Na çuan direkt e në Turan. Aty ishin varret edhe kazermat e ushtarëve italianë. Nuses së axhës Kolë, për ta poshtëruar, e kanë caktuar të rrinte tek banja e kazermës. E pastroi mirë e mirë, i shtroi disa kartona që gjeti andej-këndej të mbetur prej italianëve dhe aty ndejti. Prej Turanit pastaj, na çuan në kazermat poshtë kalasë së Tepelenës, atje ku bashkohej Bënça dhe Vjosa, në cepin e asaj pjese ku ishin kazermat e ushtrisë.
Atje në Tepelenë na vdiq edhe gjyshja. Kur u vra Noci, nipi i saj në fund të vitit 1949, ajo plasi vetëm prej trishtimit. Nuk rrojti më shumë se një javë mbas nipit. Mbaj mend që vetëm thoshte përditë: “Vdektë nana, o Noc! Mos rroftë nana më pasi ke vdek edhe ti”. Për të birin, babën tim, nuk e kemi dëgjuar të qante ashtu, por për të nipin, nuk pushoi një sekond derisa i doli shpirti. Atë natë që do të vdiste, gjyshja i thirri të gjitha gratë e familjes: “Mori gratë e mia, ma bëni hallall se djemtë e mi ju nxorën rrugëve. Por mos i mallkoni djemtë e mi, se nuk deshën t’ju fusnin në këtë taksirat!” ‘Po nanë, ua kemi bërë hallall!” – iu përgjigjën gratë. Kjo ka ndodhur pa dalë drita; kur u kthyem ne nga shkolla, e gjetëm të vdekur.
E varrosëm m’u përtej telave të kampit. I veshëm teshat e vdekjes, për të cilat ju fola në fillim. Ato ishin prej shajaku, zhguni, të punuara mirë edhe me xhubletë. E kemi futur në dhe, me një trinë thuprash poshtë e një trinë thuprash sipër, se nuk kishim dërrasë për arkivol.
Pas gjashtë javësh, erdhi urdhëri për t’i hequr të gjithë varret prej aty, dhe për t’i zhvendosur diku tjetër. Në Tepelenë vdisnin për ditë. Në Turan kanë vdekur deri 23 fëmijë brenda 24 orëve. Një malësore kishte vetëm dy binjakët e fundit; kishte lindur 12 fëmijë, por të tjerët i kishin vdekur. Të dy binjakët vdiqën njëri pas tjetrit. Unë qaj edhe sot kur e kujtoj. Kjo kishte mundur të merrte disa gjëra nga shtëpia, disa bohçe e gjëra të bukura për fëmijë kur e kishin marrë në internim; varej nga njerëzit: disa të linin, dhe disa silleshin si kafshë e nuk të linin të merrje asgjë. Dhe më kujtohen ata dy fëmijë të vdekur të mbuluar me bohçe të bukura dhe me buzët e rreshkura, afër njëri-tjetrit. Unë isha fëmijë për vete, por u preka shumë. Cuklina quhej gruaja, nëna e dy fëmijëve; ishte nga Malësia e Madhe, nga Hoti.
Në Turan gjendja ishte shumë e keqe. Merre me mend: shkonim të merrnim bukën në Tepelenë, e ngarkonim bukën në shpinë dhe duke ardhur rrugës, rrinim duke ia rrjepur bukën në shpinë. Ngarkonim misër për derrat, i shponim ndonjë birë thesit me ndonjë shkarpë që gjenim rrugës, për të nxjerrë ndonjë kokërr misër. A hahet misri i pa zier e i pa pjekur? I gjallë? E shtypnin thesin për me nxjerrë ndonjë kokërr misër se ishim shumë të uritur. A të besohet se kemi ngrënë edhe lende dushku?
Në Tepelenë, kazermën e kishin ndarë në dy pjesë: gjysma e kazermës shërbente për banjo, burrat veç a gratë veç, kurse gjysma tjetër, shërbente për kuzhinë. Aty gatuhej gjella. Njerëzit mund të mos e besojnë, por për këto që tregoj ka shumë dëshmitarë. Ishin gjashtë kazerma të mbushura me njerëz, aq dendur sa s’kishe vend ku të shtroje dyshekun. Kemi ngrënë gjellë me krimba, oriz, mel, që ziheshin në gjysma fuçish të prera, të modifikuara me vega anash, që shërbenin si kazan gatimi. Fuçitë lëshonin një lëng si ngjyrë gri. Ndoshta ishte meli që e gërryente fuçinë, a ku e di unë se pse, por fakt është që gjella dilte gati e zezë. Dhe ne e hanim se nuk kishim zgjidhje tjetër. Hanim fasule me dhjetë kokrra maksimumi dhe jo pa dy miza brenda, dhe për këtë kam mijëra dëshmitarë. Buka brenda ishte gjithë miza të kuqe që shkonin te mielli i grurit. Dimrit na nxirrnin bukë misri kurse verës bënin bukë gruri, se buka e misrit prishej shpejt në vapë, nuk mbante.
Po epidemitë çfarë qenë?
Dizanteri. Nga ushqimi i keq.
Edhe uji ishte i keq në Turan. Shkonim e mbushnim në lumë ujë për të pirë, se nuk kishte ujë. Tepelena është vend i thatë për ujë. Shtëpitë brenda kishin pak ujë, përdorej më shumë uji i lumit. Atje ku kishte një burim uji, kishte një shtëpi, dhe nuk të linin të merrje ujë se u duhej për vete.
Kur vdisnin njerëzit në kohë dimri, ju betohem që tri-katër ditë e mbanin të vdekurin në kazermë pa treguar familjarët se ka vdekur, vetëm që t’i merrnin racionin e ushqimit. Eshtë krejt e vërtetë kjo që po ju them, siç është e vërtetë që, që merrnin racionin e bukës tek furra dhe kur mbërrinin në kazermë, nuk i kishte mbetur asnjë kafshatë. Aq të uritur ishim. E veç atë gjellë kazani për 24 orë.
Po furra ku ishte?
Aty në kamp. Brenda telave. Furrxhiu ka qenë një burrë i shëndoshë, e thërrisnin xha Garito. Ishte njeri i mirë por nuk kishte se çfarë të na bënte, i shkreti. Shpeshherë shihte gratë që merrnin nganjë kulaç vjedhtas dhe e fusnin nën sqetull, dhe prapë nuk u bënte zë. Nëna ime e kishte vdekje ta kapnin me gjë në dorë. Punonte në furrë, por nuk merrte kurrë gjë. Dhe një ditë, xha Garito që e kishte vënë re, bëri një pite të madhe, e palosi katërsh, ia zgjati dhe i tha: “Merre moj, se nuk të pashë kurrë me gjë në dorë. Merre, fute nën sqetull dhe çojua kalamajve.” Gratë shkonin në furrë dhe thoshnin “duam pak hi për të larë teshat”, dhe fusnin pak miell poshtë, e mbulonin me një copë letër a shami, dhe pastaj e mbulonin me hi sipër. Një çikë e vogël miell, për ta skuqur ose për t’ia futur asaj gjelle që ishte vetëm lëng.
Shumë uri. Ato familje që nuk kishin se kush t’i ndihmonte, vuanin shumë. Ne Mirakajt, nuk kishim as edhe një njeri që të na vinte dorë, se ishim të gjithë aty, të internuar në kamp. Gjallë njeri në botë nuk kishim. Por mbijetuam.
Le të kthehemi atje ku e lamë: sipas urdhërit, shkuam e nxorëm trupin e gjyshes. Shyqyr që kishte ato rrobat e leshta prej shajaku, rrobat e vdekjes me të cilat e kishim varrosur, prej të cilave e kapëm dhe e nxorëm trupin prej andej, dhe e kemi vënë në një trinë, sepse nuk luhej. I rivarrosëm tek ura e Veliçotit, hapën ca varre të reja. Hapën varre për të gjithë të vdekurit, që do të transferoheshin. Ka qenë një djalë i ri nga Elbasani, i internuar, i cili punoi për hapjen e gropave. Pas pune, ai u shtri në njërin prej tyre dhe me shaka tha: “E paskam bërë tamam për vete!” Çudia është që djalin e vrau polici, oficeri që ndante ushqimin. Gjoja padashje; iu shkreh pushka që e kishte pa siguresë. E la vdekur në vend. Dhe djali hyri në atë gropë që hapi vetë. Më vjen keq që tani nuk më kujtohet emri i djalit.
Kanë dëshmuar edhe të tjerë këtë histori të dhimbshme për djalin nga Elbasani. Si quhej?
Më vjen keq, por për momentin nuk më kujtohet emri i tij.
Por pas pesë gjashtë muajve, na detyrojnë ta transferojmë prapë varrezën; këtë herë te bregu i lumit. Sepse andej kalonin delegacionet e huaja, dhe mund të shikonin varrezat e shumta të të internuarve. Kështuqë i hoqëm edhe prej andej…
Po herën e parë, pse i transferuan varret?
Herën e parë i transferuan sepse ishin shumë afër kazermave, dhe kuptohej se ishin varret e të internuarve në kamp, dhe jo varret publike. Ku e panë që bënë bujë, prej aty i morën e i çuan në breg të lumit, dhe atje nuk u mbeti as nam e as nishan më. Gjyshja e shkretë, kur vdiq, u tha grave: ”Amanet o gra, nëse do të keni mundësi ndonjëherë të shpëtoni, mos më lini në varret e Tepelenës, por më çoni në vendin tim, se nuk e kam vendin këtu.“ Peng e kemi. Por nuk mundëm ta gjenim, sepse varret u zhdukën ngaqë lumi fryhej shumë dhe i merrte të gjitha me vete.
Zhvarrimet, rivarrimet, transferimet e trupave i bënte vetë familja?
Po, familja.
Juve ju kujtohet kjo situatë e tmershme?
S’i nuk më kujtohet! Mbaj mend burrat që thanë: ”Shyqyr që kishte rrobat e leshit, se si do ta nxirrnim!” Pas gjashtë javësh, ishte shkrirë trupi krejt. Pastaj copa-copa e kemi marrë kur e çuam në varrin tjetër. Mundoheshim, që njerëzve që na ndihmonin, t’u nxirrnim së paku një kafe, se nuk kishim më shumë.
Por, Turani më kujton edhe një histori të hidhur: të gjitha gratë dhe vajzat e reja, do të bënin dru në majë të Turanit dhe duhej t’i zbrisnin në xhade. Burrat prisnin dru, që ishin të njoma, dhe gratë duhej të merrnin gjysmë metri dru në shpinë e t’i zbrisnin. Disa burra i kishin caktuar të stivonin turrat e druve. Mundoheshin sa mundeshin të gjorët, që t’i vinin në atë mënyrë, që të dukej si gjysmë-metro kubi, për t’ua lehtësuar sadopak barrën grave. Ajo grua që nuk mundej ta zbriste gjysmë metër kub dru, duhej të ngjitej prapë në mal për të zbritur pjesën tjetër, derisa ta plotësonte normën. Mali ishte i rrëpirtë dhe me zhur. Unë për vete, kam qenë rrëzuar dhe kam vrarë gjurin, sepse nga barra e rëndë, më rrëshqitën këmbët në zhur. Edhe sot e kësaj dite më dhemb gjuri i djathë, dhe kur kam bërë më pas një operacion kisti në këtë gju, më pat thënë doktor Panajot Boga: ”E ke të hershme diçka këtu, që të është bërë cisti.” Atë kohë, kam ndejtur disa ditë pa mundur të ec prej gjurit.
Ju shkonit me nënën për dru?
Po, me nanën e gjithë gratë dhe vajzat e tjera që mbaruan shkollën. Djemtë që kishim në kamp, na u bënë si vëllezër. Merre me mend: ishim të ardhur nga gjithë krahinat e Shqipërisë, por shumë solidarë. Ajo jetë e vështirë, na bëri si të ishim të gjithë vëllezër dhe motra. I jepnim dorën njëri-tjetrit, ndihmonim njëri-tjetrin. Ishte një lidhje vuajtjeje, shumë e veçantë në llojin e vet. Dhe këta djem, na bënë nga një shkop, një tip bastuni, mbi të cilin mbaheshim kur zbrisnim malit me dru, me qëllim që të mos rrëzoheshim kur të na rrëshqiste këmba në gurishtë.
Pastaj për ujë ishte shumë keq; vdisnim nga etja. Sadoqë kishin caktuar dy vetë me bidona për të na sjellë ujë, prapë nuk mjaftonte për të gjithë. Dikush pinte më pak, e dikush më shumë. Unë pija shumë ujë kur isha e re; lloji i organizmit. Dhe kjo punë, ishte e përditshme. Nuk ka mundësi të shpëtojë shtylla kurrizore e një fëmije pesëmbëdhjetë vjeç, me një gjysmë kubi drush të njoma në shpinë. Dhe i thoshnim nganjëherë policit: “Mos më vër më, se nuk mundem me i mbajtë!” Dhe ai, gjente një dru edhe më të trashë e ta vinte në shpinë. Ky problem ishte jo vetëm për mua, por për të gjitha. Binte shi, kishte ngricë, frynte. Ne lageshim deri në palcë, por ku t’i thaje rrobat? Tesha për t’u ndërruar nuk kishim, sepse vetëm nga një palë ndërresa kishim. Një palë të dytë, mezi, mezi e sajonim, sa për të larë njërën palë. Dhe kur lageshim, nuk dinim se çfarë të bënim më përpara. Pastaj filluam të mblidhnim në mal ndonjë barishte a ndonjë gjë dhe blinim pak miell prej tepelenasve që vinin të shisnin te telat e kampit dhe sajonim ndonjë gjë për të ngrënë. Tepelenasit shpesh sillnin edhe dhallë, djathë, qumësht dhe kush kishte ndonjë ndihmë, ndonjë lek, blinte. Dhe ndiznim zjarr te njëra prej kazermave që ishte komplet e zbuluar. Aty shkonin të gjithë: ndiznin zjarr për të larë rrobat dhe për të gatuar.
Ka dëshmi që territori i kampit nuk ishte krejtësisht i ç’minuar…
Më kujtohet kur një një djalë i vogël i një familjeje tropojane me mbiemrin Mulosmani, që ishte rreth nëntë vjeç, duke luajtur aty rrotull, ka ndeshur në minë, mina shpërtheu dhe e ktheu djalin në qymyr, aq sa nuk njihej më. Por më kujtohet edhe një burrë i moshuar që kërkonte minat për t’i kthyer në gota uji; i shpërtheu mina dhe i këputi krahët.
Diçka për kushtet e higjienës..?
Edhe kjo ishte një anë shumë e vështirë. Njerëzve u duhej të dilnin për apel të gjithëve në mëngjes, dhe një çikë po të vonoheshe, të dënonin. Por banjat i kishim larg, dhe prisnim radhën për të hyrë në banjo. Bile ka qenë një grua, Prena Tarçukja quhej, të cilës me sa dukej i kishin kërkuar t’i dilte dikujt dëshmitare dhe ajo nuk kishte pranuar dhe e akuzuan se e kishin zënë duke kryer nevojat përjashta. Pastaj si dënim e detyruan të gjorën që të mbushte një teneqe me jashtëqitje, ia varën në qafë dhe e shëtitën nëpër kamp.
Kaq uri kishte, sa shumë të internuar që ishin dhe nga familje të mira, siodomos pleqtë që nuk e përballonin dot, sepse racionin e bukës e kishin të vogël meqë nuk dilnin në punë, kanë shkuar dhe kanë mbledhur kokrrat e fasules dhe fijet e makaronave te mbeturinat ku laheshin kazanët.
Gjella siç ju thashë gatuhej në kazanë, në një kazermë. Për gjashtë kazerma, gatuheshin në gjashtë kazanë. Kurse pjesën tjetër të kazermës, e kishin ndarë për t’u larë: gjysmën për burrat dhe gjysmën për gratë. Hynin të laheshin në grup, se nuk kishim zgjidhje tjetër.
Një pjesë prej nesh, sapo mbaruam shkollën na çuan në ndërtimin e rrugës Tepelenë-Memaliaj. Atje na vunë në çadra. Këta shokët tanë të kampit, rrinin na ruanin neve vajzave, se ishim gjithë ato vajza, trembëdhjetë, katërmbëdhjetë, a pesëmbëdhjetë vjeçe. Ishin vajzat e Ndreve, Kaloshëve dhe të shumë familjeve të tjera të internuara në Tepelenë. Kishte edhe vajza mirditore, sepse kur u vra Bardhok Biba, sollën gjithë ato familje nga Mirdita; gjashtë makina plot. O Zot sa të varfër që ishin! O Zot sa të varfër! Se si i kanë marrë ata njerëz, si i kishin sjellë, nuk e di! Nuk u shihje gjë veshur! Bardhok Bibën e vrau një person, po ç’ke me gjithë krahinën?! Por Mirdita nuk ishte nënshtruar ndonjëherë, as nga turku, as nga regjimet dhe komunistët vendosën t’i mposhtin. Po si? Duke i internuar të gjithë njerëzit, me fise, duke i bërë shembull, që të tjerët të ulnin kokën. Me këtë rast i shfrytëzonin edhe për punë, se kishin nevojë për krah pune, sepse të internuarit gjithandej kanë punuar pa pagesë. Si të internuar, ne nuk kemi marrë asnjë dëmshpërblim akoma. Unë kam punuar që në moshën 12 vjeçe: sa vinim prej shkolle, dilnim e bënim dru për zjarr, për të zier gjellën e kazanit.
Me urdhër?
Po, po, me urdhër. Nga komanda.
Unë mund të them që Tepelena ka qenë njëlloj si kampet e holokaustit. Veç dhomat e gazit mungonin.
Nga të gjithë kampet ku keni qenë, cili prej tyre ka qenë më i tmerrshmi?
Ky, Turan -Tepelenë. Vërtetë i tmerrshëm. Pastaj burrat dimrit i patën vënë të zbrisnin dru nga Bënça, shumë lart prej kampit, dhe pastaj i zbrisnin nëpër lumin e Bënçës. Një Karlot Luka, djalë i ri, atje është ftohur, mori plevitin. Një të internuar tjetër që quhej Keq Grimci e sollën komplet të ngrirë në kamp. Njëri që merrte vesh nga mjeksia, i kërkoi që t’i sillnin shpejt dy kazanë, një me ujë të ftohtë dhe një me ujë të nxehtë dhe e kaluan trupin e ngrirë të Keqit nga uji i nxehtë në të ftohtë, dhe duke e përsëritur këtë veprim rregullisht, derisa filloi të vinte në vete. E mbaj mend mirë këtë situatë. Keqi ishte malësor nga Dukagjini. Por të gjithë të rinjtë morën plevitin; një Musa Sina gjithashtu. S’kishte se si të ishte ndryshe sepse u ngrinte akulli në trup në Bençë. Prisnin lëndë druri, i zbrisnin në krahë dhe i kalonin përmes lumit aty ku mund të transportoheshin me makinë pastaj. Por kjo punë bëhej vetëm gjatë dimrit, sepse në dimër lumi kishte ujë mjaftueshëm për të përcjellë trupat. Gjatë verës, Bënça nuk mblidhte shumë ujë se ishte lumë i vogël.(intervista marre nga “Zerat e Kujteses”)
