Nga Ymer Çiraku
Një poet i njohur ballkanas e ka quajtur poezinë e Fatos Arapit vertikalja estetike e poezisë shqipe bashkëkohore. Ky është një vlerësim i lartë, por dhe i merituar për tiparet e kësaj krijimtarie, e cila, në harkun e lëvrimit të saj, përmbi gjysmëshekullor, ka synuar jo nga tekstet përshkruese/deklarative, por e orientuar drejt prirjes zhbiruese, refleksive, shpesh dhe provokuese, duke depërtuar deri nëpër zonat e mjegullta të njeriut, që poeti i projekton dhe i fikson sipas vizioneve të veta poetike, origjinale.
Një poezi e tillë, me këtë model artikulimi, të përndezur nga ritme dhe nga një shkallë e lartë emocionaliteti, nuk mund të mbetej kurrsesi larg vëmendjes së kritikës letrare. Qysh në fillim të viteve ‘60- të, ajo e vendosi atë në treshen e madhe të poezisë shqipe të pas Luftës së Dytë Botërore, përkrah I, Kadaresë e D. Agollit dhe e spikati për ligjërimin që priret të fiksojë të paarritshmen, të pafundmen, të paskajshmen, çka arrin të përcjellë te lexuesi edhe një dozë enigmatizmi e paqartësie, me artikulimin specifik për të kumbuar si monolog maksimalisht i shqetësuar dhe si një verb poetik që tërhiqet ngultazi drejt depërtimit në kompleksitetin e enigmave të jetës.
Prej vëzhgimeve në bibliografinë e kritikës, rezulton se studimet e artikujt mbi këtë krijimtari janë të shumta, si rrallë për ndonjë krijues tjetër të sotëm. Deri më sot, ato arrijnë përmbi 100, një shifër kjo e konsiderueshme për një autor bashkëkohës, kur dihet se kritika e ka prirje të merret para së gjithash me letërsinë e traditës, herë prej komoditetit oportun të mospërballjes me autorët e pranishëm dhe herë prej komoditetit që të japin proceset apo ciklet e mbyllura/të përfunduara letrare.
Për një lloj sfide, le ta themi ndaj këtij stereotipi, F. Arapi vazhdimisht ka tërhequr vëmendjen e shumë kritikëve si: A. Aliu, J. Bulo, M. Xhaxhiu, R. Elsie, B. Çapriqi, A. Kallulli, I. Lëngu, R. Musliu, I. Shema, A. Vinca, Gj. Zhej, L. Topçiu e mjaft të tjerë. Sidomos kritiku A. Aliu dallohet për vëzhgime sistematike e të mprehta në shtegtimin e metaforave të kësaj krijimtarie poetike, duke klasifikuar edhe shenjat e udhëtimit nëpër trishtim të poetit, duke e përcaktuar atë si tipologjinë e trishtimit madhor. Ky konstatim substancial besoj se e ka nxjerrë interpretimin e kësaj poezie nga keqkuptimi i receptimit të saj, kryesisht si një ligjërim patetikoepik, me nota afirmativo-festive.
Mund të jenë disa motive apo dhe disa krijime, apo fragmente të caktuara tekstesh poetike, të cilat, mund ta kenë transmetuar këtë perceptim, por që në fakt, ato tekste nuk kanë funksionuar veçse si një lloj marrëveshjeje afatshkurtër e autorit me kërkesat kanonike/dogmatike të soc.realizmit. Në fakt, aksi i kësaj poezie ka qenë dhe mbetet meditimi dhe përsiatja e pandalur, të cilat, nuk kanë rrahur nga të vërtetat e natyrës së postulatit, por nga enigmat, nga fryma dyshuese e deri rebeluese për gjërat e botës. Sigurisht, ato janë përcjellë në nivel estetik dhe F. Arapi i ka qëndruar besnik këtij pakti me artin e vet.
Të dhëna sigurisht në një kontekst të caktuar, por vargjet apelative: Më thirre? Erdha/ Se erërat pas erërave shkojnë/dallgët pas dallgëve…, sjellin kredon e poetit përpara kohës së vet, së cilës i premtoi dhe i qëndroi ballazi, jo aq nëpër limanet e qeta sesa nëpër tallazitë dhe dramat e saj. F. Arapi është poeti i përcjelljes deri në klithje i dramës së kombit, por e ka projektuar këtë qasje në trajtë multikoloristike, pra, të gërshetuar/kryqëzuar me pikëllim dritash dhe me epikën e horizontit madhështor të detit.
Madje, nga poeti i shquar dhe miku i tij, Ali Podrimja, prania e dendur e detit në këtë poezi, është vërejtur si një simbolikë shumëdimensionale e fortë e kalkuluar, që shfaqet mistikshëm si metamit. Koha e gjatë e krijimtarisë ka sjellë te ky poet risi të natyrës tematike, të niveleve stilistike të saj, por prirja moderne e saj mund të thuhet se ka qenë konstante. Tepër modern unë…, si varg i një poezie ky, që madje kjo poezi e mban si titull të saj, është lajtmotiv, kredo poetike, së cilës i ka qëndruar ngultazi besnik. Pikërisht me këtë prirje moderne lidhet prania e elementeve specifike formale të vjershërimit, me vargun e lirë e të shpenguar, me dendurinë e figurave të befta e deri ekstravagante, me tendencën pothuaj obsesive për një ligjërim jo standard, jo tradicional.
Ky modernitet, sidomos pas ‘90-ës, do të gjejë shprehjen e vet, veçanërisht në zbulimin multidimensional të psikikës dhe shpirtit të njeriut, pra, duke e parë atë në mënyrë komplekse, ku gërshetohen racionalja dhe irracionalja, të njohurat dhe misteret, ana sociale dhe biologjike e njeriut. Janë metafora të atilla, që, siç thotë një teoricien i sotëm i shquar, ato qëndrojnë pikërisht në pikën ku prodhohet kuptimi në të pakuptimtën. …Po ç‘jemi ne të gjorët, Rërë, baltëz, zëra ere… Na rreh, na grin shtrëngata…, shkruan diku poeti.
Krahas vështrimit nga pozita ekzistencialiste e njeriut, pranimi në këtë poezi i mistereve, i të panjohurave, nuk krijojnë aspak iluzionin e pasivitetit njerëzor. Përkundrazi. Sepse depërtimi në këtë zonë të errët, gati të frikshme, në fakt është zakoni i vjetër i njeriut drejt njohjes. Endja në të panjohurat, mbetet në fakt tundimi i përhershëm i njeriut që ta çelë këtë lloj burgu, për të krijuar më pas, me vullnetin e tij, burgje të tjerë, pra, të tentojë sërish nëpër të panjohura. Në fakt, këta janë burgjet metaforikë të kërkimit dhe njeriu mbetet përherë në këtë endje e në këtë lëvizje të pandërprerë. Këta tekste, për nga rrjeti i dendur stilistik janë dhe vetë një lloj burgu për lexuesin, i cili, e ka jo aq të lehtë t’i kapërcejë pengesat për receptimin e tyre, sepse ato përcillen shpesh si rebuse imazhesh e që pikërisht kjo, u fal atyre magjinë e leximit të ngulët.
Duhet kujtuar se edhe në librat e dy dekadave të fundit si: Ku shkoni ju statuja, Ne, pikëllimi i dritave, Dafina nën shi, Më vjen keq për Jagon, In tenebris, Vëllezër hamletë e disa vepra të tjera, poeti F. Arapi dëshmon jo vetëm vitalitet krijues, si rrallë kush, por se është nga të paktit që e mban ndezur zjarrin e poezisë edhe në moshë të thyer, duke vazhduar të mbetet në majat e ligjërimit modern. Mund të thuhet pa mëdyshje se ai vazhdon të mbetet estetikisht i pranishëm edhe mes krijuesve më të rinj e të suksesshëm të sotëm, të cilët, besoj se nuk e fshehin dot edhe një lloj zilie pozitive, këtë ndjenjë të bekuar e përherë shtytëse të artit. Më thirre? Erdha…, në këtë varg derdhet qartazi marrëdhënia sublime e poetit me kohën e tij. Poetin e thirri koha dhe ai u bë zëri i saj, zëri i kohës. Pikërisht kjo i jep vlerë poezisë së Fatos Arapit, që i ka mbetur besnik këtij pakti të shenjtë arti.
ObserverKult
————————-
Lexo edhe:
