“Flasim përhanshëm” me shkrimtarin Faruk Myrtaj.
Nga: Xhemazije Rizvani
Cili libër ju ka mahnitur?
Mbase trajta më e drejtë e pyetjes do mund të ishte: ç’lloj libri ju mahniste kur ishit 17, 37 vjeç, që pastaj të vinte radha për moshën 67!
Ndonjëherë jam gati ta besoj vërtet se libri i parë që kam lexuar (që më ka mahnitur) është “Të jetojmë në paqe dhe miqësi”, për vizitën në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në vitin 1959, të Nikita Sergejeviç Hrushovit, Sekretar i Parë i KQ të Partisë Bolshevike të BRSS. (Deri atë senè, na ishte thënë se shoku Enver ia përplasi tradhtinë në sy, mu atje në sallën Gjeorgjevskaja!). Libër përgjysmë i ndaluar, për shkak të pranisë amerikane në të; gjysma tjetër, sovjetike, nuk promovohej por s’ndjehej e ndaluar. Ne, kurrë nuk u ndamë dot nga BRSS. PKSh, mëma e partive, e regjistruar në Komintern me kërkesë nënshkruar nga Enver Hoxha dhe Qemal Stafa. Ende nuk jemi njoftuar si të ç’regjistruar…
Në kohën që pyetem kësisoj, më duket sikur s’kam lexuar kurrë libra mahnitës, libra për fëmijë shkruar ‘si nga fëmijët’, s’më kanë mbetur detaje prej librave të verdhë, s’kam parë filma kinezë para prishjes së miqësisë me Kinën Motër dhe kur besoj se vetëm librat e ndaluar mund të mahnitin.
Po cila grua?
Si gra reale, në qasje absolute, më shfaqen Nënat, në tërësinë e tyre, dhe Gratë e Minierës (përpara se të ndalohej puna e grave nëntokë). Sipas meje, pak kategori si to, nuk përfliten, nuk merren ngoje. Vetëm nderohen. Të gjitha Nënat janë të mahnitshme. (Edhe ‘gjuhët mëmë’, për këtë shkak).
Vështruar gjithësisht, ende të panjohurat mahnitin. Të largëtat, të pamundurat për t’u arritur.
Mund të ketë gra/burra ende të padashuruar, por s’ka gra, as burra, të padashurueshëm. Pra të gjithë/a janë mahnitës/e. Edhe kur nuk shkaktojnë mbajtje-fryme, përshkënditje qiellore asteroide. Ka gjithnjë detaje, elementë, tipare, gjeste pavetëdijshëm, që shfaqen në një moment të vetëm, jetësisht provokues, në sy të çdokujt- neve, Të Tjerëve.
Kujt s’i ka ndodhur, prej ne Të Tjerëve, të shohim çifte “krejt të rëndomtë”, larg të qenit llamburitës, për të cilët nxitojmë të themi: pse rrojnë, vallë? Çfarë gëzojnë në këtë jetë? Çfarë i lidhë, çfarë i mban bashkë? Nuk arrijmë dot ta perceptojmë hapësirën që kanë zgjedhur si të tyren, si të dashuruar.
Një e qeshur e veçantë në cepin e buzës, një feksje në retinë, një gropëz në faqe prej të qeshurës, vija e rrëzimit të mjekrës, loja e flokut si re, apo si perde në syrin e Tij/Asaj, një tik i pakontrolluar, e çfarë se jo komod, edhe një dis-harmoni, pikërisht aty ndodh shkrepja e blicit, të mahnitjes!
Ekzistojnë tërë këto gra, por ti shkon e bie në kurthin mahnitës të vetëm njërës! Dashuria s’ka si ndodh verbër, por symbyllja është mrekullia për njohjen dhe këqyrjen e mahnitjes. Veç symbyllur, do mund të mezipresësh partner/in/en të bëj diçka gabim, që ti të mund ta falësh duke e dhuruar Faljen si dashuri.
Mjegullimi, mugëtira, misteri janë aura ku shfaqet mahnitja, pa arritur te nudoja. Gjer edhe mosfolja bëhet mister: fshehja e bukurisë, mosarritja te qartësia e dukjes. Më mirë…mos e ndizni dritën!
Cila kohë ju ka tmerruar?
Nëse e lemë pas kohën e “Totales së censurar”, që në dëshminë tonë u përsos si autocensurë dhe nëse nuk e humbasim qëllimisht kodin e lirisë së shenjtë vetjake, arrijmë vetiu në vitet 1997-1998.
Një mbrëmje…në autobusin e Unazës së Tiranës, prej “Hotel Diplomatit” te “Pallatet Agimi” ndjemë një si acar qeniesh të hakërruara, shanin ndër dhëmbë me libër shtëpie, s’merrej vesh me kë e kishin, dikur regëtinë edhe armë nën bluzat e tyre…
“Zbresim, më mirë?”, thamë, në të njëjtën kohë, sapo kaluam “Hotel Arbanën”. E bëmë më këmbë rrugën deri tek Spitali. Me shpresën se linja e Kinostudios do të ishte më e qetë…
Diktaturat janë sprovë të rënda, kudo, por ato ushtrohen organizuar, me plane 5 vjeçare, me hierarki letrare zyrtare! Anarkia është diktaturë e çorganizuar. Shteti zbret në rrugë, i dorëzohet asaj dhe, ku të mbahet rendi? As një regji hollivudiane nuk e shtrin dot vajtje-mendjen te goditja e portës së kryeministrisë me arkivol Idhulli fals…
Atë stinë, tërë Shqipëria e paqeverisur erdhi e u mbyll në “Hotel Rogner”. Aty ministrat, ambasadat, por edhe helikopterët që uleshin e ngriheshin në rrafshin e gjelbër pas hotelit, për të larguar delikatët ndër ata që s’përgjigjeshin për çfarë kishte ndodhur. Brenda hotelit, bashkë, ata të Dhjetorit dhe të Nëntorit të po atij Kryeqyteti që, të parën gjë, lirinë e sapolindur kishte vrarë…
Në një nga ato ditë, mu desh të udhëtoja për detyrim njerëzor, një Lamtumirë, diku larg Tiranës. Flitej për banda që kafshonin udhët, autobusët, askush s’guxonte t’u refuzonte kontrollin e imtë… Një Shqipëri ende ateiste, ku falënderohej Zoti të mos ndodhte çfarë do mbyllte jetën, dinjitetin, moralin, familjen…
Edhe prej këndej, në mërgim, teksa ndjek kronika dokumentare, biseda në televizione mbi “Të Fortët e Tiranës atyre viteve”, vë në dyshim veten: Vërtet ke punuar gazetar, në atë kryeqytet?
Ku fshihet mjeshtëria e një tregimtari?
Sigurisht JO tek nguti për ta manifestuar, as te kujdesja për ta rrëfyer gjoja duke e fshehur.
Prozatori a poeti që mahnit lindet në gjuhën mëmë. Vetëm aty ngjizet e bëhet e shfaqet çfarë është. Të papërkthyeshmit dot, pra të pa-për-thyeshmit në gjuhë Kuteli, Poradeci, Epet, Nukleo-Folku, aty këtu fragmente nga autorë stilistë dhe Qytetarë të Lirë, Murgj të Heshtur në Shpellat e Shqipes, mahnitin në eter, edhe pa lëvdatën e të gjallëve, pa-dukjen në tekste zyrtarë, madje edhe në mëri të Shtetit.
Shqiptarët megjithatë, edhe në Mbyllje Totale, nuk qenë krejt të pafat: Klasikja prej letërsive të mëdha u erdhi përmes shqipes së përkthyesve të bekuar (“Akademi e Kuçit”- skërke mes malesh, ku mbylleshin zotërues gjuhësh, për të sjellë Klasikët, pa të drejtën e shfaqjes së emër/mbiemrit të tyre).
Gjithë ne, që dolëm prej këtyre leximeve, provuam të merrnim ‘më këmbë’ leksionin e mjeshtërisë si përulje në përkushtim të gjatë; përdorjen e shijen e fjalës si kumt fisnikërie, të shkruarin si ftesë për të ndjerë dhimbjen estetike të Tjetrit në mbijetesë. Nuk na e thanë dot zëshëm, se kjo ndodhte vetëm pasi të pranoje se Tjetri qe vetja Jote, që vihej në ngasje për ta ndarë dhembshurinë tënde.
Padyshim, mjeshtëria është maturim forme, edhe si estetikë dukjeje, por jo thjesht syprinë. S’ka mjeshtëri si dukje. Në periudha të caktuara, qytetërimit i është dashur të kujdeset ca më shumë për Dukjen, por s’është e thënë që princat e princeshat e bukura bëhen mbretër. Në podin e Epërm të Letrave, ngjitet dhe admirohet energjia e brenda-fjalës, ajo që vjen prej bërthamës.
Në këtë qasje, jam gjendur në fat: ka ndodhur të përballoj jetë të rreptë, të mëvetshme, pastaj kam rrëfyer atë që pranova si fat. Le të përfytyrojmë: një fëmije i përplaset një gur tek buzët, ia thyen njërin nga dhëmbët pars. Fëmija, pas kësaj, s’ka mundësi të vërshëllej, as të këndoj. Ti e pyet: pse s’je i gëzuar, pse s’je i qeshur?! Për të mos ia bërë të vështirë bisedën tjetrit, ky fëmijë zgjedh të qëndroj ca mënjanë dhe, duke u rritur kësisoj, flet sa më pak…Lakonizmi mbase është liri e patur me kursim.
Mjeshtëria nuk mësohet si art bukurie. Në kohën kur botuesi shtetëror sugjeron skemën, të ndodh si fat që të punosh atje poshtë, ku mund të snjihesh dhe të shënosh karaktere realë. Jo se edhe nën tokë s’ka skemë por, për të të shpëtuar prej kësaj joshjeje, të gjendet si privilegj mbiemri, familja. Bie fjala një fjali e dikujt (“Le të mësoj sa të dojë F. M., s’merr të drejtë Universiteti nga Pushteti Popullor…”), të këshillon të mbyllesh edhe më. Mëson të bisedosh me veten. Të mbash shënime. Shënimet të ndihin të mendosh nga jashtë brenda dhe anasjelltas.
Mbase prandaj, Hygoi, sidomos në prozë, më mahniste. Proza e Tij, absolutisht poetike. Autorë të tjerë, si Mopasan e kursenin pa pushim në fjalën; Zola e gjenin realizmin midis shtresave të shoqërisë si nën tokë shtresën e qymyrit mes shkëmbinjve; fabulat e romaneve sado voluminozë të Balzakut mund të rrëfehen si subjekte tregimesh të shkurtër. Këto kryevepra u sollën mjeshtërisht prej frëngjishtes siç edhe klasikët prej rusishtes. Gogoli dhuron kënaqësi magjishëm dhe ta rritë përmasën nëse pranon të dimërosh nën Mantelin e tij, aristokracia filozofike bëhej frak në tregimet e Turgenievit, qetësia e bluzës së bardhë te Çehovi mëkon humanen dhe thuajse tërë klasikja ruse, deri te “Tregimet e Italisë”…
Mëkat, në shkollë na ofrohej inversi: Kak za ka…stall. Si u kalit çeliku?! Admirues të letërsisë ishin të gjithë nxënësit, por luteshin të qenë sa më të shkurtra pjesët që diktoheshin t’i mësonim përmendësh nga “Garda e Re”. Paskëtaj, le të marrim me mend pse mësuesi i letërsisë s’ishte dot më i dashuri…
Viktimizimi, më pas qetësia si lexues dhe, më tej, zbulimi i krijuesit te Vetja, ndodh kur provon të hedhësh përshtypje, ndjesi leximesh. Mjeshtëria, si kënaqësi brendësie, zbulohet si formë thyerjesh gjatë jetës që përballon. “Stili është jeta”, thuhet dhe po aq natyrshëm: “Jeta është stili”.
Cila ka qenë sprova më e rëndë me Adrianën?
Ikja, ikja nga Shqipëria.
Nuk e kisha menduar Ikjen. Natën e Hapjes së Ambasadave, ndodha afër Bllokut, ku oficerët e Gardës i ngjireshin njëri- tjetrit: “Po si e latë të ikte vetëm me shoferin Atë?!” E besova menjëherë se ‘Ai’ ishte Ramiz Alia. Trashëgimtari për zbutjen e vash-avashme të Diktaturës. Në një makinë pa dukje, bëri për nga blloku i Ambasadave…
Të nesërmen në mëngjes, kalova përanash ish-Ambasadës Italiane- më pas Amerikane. Porta, hapur kanatë, por unë vazhdova për në ‘Qytetin Studenti’, ku isha strehuar, si gazetar. Në fundjavë, e lashë Tiranën e trazuar, rininë e etur për Perëndim që kishte pushtuar ambasadat, për të arritur te Familja.
“Nuk e mendove të futeshe edhe ti?” më pyeti Adriana. “Kurrë!”, thashë. “Po sikur unë dhe fëmijët të ishim aty?”, ngulmoi ajo. Mbeta, një moment. Nuk thashë JO por, as më pas, s’thashë dot Po.
Sa herë në Toronto feks diell, e falënderoj që mu bë shtysë të niseshim. Kur shfaqen re po kësaj Adriane, siç dinë ta bëjnë posaçërisht vlonjatët, i kthehem me: “Ah Ti, moj ti!”
Megjithatë, e pranoj: shpesh ndjehem pa argument: për Ikjen vijnë në ndihmë të Saj tërë këto lajme nga vendlindja. Shumica, rrëmbushëse si malli, të trishta prej farsave. Aplikuesit zyrtarë për pranimin e Shqipërisë në Evropë, s’kanë pse ta duan këtë.
Mbi gjithçka: jeta në liri zgjedhje, ku rriten e gëzojnë fëmijët tanë, anojnë nga Ajo…
Meqë e çela si sfidë, më duhet të rrëfej se ishte Adriana që u lexoi fëmijëve dikur pikërisht Kutelin, në gjininë e Përrallës Kombëtare, krijuar prej Tij si mjet për t’i shpëtuar realitetit, dhe po ajo që në orët e largëta të kurbetit, ka sajuar një Abetare gjuhe e kulture shqipe, që edhe fëmijët si ne të mos mund ta humbasin dot kurrë kordën e (vend)lindjes…
Nga se ikni?
Prej të pa-arsyeshmes, brutalitetit, terrësirës masive, dhunës së egos, propagandës së paskrupullt, kamjes së tepruar materiale, p.sh kur dëgjoj që Dikush blen një Ishull, fyerjes së naivitetit të popullit si virtyt, aleancës me këdo për të fituar pushtet apo lavdi mbi lirinë e të tjerëve dhe përkatësisë me ta.
Superioritetit si diferencim a urrejtje për Tjetrin, librave poetik pa ide, prozës ku paragrafi përsërit të mëparshmin, këngës pa ritëm, dashurisë pa respekt, mjedisit publik ku s’mund të hiqesh dot mënjanë, për pak…
Çka s’mund ta shqepni nga kujtesa?
“Turmat e Dimrit”, më kanë mbetur në sy. Si mund të shkohet pas modelit që s’çon kurrkund?! Të mos besosh në Zot edhe kur s’të ka ndodhur të mos e shikosh me sy(!)- teksa i shkon pas verbërisht dikujt që të ka mashtruar sy më sy dhjetëra herë?!
Mezi i iki ëndrrës së padashur, kur mezi e ndaj prej realitetit jetësor. Nuk ia fal dot Njerëizmit, si ndjesi, idenë se luftën e fiton ai që vret më shumë, nuk e arsyetova dot kurrë betimin e një nëne në vitin ’90 se do ta mbronte socializmin edhe me gjakun e fëmijëve të saj. Mbase do ta kisha harruar, nëse edhe këto ditë, nëna që kanë mundësi të lahen vetëm në fundjavë, puthin KM apo deklarojnë se e duan mëtuesin e tij më shumë se fëmijët e vet…
Dhe, sigurisht që nuk e kam harruar dot…ditën e fundit në Tiranë, teksa të nesërmen do të mërgoja…Nuk di nëse do arrij ta shkruaj dot me sinqeritet…
Përse janë “tepër” njerëzit?
“Njerëzit janë tepër”… titulli i një libri botuar nga “Vatra” në Maqedoni (para se kjo të bëhej Veriore). Ende janë tepër, sepse ka gjithnjë e më pak njerëz të përfaqësuar (edhe pse ka imazhe plotë color, sajuar si realitete); Gjer edhe ministre gra, nëna, pa u skuqur të thonë se vërtet ka lokale shumë të shtrenjtë ku të shumtët nuk hyjnë dot, por edhe lokale me cilësi të dobët, për ty, ‘varfanjak me liri fjale’ pa liri zgjedhje! Zona bregdetare, e marrë në administrim e mbrojtje nga Shteti, ku s’ka më hapësirë ku Njeriu i Tepërt të mund të shkojë e t’i gëzohet rërës pa paguar.
Kështu ndodh edhe në Amerikë, thonë investitorët ‘strategjik’. Paraja është kthyer qëllim i parë. Tokë e Premtuar, paraja. Njerëzit mërgojnë, për te Paraja. Shqiptarët për Evropë apo Amerikë, ish-bota e tretë për në Ballkanin Perëndimor. Qeveritarë të dekoruar, për këtë përkëmbim. Nga Ukraina vjen si lajm i madh hapja e shtigjeve humanitarë për Ikjen e Njerëzve nga Vendlindja. Banaliteti parlamentar përsoset dhe, nëse pyet: a ka (ish)deputet me mendim të vetin, të kujtojnë se gjithë kartonat jeshil, edhe kur të mos jenë më deputet, vazhdojnë të paguhen pikërisht si “Yes-man”…
Pluralizmi, reklamë? Le të kthehemi sërish në Dhjetor ’90, farsës nga e para…
Ai çunak i ndrojtur ç’libra lexonte dhe ç’e shpuri te letërsia?
Mbase Njeriu e kërkon intuitivisht iluzionin e vet, gjatë tërë jetës, pa e ditur atë: ende çunak, lexoja tekstet shkollorë të vëllezërve të rritur: ndryshonin për keq, thaheshin. Lirika e Naimit “Baltë e pluhur le të bëhem/të më shkeli këmb’ e Saj”), s’ishte më. Pse tëharrej e bukura? Pse rrallohej lirika?
Ishim dhe mbetemi të asaj letërsie që, prej dekadash tashmë nuk e lexojmë më, as ia ndjejmë mungesën. Përveç klasikes së huaj ardhur si përkthim, besoj se u inspiruam prej emrave të shkrimtarëve të ndaluar: edhe pa i lexuar dot, duke dëgjuar sado-diçka për ta, duke ripërtypur fragmente të tyre. E lëvdonim Fishtën pa e patur, Lasgushin siç Ali Asllanin, edhe pse e dinim vdekur kur qenkej në Kryeqytet, sado që na ftonin te Lidhja. Më rreptë akoma, në Vlorë (ende) lëvdoheshin fituesit e Luftës, jo Poetët që ia zbutnin shpirtin lumit të saj. Për fat, për ta na larguar vëmendjen prej Dramës së Jetës, nuk i ndaluan dramat, as tragjikat e Shekspirit.
E njeh mallëngjimin Kanadaja? Ç’thotë për të?
Shoqëritë me kujdesje të mëshuar rrezikojnë të bëhen të ftohta, por mbeten më humane se ato nën cinizmin e pasha-autokratëve apo të dëshiruarve të plenumeve të Qoftëlargut pa Të.
Edhe në vjetët në dëshminë time, në Kanada janë kërkuar disa ndjesa për teprime në të shkuarën: sjellje të ashpër ndaj Japonezëve pas Luftës së Dytë; është në proces ndjesa ndaj popullsive Native. Këto ndjesa kërkohen në emër të gjithë banorëve, pra edhe të ne, Shqiptarëve këtu. Siç prej mjedisit dhe ajrit të pastër, dhembshurohemi edhe prej këtyre gjesteve. Aq më shumë kur në vendlindje kjo s’ka ndodhur, ende: viktima të luftës së klasave pa varre, teksa ish-komunistët as e shkojnë ndërmend t’ua lënë qeverisjen jo-komunistëve, aq më pak të robtuarve izolimeve a të rrënuarve burgjeve. “Ua garantoj unë lirinë…”, premtohet ende si privilegj sunduesi jo si e drejtë humane. Gjer sa atyre që ishin pas hekurave, u duket e mjaftë si liri mundësia për të rrëfyer dhimbjet dikur…
Me praninë e gjithë kulturave të botës, Kanadaja- elitare ndër shoqëritë e hapura, megjithatë s’e ka dot atë mallëngjimin natyror të komuniteteve njerëzore para-globale. E paqortueshme si qëllim, sfida për ta zbritur nativin prej zonave nordike, në kujdesjen që zhvendosja të mos e tjetërsoj atë. Edhe të ardhurit, mbeten në midisin e kulturës me vete dhe të asaj ku rrojnë.
Sigurisht çalon, krahasimi i këndejshëm me malësorët e zbritur në Tiranën e “Një mijë kullave dhe një qind pemëve”. Megjithatë, të ardhurit rishtazi bien në sy tek nxitojnë mëngjeseve për punë, me qese plastmasi në duar. Si i bëhet? Zbritja e ngutur, e pa plan, e vonon ‘Jugun’, në mos kthen pas Qytetin, por cila zgjidhje pra, do respektonte të drejtën për të ndryshuar njerëzishëm? Përse një ‘katundar’ s’paska të drejtë t’i shtohet Tiranës, kur ne-të ikurit prej andej- paskemi të drejtë t’i gëzohemi komoditetit që breza të tërë këndej kanë sakrifikuar për ta bërë?
Ndjesa ndaj nativëve shton dhembshuri, teksa pas afganëve ia behin ukrainasit…
Si është të futesh nën truall i gjallë, si minator ?
Im atë e kishte frikë nëntokën. I ndodhi të futej për kureshtje në një tunel horizontal, por u kthye mbrapsht sapo ndjeu se po humbte sysh dritën e diellit! Por s’e ndaloi dot zbritjen nën tokë të bijve të tij. Në Selenicën ku na kishte sjellë, burrat në minierë punonin.
Ende joshem ta rrëfej vrapin që bëra në njërën prej ditëve të para nëntokë: më nisën të lajmëroja ata që punonin diku thellë. Ishin prishur pompat dhe duhet të dilnin urgjent në sipërfaqe. Vrapova, sa s’më zinin këmbët dhè, përplasja kryet në shtyllat e tavanit, më binte kapela e minatorit, e merrja dhe sërish vrapoja. Mbytur në djersë, arrita…“Marathonomak!” Minatori aty, Myrdar Pasha, pasi më dëgjoi vazhdoi të punonte! “Ej!” ia bëra unë. Ai po qeshte. “Të dëgjuam, or djalë, ti e kreve porosinë! Ikë përpara, se vijmë ne!” Ashtu bëra, ika. Jo me aq vrap, se e dija që ata i kisha pas. Kur dola në sipërfaqe, askush s’më pyeti në e kisha kryer porisinë. Pas nja tridhjetë minutash a më shumë, pashë xha Myrdarin (dhe followers-at e tij, do thuhej sot!) që dolën avash-avash, sikur asgjë të mos kishte ndodhur.
“Të vjetrit në minierë” e njohin nëntokën siç një zyrtar vulën, dosjet; siç një shkrimtar labirintin e të shkruarave të tij. “Hyjnë e dalin çdo ditë në trojet e të vdekurve”, them. Dëshmoj humbje të njohurish. Në një nga tregimet më të dhembshura, “Fotografi me të Vdekur Brenda”, shënohen me rrathë të kuq ata që shuheshin atje poshtë. Ndokujt i mbeti krahu mes shkëmbinjve, një tjetri mezi ia bënë bashkë pjesët, teksa trupi i dikujt nuk nxirrej dot kurrë.
Inxhinieri i shpirtrave njerëzor “krijon arsye për lexuesin”, po arsye për çka?
Në një nga bisedat e hershme me Xhevair Spahiun, atëherë redaktor poezie, i thashë:
“Atje, nën tokë, është e ndaluar Kënga!”
Ai, duke i dhënë kryes së tij atë këndin që askujt tjetri nuk do t’i kishte aq lezet, më vështroi ngulmues. E dinte edhe ai, si fakt, se i ishte bërë karton “Zgjimi i Thellësive”, por ndonjëherë gjërat marrin ngarkesën e kohës kur thuhen. “Ke të drejtë…” më tha. Se, kënga ishte e ndaluar me ligj, atje poshtë.
Edhe më të veçantë, nëntoka ka rregullin tjetër: “Askush nuk lejohet të zbresë nëntokë vetëm.” Prej kësaj del versioni i jetësisë relative: “Je i gjallë, përderisa ende s’ke dalë nga nëntoka.” Ose, “nëse ende s’të kanë nxjerrë prej andej, si trup”, duhet komentuar, verbalisht.
Ka njerëz të brishtë, nën tokë, siç pacifistë në luftëra, por imazhi u shfaqet me kurorën e fushëbetejës.
Një ditë, teksa nxitoja pas vagonit, ndjeva të më rridhte gjak hundësh. S’është luftë, por elementë të saj i gjen atje. Vazhdova punën. Puna të merr me vete. Minatorët e vjetër shtonin se “sforcimi dhe tejkalimi i normës, kthehej në ilaçe”! Ditë të tjera rënie gjaku. Deri sa mori vëmendje. Një ditë s’kisha arritur t’i fshihja njollat në rrobat me të cilat kthehesha në shtëpi. Ranë në sy të nënës (se rrobat laheshin me dorë). Më në fund në Spitalin Vlorë, ku doli të ishte diçka më e thjesht se meraku që ngriti. Doktor Resuli, me një si elektrodë saldimi, ma dogji venoren brenda hundës, venë që nxehej nga temperatura nëntokë dhe lëshonte gjak.
”Kaq ishte!”, tha doktori. Aq ishte vërtet por, hera herës, më kujtohen ato ditë…
Sa letra dashurie keni shkruar?
Jo pak! Një pjesë e tyre kush e di ku u nisë dhe ku përfundoi! Letra që mezi lexohen, në u kthehesh më vonë. Ato të të tjerëve tingëllojnë ca naive, fluturake, teksa të tuat, sidomos kur i shkruaje apo kur përfytyroje se si lexoheshin, tingëllonin perla hyjnore, si dashuria…
Edhe për ushtrinë kështu thuhet: lojë fëmijësh e marrë seriozisht. Për ish-të burgosurit memoriet marrin vlerë në liri, te ata jashtë mureve keqardhje, dhembshuri, ndonjëherë edhe sëkëlldi – kur teprohet në letrarizimin e dhunës, gjer sa pyetet: a thua lirika e paska patur muzën atje?!
Këmbimi i letrave, mbase bën pjesë në procesin e njohjes, shkrimi i tyre sprovë krijuese, dërgimi ngjan me nisjen e dorëshkrimeve në shtëpi të vetme botuese, teksa ruajtja për më vonë jo gjithnjë është e kollajtë.
Kur është koha e duhur të shkruhet për dashurinë?
Gjithnjë, besoj. Për secilën prej dashurive. Edhe për të pamundurën, të refuzuarën, të ndërprerën e keqkuptuar a të humburën rrethanash. Edhe pse, asnjë prej të ‘humburave përgjithnjë’ s’ka qenë Dashuri.
Jo veç momenti lirik, edhe ai dramatik bëhet fat. Të shkruarit për dashurinë është begatim shpirti, dhe fat për letërsinë. Besimi, të rrëfyerit, por edhe largimi prej Tjetrit, ka në vetvete gëzimin siç vuajtjen e dhimbjen. Teprimi në mjeshtërimin e frazës, si riprodhim, zbeh ndjenjën. Dashuri e shkruar vërtetësisht pas humbjes shton fisnikëri e sinqeritet, edhe kur s’e gëzoi dot momenti që s’ndodhi.
Për çka u penguat në atdhe? Ku morët në thua?
Le të rrudhen sa të duan ‘nostalgjikët’: shqiptarët ende nuk e kanë njohur në thelb diktaturën. Sa më shumë kohë kalon, sa më thellë meditojmë, flasim e rrëfehemi për të, kuptojmë sa rreptë është abuzuar njeriu. Duhet të përmendemi: pas rënies formale, hiqemi sikur e sfiduam. Ja bëjmë qejfin vetes, teksa shprehemi, më keq nëse besojmë, që kurrë s’i kemi qenë robër!
Më në fund duhet të pranojmë se jo veç na kanë sunduar e abuzuar panjerëzisht, por edhe më pastaj na kanë mashtruar. Duhet të zgjohemi, të dalim prej farsës: edhe në këtë gjoja liri po (vet)mashtrohemi. Besojmë se ëndrra na zbret dhuratë. Në s’ndërmendemi, do jetë e ardhme koha kur do kemi arsye të besojmë se kemi arsye për ndjerë të lirë…
Nuk mundëm t’i rezistonim, u përshtatëm në robëri dhe humbëm shijen e reflekset si qenie në liri. Nuk qemë të gatshëm të presim për procesin e përkundërt, gjetëm pretekst dhe u vumë në Ikje…
Të tjerë, që s’mundën të ikin, mbyllen në zhguallin e lirive të vogla, vetjake, dhe rrëgjohen…
Fëmijët ç’do thoshin për ju?
I menduam ende fëmijë, kur u vumë në Udhë. Në aeroportin e parë të huaj, Milano, në kontrollet për seksionin Toronto, nëpunësit e policisë aty shprehën mes tyre dyshim për tërë shqiptarët. Fëmijët tanë i kishin ngritur antenat, reaguan menjëherë, në italisht, si shqiptarë, edhe pse po e linin Shqipërinë. Prej atij momenti, kuptuam se nuk po i nxirrnim ne në botë: ne po shkonim pas tyre!
Ne jemi me fëmijët tanë shumë më të hapur se prindërit tanë me ne. Ata kujdesnin të bëheshim qytetarë të bindur, edhe pa arsye e fakte. Më së pari të mos rrezikoheshim nga censura. Edhe të na vogëlonte autocensura, mjaft t’i ruheshim Shtetit…
Si prindër të sotëm, nxitojmë me ritmin e ditës, por rrimë pak me fëmijët, s’kemi kohë t’u dhurojmë përvojë, ae ata s’e kanë problem të na jenë mirënjohës, e shtyjnë për më vonë konsideratën për ne.
Ç’ju mban vonë zgjuar? Ç’do shpirti?
Ne s’kemi mërguar për të fjetur, dè!
6 orë diferencë nga vendlindja! Kur zgjohemi, atje janë prodhuar lajme të reja. Nuk u themi ‘natën e mirë’ njerëzve atje, as ata neve, para se të mbyllim sytë. Dihet, shpirti i të Ikurve vjen përqark, tek prehet trupi, ndaj mbahet një qiri i ndezur, apo dritë çfarëdo, sa rehatohet shpirti ku ka shkuar… Frymëmarrja mezi urtohet orëve të vona, por s’bëhet fjalë vetëm për gjashtë orët midis…
Paraditeve lexoj, endem shënimesh, kotem. Aty nga mes dita, deri në mesnatë, ndjehem ai që jam.
Ç’po shkruani?
Mbi tituj jo të paktë, provizor subjektesh të ndryshëm, ndalem ku ndjej se mund të shtoj a maturoj sado-diçka. I gëzohem pa fund kujdesjes mbi fjalën, shkutimit pa fund, fjalës së dikujt që vjen prej jetëve në vetëdije…
Për ta nisur një tregim, më mjafton një fjali, një ‘farë’ e ruajtur në memorien vetjake, si në temperaturë të duhur. Njeri nga vëllezërit më kishte rrëfyer, shumë vite më parë, që njëri nga të njohurit në punë kishte lexuar…vetëm një libër. Veç këtë detaj kisha shënuar. Mu desh të prisja të vinte momenti i caktuar kur, prej brenda këtij grushti dheu…prej farë-fjalës aty, mbiu dhe u ngjiz tregimi “Libra të Ndaluar”, që natyrisht shkon përtej indicies. Kjo periudhë “e pritjes” në fakt është rrjedha e jetës, e përvojave vetjake, e leximeve, e filtrave ku mbetet ajo që mund ta rrëfesh vetëm ti…
Së fundi kam nisur të shkruaj “Memoriet”, Ditët Dikur. Mbase do jetë më origjinali libër nënshkruar prej meje. Ka aq shumë emra, adresa, përplasje, sfida, profile dikur që ende më gëzojnë, si dikur. Nën dritë tjetër. Drita Tjetër është domosdoja që duhet të jenë. Shenja se iluzioni për prozë të suksesshme duhet verifikuar, si jetë. Duke e shkruar. Dihet, në proces shkrimi duhen rralluar emrat, mjediset, duhet ikur prej jetëve si vogëlsi dite vdekatarësh. Rrëfehet vetja shkoqur, që pastaj të mund të besohen edhe të Tjerët e sjellë pa lejen e tyre. Fakti që lexuesit e këtyre lloj librash do jenë të mëvonshëm, ta bën edhe më të domosdoshme përgjegjësinë: kujtohu se këto rrëfime janë dita e rrëfimit të mbramë. Veç të tjerash, e vetmja dëshmi e dhënë pa auto-censurë!
Ç’mendime jua nxjerrin gjumin?
Ah, nuk ka më të magjishme se ato. Prova se duhet vazhduar. E vetmja dilemë: ah, sikur t’i kisha mbyllur sytë më pak në mesditë!
Për çka nuk mundet Faruk Myrtaj?
Për punë pa dritë. Për pasojë të nëntokës, gjithnjë. S’është zgjedhje, as virtyt vetjak. Erdha vonë në kryeqytet, truallin ku edhe veset marrin parashtesën krye…! Kryeministër, kryeshkrimtar, krye…pa krye!
Ardhur aty si gazetar, prej 1 Nëntor 1989, me fat që e pashë me sy epjen e diktaturës, ngjizjen prej rërës së Kështjellës së vet të Tranzicionit si “stazh partish”, dhe as fat as zgjedhje, por bekim që nuk hyra në asnjërën prej tyre…Nuk i futa duart në xhepat e kujt dhe… ikja ime nuk u bë lajm.
Në emigracion, si “intelektuali lindor” s’dija të bëj kurrgjë praktike, mu desh t’i lija mënjanë tërë lukset e dukjes. Pa alternativë, pranova punë ku mund të dilej “edhe pa krye” dhe, sikur gëzohesh, kur kthehesh në shtëpi, ndjehesh i freskët mendërisht…!
Me kë ju krahasojnë më shpesh në shkrim?
“Më duket se qenkam edhe pak Çehov!”, i thashë atë ditë Adrianës, duke qeshur. Ia kisha treguar edhe kur një tjetër më promovoi si G.G. Marquez, teksa si Franc Kafka ndjehen gjithë shkrimtarët e dalë prej trojeve të izoluara lindore.
Në Shqipëri, dosja e parë dhe çdo dosje pas saj, mund të iniciohej si “Dosja K”. E përgatitur për jetë të joshur nga Disidenca e pandodhur, prej ‘avokatëve pa avokaturë’ të kohës që, vetëm pasi ra, e quajtëm kolektivisht diktaturë, pa rrëfyer pjesët e rrëzuara brenda nesh. Secila Dosje K, e Komunizmit, tjetër nga e K (Kafkës) origjinal, edhe pse shëmbëllesa me të. Për t’i ikur joshjes, duhet shmangur doemos rrengu sipërfaqësor i ngjethjes: Procesi dhe Metamorfozat si Tjetërsim i parefuzueshëm, s’duhen lexuar si pasivitet. Ndryshe, zgjatet në dyfish “koha e humbur” si vazhdim në tranzicion.
Ka diçka tjetër, gjithnjë sipas meje, ku besoj se kam ecur. Nuk jam nisur, për shkak të jetës së bërë as kam mundur të sjellë subjekte të rinj, befasues, s’ka intriga në të shkruarat e mia, kurrë nuk zhvendosen subjektet e mia në skaje të fateve njerëzorë. Nuk ka heronj prej meje, as viktima dhe asnjëherë njerëz të lumtur. Jo thjesht se nuk ia kam ofruar (si iluzion) as vetes!
Siç Jeta, edhe të shkruarit, është rrugë për te Vetja. Prej kush e disa kohësh, i jam dorëzuar klasikes.
Fal apo s’harron?
Përpiqem të fal, sa më shumë, maksimalisht, por mos-harresën ende e konsideroj Dinjitet.
ObserverKult
Lexo edhe:
VISAR ZHITI: MË REVOLTON KUR NUK REVOLTOHEMI, MË TMERRON KUR NUK TMERROHEMI…
