Ernesto Sabato: Arti dhe shoqëria
Është fatalitet që arti të jetë i lidhur në ndonjëfarë mënyre me shoqërinë, sepse arti bëhet duke u nisur nga njeriu, ndërsa njeriu (edhe nëse është gjeni) nuk është i izoluar: ai jeton, mendon dhe ndjen në raport me rrethanat e tij.
Por kjo “në ndonjëfarë mënyre” nënkupton një lloj të caktuar vjege pafundësisht më komplekse dhe më të stërholluar se i famshmi “pasqyrim”. Sipas kësaj doktrine, e cila pretendon se është realiste, por tekefundit është fantastike, arti është pasqyrim i shoqërisë në të cilën shfaqet.
Këta doktrinarë, të cilët e titullojnë veten marksistë, me sa duket nuk e kanë menduar se, nëqoftëse kjo teori do të ishte e drejtë, nuk do të mund të shpjegohej as vetë marksizmi: i përftuar nga intelektuali borgjez Karl Marks, i cili, sikurse edhe bashkëpunëtori i tij, industrialisti Engels, ka jetuar në një shoqëri tipike borgjeze, të dy trashëgimtarë (të vetëdijshëm dhe krenarë) të një kulture të madhe gjithashtu borgjeze, si do të mund ta shpiknin apo ta zbulonin teorinë e revolucionit proletar?
Një karikaturë e tillë duket se nuk mund të merret seriozisht. E megjithatë konsiderohet e vlefshme, përdoret për analizë, për të dhënë rekomandime, për të formuluar akuza çdo ditë. Vetë Lenini i thoshte Gorkit, në lidhje me Tolstoin, se “asnjëherë s’ishte përshkruar kaq thellë muzhiku gjersa doli ky kont”. Leksion që, megjithatë, duket se nuk i ka shërbyer as vetë Gorkit, që shpiku të famshmin realizëm socialist.
Pa dyshim, ekziston njëfarë lidhjeje ndërmjet artistit dhe rrethanave të tij dhe është e vetëkuptueshme se Prusti nuk mund të formohej në një tribu eskimezësh. Herë-herë, kjo lidhje është e thjeshtë, sikurse ajo që ekziston midis shfaqjes së klasës borgjeze dhe lulëzimit të përpjesëtimeve e të perspektivës në pikturë.
Po shumicën e herëve lidhja është shumë më komplekse dhe, mbi të gjitha, kontradiktore, ngase artisti është përgjithësisht qenie kundërshtuese, antagonike, dhe ngase në një masë të konsiderueshme pikërisht ky mospëlqim i realitetit në të cilin i takon të jetojë e bën të krijojë një realitet tjetër në artin e tij; realitet që përputhet me të parin po aq pak sa ëndrra me zhgjëndrrën dhe për shkaqe të ngjashme.
Njeriu nuk është objekt pasiv dhe, prandaj, nuk mund të kufizohet në pasqyrimin e botës: ai është qenie dialektike dhe (ashtu siç vërtetohet në rastin e ëndrrave) jo vetëm që nuk e pasqyron, po përballet me të dhe i kundërvihet. Dhe ky atribut i përgjithshëm i njeriut paraqitet me një mprehtësi të madhe histerike tek artisti, individ përgjithësisht anarkik dhe antisocial, ëndërrues dhe i papërshtatur.
Si t’i shpjegojmë përndryshe kaq shumë kontradikta? Mu në sallonet e shekullit XVIII, njerëz që i përkisnin pikërisht asaj shoqërie të stërholluar e dekadente, shkrimtarë të admiruar e të nderuar, krijojnë libra që përgatisin shkatërrimin e kësaj shoqërie.
Madje as edhe në mënyrë koherente, me një fizionomi të vetme e të përcaktuar, po në lëvizje aq kontradiktore me njëra-tjetrën sa natyralizmi i Rusoit dhe racionalizmi shkencor i enciklopedistëve.
Pastaj ndodh Revolucioni, ndërsa arti që duhet ta përfaqësojë zyrtrarisht është piktura reaksionare dhe neoklasike e Davidit, një art që do të përfundojë në mënyrë qesharake me helmetat e tij të famshme të zjarrfikësve.
Art i sipërfaqshëm, sikurse çdo art konformist dhe zyrtar. Ndërsa artistët e mëdhenj dhe të vërtetë, si gjithmonë, do të kenë një krijimitari refraktare dhe heretike. Letërsia, sidomos letërsia, është në njëfarë mënyre e kundërta e shoqërisë: në epoka teokratike është shpeshherë antiklerikale, siç e tregojnë fabliaux në Mesjetë; dhe, anasjelltas, asnjëherë nuk lind një letërsi aq thellësisht fetare sa ajo e epokave laiciste. Kujtoni cilësinë e letërsisë katolike në Francën e Republikës së Tretë ose në Anglinë e sotme protestante.
Metju Arnoldi [Mattheë Arnold] ka vënë në dukje tashmë se në periudha konvencionalizmi dhe racionalizmi të thatë ngadhënjen tekefundit nevoja për pasion, për ndjenja të zjarrta e të larta; dhe anasjelltas. Ndërsa Erih Kaler [Erich Kahler] tregon se në histornë e njerëzimit, çdo herë që ndonjë parim çohet gjer në rrjedhojat e tij të mbrame, kthehet kundër vetes.
Nga ana tjetër, shoqëria funksionon si diçka shumë më e ndërlikuar se një shtresim klasash me karakter ekonomik. Gjithë duke pranuar se në një moment të dhënë ekzistojnë fisnikëria, borgjezia dhe proletariati, problemi i artit ndërlikohet pafundësisht si rrjedhojë e këtyre faktorëve:
Grupet vertikale. Teksa ithtarët e pasqyrimit marrin parasysh vetëm klasat horizontale, këto grupe kanë peshë të madhe në prodhimin, tipologjinë dhe tonalitetin e artit.
Këto ndarje, që e përshkojnë shoqërinë nga maja në fund, qoftë si ndarje moshe, feje, seksi apo temperamenti, kanë një pasojë vendimtare mbi krijimet e holla të shpirtit njerëzor, që reagon jo vetëm në varësi të problemeve ekonomike, po edhe të shqetësimeve karakteristike për moshën apo seksin, të problemeve të fesë përkatëse apo të moralit përkatës, etj. Lalo dhe sociologë të tjerë kanë vënë në dukje se fëmijët, për shembull, janë përgjithësisht ruajtës të mirë për sa i takon artit.
Ginjoli dhe marionetat janë vazhdimësi e personazheve të komedisë së vjetër italiane; fabulat dhe përrallat janë mbetje mitesh të lashta; lojërat e tyre janë shumë të moçme dhe të përbotshme (fëmija tibetian luan me të njëjtët guralecë dhe me të njëjtat rregulla si çunaku argjentinas që luante “intenti” në fëmijërinë time); instrumente të lashtë si zarbatana, hobeja apo shigjeta vazhdojnë ta ruajnë prestigjin e tyre krahas mitralozit; në fushën muzikore janë ruajtur instrumente arkaike, si tamburi apo rrakja.
Edhe pleqtë, fshatarët dhe grupet fetare janë konservatorë, ndonëse për shkaqe të tjera; kjo është arsyeja pse priftërinjtë tanë vazhdojnë të vishen si në Mesjetë dhe shumica dërrmuese e kishave tona vazhdojnë të ndërtohen në stilin romanik ose gotik.
Ndërsa adoleshentët, të rinjtë dhe një lloj i caktuar të rriturish (neurotikët, inatçorët, të papërshtaturit, të shqetësuarit, të varfrit) janë revolucionarë.
Përveç grupeve konservatore dhe revolucionare, janë edhe përhapësit: njerëz të fesë, tregtarë, shtete kolonizatorë, sekte artistike, raca shtegtare si hebrejtë. Kësisoj, në rastin e stilit gotik, përhapja e tij ka qenë vepër e ipeshkvinjve cistersianë dhe e studentëve të Universitetit të Parisit.
Po kështu, muhamedanët e transformuan arkitekturën e Indisë duke i sjellë minarenë dhe kubenë bulbore. Si mund të shpjegohen këto objekte apo modalitete artistike duke u nisur vetëm nga realiteti ekonomik i një vendi?
Në përgjithësi, ndikimi i fesë mbi artin është shumë më i fuqishëm se ai i çdo faktori tjetër social: ndalimi për të paraqitur hyjninë u hoqi myslimanëve mundësinë e një plastike si ajo e katolikëve, ndërsa nga ana tjetër nxiti arabeskën dhe arkitekturën; për shkaqe të ngjashme, në Holandë, piktori u hodh te peizazhi dhe te protreti i borgjezit; dhe, pas gjasash, për mendimin tim, ndalimi luteran i figurave, duke e çliruar artistin nga një pjesë e madhe e shqetësimeve të shprehjes, ka qenë shkaku ose një nga shkaqet e zhvillimit të spikatur të muzikës duke filluar nga Reforma.
Një tjetër ndërlikim që nuk ka të bëjë fare me klasat është ai i transfuzioneve kulturore, qoftë nëpërmjet pushtimeve apo luftrave, tregtisë apo emigrimit, qoftë, së fundi, nëpërmjet mbërritjes së një feje presigjioze në një territor të ri.
Krijime të panumërta, disa prej tyre me një rëndësi dhe fuqi të jashtëzakonshme, vijnë nga të tilla transfuzione: muzika zezake në Amerikë, me sintezën e saj të koraleve luterane, të këngëve skoceze apo irlandeze dhe të traditës së vjetër afrikane, përbën shembullin më domethënës.
Në disa raste, kultura indigjene plagoset për vdekje, siç shihet në komunitete të pushtuara egërsisht nga kolonizimi i turpshëm europian, me artikujt e tij të pazarit dhe pëlhurat e prodhuara masivisht në metropol.
Po në përgjithësi ndodh hibridizimi dhe, ashtu sikurse europianët hyjnë në Afrikë, edhe afrikanët hyjnë në Europë dhe arti zezak depërton mprehtësisht në kulturën e pushtuesve.
Përveç ndikimeve që vijnë nga grupet vertikale, përveç faktorëve të temperamentit të çdo individi, që mund t’i hasim në çdo klasë të shoqërisë, në art ekziston edhe një forcë e brendshme që pouthajse nuk ka të bëjë me shoqërinë: veprimi i lodhjes dhe i trillit.
Ashtu si modat e të veshurit, shumë nga risitë e artit vijnë nga shterja psikike, nga mërzitja, nga kënaqësia thjesht për t’iu kundërvënë brezit paraardhës apo armiqve të fuqishëm brenda vetë sferës së artit, thjesht nga ëndja për ndryshim.
Dhe, për shkaqe të afërta me ato që e bëjnë një fëmijë të ndihet më i lidhur me gjyshin se me të atin (në saje të këtyre dy lloj mllefeve të njëpasnjëshme): Prusti nuk rrjedh nga Balzaku, po nga Sen-Simoni.
Së fundi, “koha artistike” nuk përkon me kohën astronomike, as me kohën sociale, as me kohën psikologjike, përveçse në raste shumë të jashtëzakonshme: odeja pindarike lindi si rrjedhojë e lojërave kombëtare, porse u zhduk edhe kur këto lojëra vazhduan të mbeteshin.
Për më tepër, koha nuk është e njëjtë në artet e ndryshme, edhe nëse kanë lindur sinkronikisht dhe nga një shtysë e përbashkët: tempulli grek (qoftë për shkak të shpirtit konservator të feve, qoftë për shkaqe materiale dhe fizike) nuk ndyrshoi në pothuajse njëmijë vjet; dhe, prandaj, gjurma e cikleve të mëdhenj në arkitekturë mund të ndiqet më lehtësisht se në pikturë apo në letërsi, ku lufta e brezave apo e shkollave është më e dukshme dhe më aktive.
Pra, është absurde të kërkosh paralelizma të qarta midis artit dhe organizimit shoqëror të kohës së tij. Edhe po të supozojmë se kushtet ekonomike apo klasore ndikojnë tek artisti, ky ndikim shpeshherë është me kah të kundërt dhe, veç asaj, te shpirti ushtrojnë ndikim të njëkohshëm tradita, veprat apo modalitetet e një kulture rivale, ose pushtuese, ose paradigmatike, temperamenti i krijuesit, mosha e tij, krizat e tij vetjake, feja e tij apo filozofia e tij, lodhja apo entuziazmi, mllefet e tij sektare./(voal.ch)
E përkthyen: Edlira Hoxholli dhe Bashkim Shehu
ObserverKult
————–
Lexo edhe:
SERGEJ ESENIN: DHE TI ZEMRA IME…
Nuk pendohem, nuk qaj, as ankohem,
të tëra do shkojnë, siç mjegulla tretet ndër mollë.
Nis jeta venitet, kujtoj, përmallohem,
të rinohem s’ka shpresë, as të shkoj prapë në shkollë.
Dhe ti zemra ime tash e tutje ndryshe do pulsosh,
po të afrohet dallga e ngricës së acartë polare,
dhe toka e shtruar me të plepave pushin bardhosh,
më s’të fton të vraposh këmbëzbathur rrëzë një are.
Marrëzitë endacake, gjithmonë e më rrallë po i ndjej,
si një flakë që luhatet dhe shuhet mbi buzën e tharë,
o freski e rinisë që humbe u trete e më s’do të të gjej,
vrulle të pasionit, vështrime të egra plot zjarr!
Tani që dëshirat janë shterur e thahen ngadalë,
moj jetë, thua vallë mos në ëndërr të pashë?
Një mëngjes pranveror që renda i hipur mbi kalë,
në fusha plot lule që kryq e tërthor unë u rashë?!
Poezinë e plotë mund ta lexoni KËTU:
EMIN Z. EMINI: DITËT DHE DITA
anë do ditë qi shkelin mbi shoqet e tyne
bishtdredhuna prej skutave të terrta të mijëvjeçarëve
turren e vijnë
me vete bartin diçka të abeltë
diçka të kaintë
papritmaz me trajtë lulesh e gjembash të ulen në tavolinë
pinë kafe t’ambla a t’idhta farmak
sytë t’i çpojnë me sytë çpojsë
shkruejnë emnat e dashnorëve me bojë të kuqe në gurë a kartë
në djepat e harrimit genet e kujtesës përkundin
t’padjell do të tjera gafil t’xajnë
n’vend qelle pendla sorrash kanë
ka edhe ditë qi vijnë me arka erëmira e nuse mbi kalë
me litarë malli me arkivole në supe
duerbosh e të mjegullta
të trazueme do qi ta çojnë mallin t’em e t’detit
do me akull e saç
me shi e gjak
në pranverë do ditë mbjellin therra
do n’dimën çelin dëshmorë
pa shtat pa hije do të tjera
as fërkemë
si t’mos ishin kurr’
vigun e jetës djerrinë e kapërcejnë
vinjë e shkojnë ditët ditët shkojnë e vijnë
me a pa ne
veten e përsërisin
na e xjerrin guhën me ritualin e cirkut
rruza bojnash të ndryshme
shtinë në pe
dhe asht e bamun me shejë nji ditë
shkundun nga pluhni i kalendarit kozmik
e bardhë me hanë në ballë
me pllumba drite e me t’bruzta petale
qi i bjen dy qukat e faqeve tua
kapedane
Poezinë e plotë mund ta lexoi KËTU:
TY NJË DITË DO TË TË THYHET ZEMRA, POEZI NGA NURIE EMRULLAI
Poezi nga Nurie Emrullai
Ty do të të përgjaken këmbët
po e le dikë të të shtrojë rrugën e jetës.
Një lule mali e mbirë vetë
dhe një lule qyteti nuk rrojnë njëlloj,
andaj ec rrugës tënde të panjohur,
mjafton të mos mendosh cili është fundi yt.
Dhe a duhet të ketë një fund?
Ty do të thyhen gishterinjtë
po u shtrëngove shumë pas dikujt,
edhe foshnja dikur nuk i sheh të rëndësishëm
gishtërinjtë e nënës, as gjinjtë,
andaj vetëm në majë të gishtave kapu pas jete.
Lëshoja lehtë dorën atij që ngutet.
Ty një ditë do të të thyhet zemra,
dhe askush s’e shmang dot këtë.
Merr lexo po deshe historinë e sojit tënd,
Të gjithë të njëjtin fat.
Andaj shko atje ku s’të presin,
e vallëzo mbi shkallare me melodinë e pyllit.
ObserverKult
