Nga Prof. dr Agim Vinca
Resmi Osmani: Kur dashuronte poeti. Novelë.
Kujtimit të poetit Zef Serembe.
Nga historia e lashtë kombëtare deri te bëmat e kohës sonë
Prof.dr.Resmi Osmani (i lindur në vitin 1940 në Mazrek të Çamërisë) është shkrimtar, studiues dhe publicist. Me profesion agronom (tani në pension), ai ka botuar me qindra artikuj (mbi 150) dhe dhjetëra libra (gjithsej 19 tituj) nga fusha tekniko-shkencore, madje jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë tij, aq sa mund të thuhet se në fushën e vet të specializimit ka bërë një punë kolosale.
Me letërsi ka filluar të merret, si thotë vetë, pas daljes në pension, gati rastësisht. E veçanta është se u përfshi në letërsi si një shkrimtar profesionist. dhe brenda një dekade, (2010-2020) ka botuar mbi nëntëmbëdhjetë vepra letrare, kryesisht në prozë: tregime, novela dhe romane, që i karakterizon një unitet i theksuar tematik dhe stilistik e që jane pasurim i fondit të romanit historik të letersise sone.
Edhe pse në moshë të shtyrë,Resmi Osmani ka vullnetin dhe energjinë e një të riu.Për këtë na bind krijimtaria e tij Novela kushtuar poetit arbëresh Zef Serembe”Kur dashuronte poeti”, të cilën pata kë naqësinë ta lexoj në dorëshkrim, i vërteton edhe një here mundësitë dhe energjinë e tij krijuese.
Në qoftë se flasim me terminologjinë e kritikës moderne të tipit strukturalist, do të mund të thoshim se letërsia e tij është metaletërsi ose, shqip, mbiletërsi, sepse pothuajse të gjitha veprat e tij bazohen mbi tekste me karaker historik, dokumentar ose letrar (gojor e të shkruar), posaçërisht mbi vepra të letërsisë antike të autorëve si Homeri, Eskili,Plutarku e të tjerë. Në ndonjë rast, madje, ai edhe e afishon këtë, siç vepron te romani tani për tani i fundit, Pas Trojës (2019), në fund të të cilit vë shënimin: “Ky roman e ka marrë subjektin nga tragjedia Agamemnoni e Eskilit, mitologjia greke, Iliada dhe Odiseja e Homerit”, kurse në vazhdim pason fjalori me emrat e personazheve, që lidhen me Luftën e Trojës dhe ngjarjet që e pasuan atë.
Njësoj vepron, pak a shumë, edhe te novela në dorëshkrim Kur dashuronte poeti, në fund të së cilës autori vë shënimin: “Për të shkruar këtë novelë u morën për bazë vjershat e Zef Serembes, libri i Prof. Nasho Jorgaqit Udhëve të mërgimit dhe studime e shkrime të tjera për jetën dhe krijimtarinë e poetit”.
Për ta mbështetur këtë pohim, po përmendim edhe një shembull tjetër. Resmi Osmani ka edhe një tregim me titull Nën bli po rrinte cuca, i cili, siç mund të shihet që nga titulli, është shkruar sipas tregimit shumë të njohur të Anton Pashkut, ndër më të bukurit që kanë dalë nga pena e tij, Nën qarr po rrinte vasha (1961). Mund të duket pretencioze, por tregimi i zotit Osmani nuk mbetet prapa “modelit” të tij si për nga kuptimi, ashtu edhe për nga bukuria e rrëfimit.
Të themi se ky tip letërsie, një hipertekst i llojit të vet, i përshtatet natyrës krijuese të këtij autori dhe se në letërsinë e prejardhur nga mite, legjenda, gojëdhëna, por edhe histori të shkruara e dokumente kulturo-historike, ai e ka gjetur veten si krijues. Fiksioni dhe faktografia gërshetohen në mënyrë të natyrshme dhe pa sforcime në krijimet në prozë të këtij autori, qofshin ato tregime, novela a romane.
Përse mund të thuhet kështu? Themi kështu, sepse mbi matricën e vjetër, që teoricieni francez Zherar Zhënet e quan hipotekst, ai end tekstin e vet të ri, pra krijon një realitet të ri gjuhësor, me linja të reja fabulare, konflikte e personazhe të reja dhe kuptim të ri (te Nën bli po rrinte cuca edhe kontekst të ri kohor), gjë që e arrin falë imagjinatës së gjallë dhe gjuhës së pasur, veçanërisht në planin leksikor e frazeologjik.
Historia dhe tradita kulturore janë burim i përhershëm frymëzimi për Resmi Osmanin si krijues. Ai e njeh mirë historinë dhe mendësinë shqiptare, por edhe shpirtin njerëzor në përgjithësi.
Në letërsinë tonë ka edhe shumë shkrimtarë që kanë shkruar vepra me frymëzim historik, si Sabri Godo e Sulejman Krasniqi, deri diku edhe Ismail Kadare e Skënder Drini (në Kosovë Mehmet Kraja e Jusuf Buxhovi), por specifikë e Resmi Osmanit dhe, pse jo, edhe meritë e tij, është fakti që ky shkon thellë në kohë, përtej Rilindjes dhe Mesjetës, në periudhën antike, pas së cilës është shumë i pasionuar.
Përderisa në profesionin e tij si agronom, profesor Osmani kishte si specialitet drurin e lashtë të ullirit, në fushën e letrave temë e tij e preferuar është historia e lashtë iliro-shqiptare. Aleksandri i Madh dhe nëna e tij, Olimpia; mbreti Pirro i Epirit; mbretëresha zulmëmadhe ilire, Teuta; mbreti i fundit ilir, Genti, por edhe shumë personalitete të tjera nga historia e lashtë, kanë nxitur vazhdimisht kërshërinë e këtij shkrimtari.
Nuk mungojnë as rastet kur personazhe të veprave të tij bëhen edhe figura të historisë sonë më të re, si Shotë Galica dhe ushtarët e UÇK-së, në disa tregime të librit Letër Mbretit (2016) etj.
Do nënvizuar fakti se ndryshe nga ç’ndodh rëndom te shkrimtarët e kohës sonë, që figurave historike dhe legjendare, që veprojnë si arketipe në ndërgjegjen kolektive, u qasen kryesisht me tendencën për dekonstruktim e çmistifikim, Resmi Osmani vepron ndryshe. Ai nuk i rrënon mitet, por i selit ato. Vepron mirë apo keq, kjo është çështje e diskutueshme, por ky është përcaktimi i tij.
Ai i trajton me dashuri e mirëkuptim personazhet historike, por kurrsesi jo në mënyrë të simplifikuar e skematike. Heronjtë e tij janë njerëz të gjallë, me vese e virtyte, kurse veprimet e tyre, herë-herë problematike, çfarë është, fjala vjen, vrasja e të vëllait nga mbreti Gent, shihen jo vetëm si pasojë e karakterit të tyre, por edhe e rrethanave historike.
Aristoteli e bëri i pari dallimin ndërmjet historisë dhe letërsisë. Sipas tij, historiani dhe poeti nuk ndryshojnë ngase njëri shkruan në vargje e tjetri në prozë, por sepse njëri rrëfen ç’ngjan e tjetri si mund të ngjajë… Shumë shekuj më vonë, shkrimtari italian Aleksandër Manconi, e shkoqit më tej këtë raport. “Historia – thotë ai – na ofron ngjarjet, të cilat i njohim së jashtmi. Por, ç’kanë bërë njerëzit, ç’kanë menduar, ndjenjat që i kanë shoqëruar mendimet dhe planet e tyre, fjalët me të cilat janë përpjekur që ndjenjat dhe vullnetin e tyre ta shprehin përkundër ndjenjave dhe vullnetit të të tjerëve, me të cilat kanë shprehur zemërimin e tyre, me të cilat kanë shprehur dhembjen e tyre, nëpërmjet të të cilave, shkurt, kanë shprehur individualitetin e tyre; për të gjitha këto gati nuk thotë gjë historia. Kjo është fushë e poezisë”.
Kështu shprehet shkrimtari i njohur italian, autori i romanit të madh historik Të fejuarit (1827) dhe këtë mendim të tij e citon edhe Llukaçi në librin Romani historik, në të cilin shpjegon arsyet e shfaqjes së këtij romani në Evropën e shekullit XIX.
Resmi Osmani mund të mos ketë njohuri për probleme teorike të kësaj natyre, por falë intuitës së tij, e zbaton në praktikë këtë “teori”, në krijimtarinë e tij. Novela Kur dashuronte poeti e dëshmon më së miri këtë fakt. Jo se në këtë novelë shpërfillen faktet historike, ato që dihen për jetën e Zef Serembes, por thuhen edhe gjëra për të cilat nuk flet historia. Kësisoj, historia shndërrohet në letërsi, kurse personaliteti real bëhet personazh letrar.
Novela dhe heroi tragjik
Në qoftë se hero i një novele, sipas Folknerit, është njeriu që bie në konflikt me rrethin dhe me veten, atëherë Zef Serembe është pikërisht njeriu i duhur për t’u bërë personazh i një novele.
Për Zef Seremben si njeri dhe poet janë shkruar, pos studimeve letrare, edhe vjersha e poema, por me sa dimë për herë të parë atij i kushtohet një vepër në prozë: kjo novelë e Resmi Osmanit.
Subjekt i veprës është dashuria e pafat e poetit me një vashë nga fshati i tij i lindjes, Strigari, emri i të cilit, sipas një hipoteze, të cilën e përvetëson edhe autori i kësaj novele, “vjen nga qyteza shqiptare e vendosur në afërsi të daljes së Drinit të Zi nga liqeni i Ohrit, Struga”.
Zefi lind dhe rritet në një familje tipike arbëreshe, ku ruhet gjuha shqipe, zakonet dhe tradita shqiptare.
Rritet pa baba, sepse i ati, Mikelanxhelo Serembe, pëson si pjesëmarrës i kryengritjes kundër Burbonëve dhe rritet nën kujdesin e të ëmës, e cila, sipas traditës së lashtë arbëreshe, quhet “Mëmëzonjë”.
Dashuron një vajzë nga fshati i tij, por vëllezërit e saj fanatikë, shqiptarë tipikë, e kërcënojnë me armë dhe e mbyllin të motrën brenda mureve të shtëpisë.
Por asgjë nuk mund ta shuajë dashurinë që lind në shikim të parë për të mos vdekur kurrë, madje as pas vdekjes fizike të vajzës.
Zefi e sheh së pari Angjelinën në kishë, në meshën e së dielës, por takimi me të, shtrëngimi i duarve dhe puthja e parë, ndodh, ku tjetër, pos te kroi.
Kroi në letërsinë shqipe është një topos (term i studiuesit gjerman Erns Robert Kurcius, në kuptimin “vend i përgjithshëm”), që haset gjerësisht jo vetëm në letërsinë gojore, por edhe në letërsinë e shkruar, veçanërisht në poezinë romantike. “A s’e kishte takuar edhe Milosao Rinën te kroi?”.
Dashuria mes dy të rinjve, poetit të ri dhe vajzës së bukur e të fisme, është një dashuri e pastër, e çiltër, një dashuri ideale, e tillë çfarë haset rrallë në jetë dhe që është privilegj i poetëve të vërtetë.
Është i lindur për t’u marrë me poezi e jo me punë bujqësie e të tjera të ngjashme, por i vëllai i hedh shikime “jomiqësore”.
Gjatë tërë jetës nuk iu hoq një dhembje veshi, e cila iu shfaq që në fëmijëri, kurse në vitet e fundit të jetës pati edhe kriza të rënda nervore.
Dhembja fizike e shpirtërore qenë bashkudhëtare të përhershme të poetit. Në novelë flitet edhe për rënien e tij në misticizëm, si pasojë e rrethanave jetësore dhe konfliktit të brendshëm.
Fokneri thotë se veçori tjetër e novelës si lloj letrar është edhe zgjedhja e një momenti të veçantë nga jeta e personazhit. Ky moment në rastin konkret është dashuria e pafat. Dashuria e madhe, por fatkeqe, e poetit për bashkëfshataren e tij, Angjelinën, përbën boshtin narrativ të kësaj vepre.
Struktura narrative e novelës
Rrëfimi zhvillohet në vetën e tretë dhe ndjek vijën kronologjike të ngjarjeve. Kornizë e veprimit janë vitet 1872-1874, kurse pjesa tjetër e jetës, përfshirë edhe udhëtimin e dytë në Brazil dhe vdekjen e poetit, mbetet jashtë sferës së interesimit.
Novela ndahet në tetë pjesë: 1. Kangjela e mallit të parë, 2. Magjia e dashurisë, 3. Lajmi i kobshëm, 4. Në kërkim të dashurisë së humbur, 5. Nga Strigari në San Paolo, 1874, 6. Lule në varrin e të dashurës, 7. Në udhëkryq dhe 8. Oborri perandorak dhe mbyllet me një Epilog në fund.
Këto tetë episode, ndonjëri prej të cilëve mund të qëndrojë edhe si rrëfim më vete, sajojnë një tërësi kompakte, si nga pikëpamja kompozicionale, ashtu edhe në planin përmbajtjesor. Rrëfimi zhvillohet nga pozita e narratorit të gjithëdijshëm, por në strukturën e veprës ndërfuten vargje, citate e reminishenca të ndryshme, që e thellojnë kuptimin e tij.
Në novelën Kur dashuronte poeti shprehet individualiteti i poetit Zef Serembe, siç do të thoshte Manconi; vihen në spikamë ato anë të jetës dhe karakterit të tij për të cilat nuk flet “historia”.
Rrëfimin e shtyjnë përpara ngjarjet që ndjekin njëra-tjetrën: lindja e dashurisë dhe pengesat që i bëhen asaj dhe posaçërisht shpërngulja e familjes së vajzës në Brazil dhe vdekja e saj e parakoshme nga një sëmundje e panjohur. Kjo e fundit e rrit intensitetin e përjetimit dhe i jep dramacitet rrëfimit. Lajmi për vdekjen e vajzës e trondit pa masë shpirtin e ndjeshëm të poetit dhe ai vendos të marrë rrugën për në kontinentin e largët për të derdhur lot mbi varrin e të dashurës.
Në novelë, sidomos në dy pjesët e para të saj, citohen shpesh vargje të poetit. Është i madh numri i vjershave të Serembes, që citohen ose parafrazohen në kontekste të ndryshme. Kështu, për shembull, portreti fizik dhe shpirtëror i poetit bazohet në poezinë Fytyra ime, që përbëhet nga dy sonete. Ka edhe reminishenca nga De Rada (Lisa jeta kish ndërruar) e deri edhe nga Noli (Se pas dimrit vjen një verë). Citatet dhe referencat janë në funksion të autenticitetit të rrëfimit..
Natyra zë vend të konsiderueshëm në prozën e Resmi Osmanit në përgjithësi, kurse te novela në fjalë në veçanti. Në një vepër që i kushtohet një poeti romantik, kjo është krejt e natyrshme. Novela fillon me përshkrimin e natyrës së fshatit, lindjes së diellit. Përshkrimet janë të kursyera dhe, natyrisht, në funksion të gjendjes shpirtërore të personazheve. Krahas natyrës së virgjër të vendlindjes dhe fshatrave të tjera arbëreshe, në novelë shfaqen edhe mjedise të ndryshme shoqërore. Kur flitet për qëndrimin e poetit në Brazil, fillimisht në San Paolo, pastaj në Rio de Zhaneiro, nga mjedisi rural kalohet në atë urban; nga shtëpitë modeste të fshatit në sallonet mondane të “oborrit perandorak”, ku vlojnë intrigat, padrejtësitë dhe kontradiktat. Edhe udhëtimi me anije paraqet një episod interesant. Aty, krahas poetit, shfaqet edhe personazhi i bashkudhëtarit të tij, Damianit, që është fryt i fantazisë së shkrimtarit.
Në një vepër që trajton një intrigë dashurie, aq më shumë të një dashurie si kjo, gjithmonë ekziston rreziku i rënies në sentimentalizëm. I edukuar në shkollën e madhe të jetës dhe të letërsisë së realizmit kritik, autori e ka shmangur me sukses këtë rrezik. Përjashtim bën, ndoshta, monologu i poetit mbi varrin e të dashurës dhe “përgjigjja” e saj nga varri – dy tekste të shkruara në kursiv, për t’u veçuar nga pjesa tjetër e tekstit, që kanë ngjyrim pak a shumë sentimental.
Të gjithë këta përbërës (natyra, intriga e dashurisë, reagimet e kryepersonazhit dhe marrëdhëniet e tij me personazhet e tjera) ndikojnë në formësimin e strukturës së novelës dhe të poetikës së saj.
Duke e studiuar mirë jetën dhe veprën e njërit nga poetët më të spikatur shqiptarë, por edhe nga më tragjikët, Resmi Osmani ka arritur të krijojë një novelë interesante, që lexohet me një frymë, por që të mban gjatë nën atmosferën e saj. Autori i saj e njeh mirë historinë dhe mendësinë shqiptare, doket dhe zakonet e arbëreshëve, por edhe misteret e shpirtit njerëzor.
Në historinë e letërsisë thuhet se gjatë udhëtimit në Brazil, poeti “pati edhe një dashuri fatkeqe”. Kaq. Asgjë më shumë. Autori i novelës nga ky detaj bën një tregim të veçantë. Në kryeqytetin e Brazilit, Zefi do të përjetojë një aventurë dashurie me një grua të shtresës së lartë, e cila, ndryshe nga e para, e përjetshmja, thuajse platonike, do ta ketë edhe anën e saj fizike, aktin seksual. Në fakt, më shumë se për dashuri bëhet fjalë për maninë e një gruaje të pasur e vanitoze, Tereza Eliza Katerina d’Andrade, që s’i mungon as bukuria fizike, për ta futur në shtrat fshatarin “italian”, që dallon nga burrat e tjerë “të sheqerosur”. Por, pasi ia arrin qëllimit, e flak. Poeti e ndien veten të fyer. Vendos të kthehet andej nga ka ardhur. Por fatkeqësitë nuk i ndahen. Në portin e Marsejës ia grabisin valixhen dhe paratë (diku thuhet edhe dorëshkrimet). Mbetet në rrugë, në gjendje të rëndë materiale dhe shpirtërore. Falë ndihmës së Kamardës, të cilit i drejtohet me një letër, shpëton nga më e keqja. (Letra e Serembes drejtuar Kamardës, me detajin e shitjes së mantelit për bukën e gojës, inkorporohet tërësisht në tekstin e novelës).
Zef Serembja i Resmi Osmanit nuk paraqitet vetëm si dashnor i zjarrtë dhe këngëtar i dashurisë, por edhe si luftëtar i paepur i lirisë dhe barazisë, çfarë edhe ishte në të vërtetë poeti i Strigarit. Ai i këndon me afsh lirisë kombëtare të vendit të tij të origjinës, Shqipërisë dhe ngre zërin kundër skllavërisë si një “njollë turpi për Brazilin”, atëbotë koloni portugeze dhe për mbarë njerëzimin.
Në vend të përfundimit
Komplimenti më i madh që mund t’i bëhet një shkrimtari është se e zotëron artin e vështirë të të shkruarit lehtë. Resmi Osmani hyn te ky grup shkrimtarësh. Ai nuk e lodh lexuesin, por komunikon thjesht me të, duke i ofruar atij lëndë të vërtetë letrare e jo truke e ekzibicione formale. “Lehtësia”, që e përshkon veprën e këtij autori, nuk është pa peshë dhe nuk arrihet lehtë. Ajo është rezultat i procesit të gjatë krijues, që nga ngjizja e idesë fillestare e deri tek akti final.
Osmani është shkrimtar me imagjinatë të pasur dhe gjuhë të gjallë e plot kolorit.
Në novelën Kur dashuronte poeti rrëfehen të ndodhurat që dihen nga jeta e Zef Serembes: dashuria e tij e madhe, por fatkeqe për një vashë arbëreshe; shpërngulja dhe vdekja e saj në mërgim; udhëtimi i Zefit për në vendin e largët; qëndrimi në oborrin mbretëror të Brazilit, por edhe odiseja e kthimit të poetit nga Brazili pa u mbushur viti dhe peripecitë që i ndodhin gjatë rrugës.
Te këto fakte nga jeta e poetit, të njohura nga historia e letërsisë, e përqendron vëmendjen autori i novelës në fjalë, por ai i trajton ato jo si historian, por si shkrimtar, duke e vënë theksin te gjendja shpirtërore e kryepersonazhit dhe marrëdhëniet e tij me personazhet e tjera. Në këtë mënyrë, historia shndërrohet në letërsi, kurse personaliteti real bëhet personazh letrar: njeri me ndjenja, emocione, dashuri e pasione, ëndrra e zhgënjime.
Jeta e Zef Serembes është një dramë tragjike, poezia e tij refleks i kësaj jete, kurse novela e Resmi Osmanit një sintezë e të dyjave: e jetës dhe krijimtarisë.
Shihet qartë se hartimit të kësaj novele autori, për të dhënë figurën e vërtetë të poetit, i ka hyrë pasi ka studiuar jetën dhe veprën e Serembes, krijimtarinë e tij poetike, letërkëmbimin dhe dokumente të tjera të kohës, që flasin për rrethanat në të cilat jetoi e krijoi ai. Në fokus të veprës është vënë periudha ndërmjet viteve 1872-1874, që shënojnë dy data të rëndësishme në jetën intime të poetit (përvjetorin e njohjes me të dashurën) dhe udhëtimin për në Brazil (pas lajmit për vdekjen e saj).
Novela Kur dashuronte poeti është fryt i një pune krijuese pesëvjeçare (2015-2020). Pas leximit të kësaj vepre, poeti Zef Serembe, që është kryepersonazhi i saj, na bëhet edhe më i afërt, edhe më i gjallë, e edhe më i dashur, kurse fatin dhe fatkeqësinë e tij e përjetojmë më fuqishëm se kurdoherë më parë. Fundja, kjo është magjia e letërsisë si art: ta shndërrojë baltën në ar dhe fatkeqësinë në përjetim sipëran.
Prishtinë
LEXO EDHE: Agim Vinca: Udhëtimi i fundit i motrës sime (VIDEO)
