(shënime mbi vëllimin poetik të Preç Zogajt “Gjallë unë pashë”)
Nga Agron Tufa
Me pak përjashtime (dhe ato, gati të harruara), poezia e Preç Zogajt ka mbetur deri më tash e paprekur nga mendim reflektues e kritik. Në këtë kuptim kjo poetikë mbetet ende një pyll magjik e virgjin, i parrahur nga shtegtari, përpos asketëve të përkushtuar të leximit të poezisë. Natyrisht poezia e Zogajt ka patur gjithmonë një numër besnik adhuruesish ndër të cilët, qysh në vëllimin e parë, jam dhe vetë; por tjetër presupozon qasja ndaj një poetike të harlisur dhe eklektike e, padyshim, krejt origjinale në evulucionin e saj. Dëm! se nëntë librat me poezi të Zogajt janë një ngrehinë e lartësuar me ngulm, pasion e vullnet; janë nëntë kate kristali në arkitektonikën e sistemit poetik të shqipes.
Sot kur lexuesi ndërton komunikimin më të ri me poetin Preç Zogaj, nëpërmjet vëllimit “Gjallë unë pashë”, duhen rilidhur fijet e kësaj poetike që ka lënë mbresë të pashlyeshme tash e njëzet e shtatë vite të shkuara.
Por pak gjëra mund të marrim përsipër në këtë qasje dhe, ndër ato pak gjëra mbi të cilat guxojmë të meditojmë sot, do të veçojmë përvojën. Jo përvojën si vlerë empirike në përftimin e dijes pozitiviste, por përkundër saj – humbjen e kësaj dijeje dhe kthimin për ta ri-përftuar atë pasi i ke mbyllur dyert e shqisave, pasi i je hapur botës me dyer të reja, shqisash të reja. Me këtë regëtimë drithëruese të njohjes poeti Preç Zogaj ndërton një lidhje legjendare, një strukturë të papërsëritshme e të pashkatërrueshme të “un-it” në relacion me përjetimin. Me Zogajn ndodh ajo që thotë Plotini: “Shpirti krijoi në imitim me unicitetin botën perceptive – botën e shumësisë – kohën e lëvizshme dhe Koha, është jeta e shpirtit në lëvizje, në kalimin nga njëra gjendje në tjetrën”. Duke zotëruar një shikim “nga fluturimi i shpesit” mbi sistemin poetik të Zogajt, do të dallosh edhe përsosjen e instrumentarit të tij poetik, gjuhën dhe idiomat, tërë atë inxhinjeri të mjetëve shprehëse që prodhojnë “fjalë me të cilat mund të shohësh” – tej perdeve të realiteteve; me fjalë të tjera – drejtimin e evolucionit të frymës që përsos përvojën. Këto janë shenjat që lë gjithë trajektorja e një frymori në këtë botë, e cila, lavdi Zotit, njeh, përveç dritës së diellit, atë të hënës – artin e magjishëm apo të magjisë – zanafillën hermesiane të artit.
Në librin e fundit “Gjallë unë pashë”, kemi një “pastrim” radikal të soditjes së botës. Por bashkë me vetëdijësimin e poetit, kemi një thukje dhe mpiksje të koncepsionit ontologjik, i cili sugjeron një ligjërim akoma me radikal, disi kuazi-hermetik. “Ka ndryshuar mënyra ime të jetuarit” – shpall në një poezi të shkurtër Zogaj. “Me duart në gji pres e pres/ të hedh në breg një gjuhë/ deti”. Çfarë përvoje shpirtërore mund të ndërgjegjësohet, për një etje të trazuar, për një uri të tillë të panginjur fjalësh?
Ekzistojnë, siç e dimë, tre metoda të njohjes: analitike, intuitive dhe metoda të cilën përdornin profetët biblikë – me ndërmjetësinë e zbulesës. Dallimi i poezisë nga format e tjera të letërsisë qëndron në faktin se ajo shfrytëzon njëheri të tre metodat (duke u prirur kryesisht tek metoda e dytë dhe e tretë), ngase që të treja janë të dhëna në gjuhë; nganjëherë, me ndihmën e një fjale, e një rime, shkruesit të poezisë i jepet të gjendet atje ku para tij akush nuk ka shkelur, – dhe më tej, ka gjasa, edhe më shumë nga sa ka dëshiruar vetë ai. Ai që shkruan poezi e shkruan atë, para së gjithash, sepse poezia është një përshpejtues kolosal i vetëdijes, mendimit, botëperceptimit. Pasi e provon këtë përshpejtim një herë, njeriu s’është më në gjendje të mos e përsërisë këtë përvojë; ai bie në varësi të këtij procesi, sikundërse bien në varësi prej narkotikëve apo alkoolit. Njeriu që gjendet në një varësi të tillë nga gjuha, mendoj, quhet poet – përkufizon në një ese të tij osif Brodskij..
Me një “gjuhë deti” mund të flasë një njeri, të cilit nga letërsia nuk i ka mbetur të mësojë ndonjë gjë të madhe. Ajo është një dëshirë dhe protestë për pamundësinë e shpërfaqjes së asaj dijeje, e cila vuan nga mospërputhja e fjalës me mendimin. Si t’i bëhet kur ndjesia dhe mendimi kanë natyrë iracionale? Si t’i bëhet metamorfozës irracionale të mendim-ndjenjës për t’u verbalizuar në kufijtë racionalë e materialë të fjalës? (“Por kundër një dijeje që e mban në kllapë/ mendimi im këtë mëngjes rebelohet” – thotë Zogaj). Dara e mendimit është e uritur për fjalë që të mund të përfshijë bashkekzistencën e kohërave dhe fateve, pozicionimin emocional dhe postulatet tipike në frymën e Zogajt. Trajektorja e ndërlikuar e një frymori kërkon të kapet në ankth në formacionet –ajme! – të efemerta të Kohës, të lërë shenjën e saj, një ornament a një lajle në qelqet e përjetësisë, nëpërmjet të cilave të mund të dëshmojë për “thelbet që pati për zemër”. “Zoti im, më dhe kandilin/ të shoh provat që bën në ndarje/ shpirti i saj nga trupi i saj/. Zoti im, gjallë unë pashë/ atë që di vetëm i vdekuri”. Çdo koment do të ishte vulgar përballë humnerës që hapin këto vargje, cilësisë që ka gjuha e poezisë për t’i mbërthyer realitet dhe përvojat me një kopsë të vetme kuptimore. Në gjuhën e zakonshme do të hapeshin lloqe të tëra kafenesh e darkash mes miqsh, filozofime fjalëshumë mbi “ferrin e këtushëm”. Një tmerr të tillë ekzistencial të përvojës subjektive e përcjell përafërsisht kështu poetja e madhe ruse, Olga Sjedakova: “Si plaken sytë kështu! Për të qarë:/ ato shohin atë që s’duhet parë/ dhe nuk shohin më…”. Zogaj me një varg të vetëm na shtyn në asociacione që mundohen të depërtojnë pas nëntë perdesh. Eshtë përvoja ekstremale shpirtërore, kur përvoja si mundësi shterron dhe tej, shtrihet një zgafellë e frikshme, përtej fjalëve – përvoja si pamundësi e rrokshme me fjalë. Në poezinë e Zogajt që mban titullin e vëllimit – një poezi menjëmend antologjike në poezinë shqipe – konkretja shpërbëhet me shpejtësi efemere, për t’i lënë vend një retiçense, një memecërie të frikshme kozmike. Ajo çka të mbetet në vetëdije, janë qerthujt e regëtimave, shenjtëritë, sakrifica (si në Aulidë), si forma të përpëlive tokësore. Është frymëmarrja që përplaset me qelqet e ftohta e indiferente të përjetësisë, përkëdhelja si formë e ndërgjegjësimit para të vetmeve gjera të shtrenjta, të përkohshme dhe pengu e pikëllimi që vazhdojnë të na ushqejnë imagjinatën e që rikuptimësojnë nga një tjetër perspektivë domethënien e “të qenit në botë”.
Paradigma “Gjallë unë pashjë” është finalizimi i lëgjendës së “unit”, i përvojës ekstremale të frymorit përballë mistereve të universit, është përpjekja e dëshpëruar për të krijuar një formacion shenjash, që të mund t’i rezistojnë raportit të stërmadh me përjetësinë indiferente. Por, padyshim, është elegjia e denjë midis të përkohshmes, njerëzores dhe përspektivës shurdhmemece të përjetësisë.
Gjithë vëllimi “Gjalë unë pashë” është një postskriptum i gjithë tematikave të mëparshme në poezinë e Preç Zogajt. Ndjeshëm në këtë vëllim reduktohen temat dhe përjetimet sociale të librave të mëparshëm, për t’i lënë një vend demonstrativ tre temave më të dashura e obsesive në krijimtarinë e Zogajt. Ato janë tre dhe në arkitekturën semantike të vëllimit përbëjnë një trekëndësh ontologjik, në brinjët e të cilit rreh pandërprerë lavjerrësi i gjallë i pengjeve të poetit. Janë tre temat më të mëdha metafizike të gjithë poezisë së përbotshme: nëna/ati, dashuria dhe vdekja. Pa rënë në sentimetalizëm demode, Zogaj përgjatë gjithë librave me poezi, ka dhënë si askush tjetër në poezinë shqipe mitin e djepit zanafillor, kthimet në qelizën e lashtë supersticioze të amësisë, arketipin e të gjithë ngushëllimeve dhe dhimbjeve – nënën. Mjeshtër i atmosferës dhe peisazheve, Zogaj projekton dhimbje dhe situata liriko-elegjiake me imazhin e nënës, vetmisë, gjetheve që bien, shirave, ëndrrave dhe mallit që kanë një origjinë: në këtë peisazh cullak – theksohet figura e nënës, rëndom e vetmuar, e cila duket se mban fillin e brishtë të një balone me fatin e bijve të saj – e vetmja përjetuese e sinqertë e shkakut dhe pasojave të krijesave tona, të sukseseve dhe dështimeve tona në botën e madhe. Brenda kësaj semantike përfshihen të gjitha poezitë që kanë lidhje me vendlindjen, njerëzit e saj, me marrëdhëniet at-bijë, të cilat lehtësisht mund t’i klasifikonim si miti i origjinës. Por tek Zogaj, miti i origjinës hapet si një mundësi e pandërprerë e përsosjes shpirtërore në drejtim të etikës. Kulm të këtij trekëndëshi, për të cilin folëm më lart, është miti i dashurisë, por, në poezinë e Zogajt, ato janë të privuara nga festa hedonistike. Arma e kurajos, shija dhe motivi për të jetuar dhe për të pohuar kuptimin e ekzistencës del dashuria; imazhi i femrës është ai që përsoset në idealin e poetit dhe kjo zanafillë, më parë se romantike, është një bindje e brendshme estetike e poetit, e ngjashme me thënien e Dostojevskit që “bukuria shpëton botën”. Në librin e fundit të Zogajt, vendin më të madh e zënë pikërisht lirikat e dashurisë, por kujdes! Në ndryshim nga librat e mëparshëm është, kjo lirikë dashurie është e endur me një mjegullnajë zie, misteri e meditimi. Pikërisht në linjën e këtyre lirikave meditacionet dhe tensionet metafizike rrahin të hapin një “sy të tretë” duke e asgjësuar përfare domethënien triviale të dashurisë. Shpesh me tone aforistike në frymën e ekleziastit, poetit kufizohet me ornamente të tipit “Së fundi dashuria është ajo që del tepër”; “Dashuria kërkonte të drejtat e saj:/ kthimin sy për sy dhe vazhdimin/ Me thikë në zemër”; “E keqja më e madhe s’ka ndodhur”; “Dashuria u kthye në gjendjen e parë/ si toka pas dridhjeve të tërmetit”; “në cilën anë të kohës, në cilat kambana/ fshihej çasti i ardhshëm i ndarjes?”; “gjatë do të mendohet vdekja/ dhe nuk do dijë ku të na çojë”; “Ah, zbrazëtia prapë do rënkojë/ si ujkonjë e pagojë”; “duke të dashur, duke më dashur,/ kemi mëtuar të zhdukim fundin / – kjo ishte sfida”.
Duket se në lirikat e dashurisë Zogaj sheh njëmend një sfidë. Ndaj kujt? Këtë përgjigje e jep tematika e dendur e vëllimit me mitin e vdekjes, një ndër temat e përjetshme metafizike që mbush brinjën e tretë të trekëndëshit. Përvoja shpirtërore që e tensionon çdo ligjërim poetik është përvoja e përjetimit të vdekjes, e përjetuar si frika e misterit të pashmangshëm, por e cila, sipas estetikës së Zogajt “ka veç një justifikim: bukurinë e pashoqe/ të botës tjetër”. Projektimi i “unit” në një transhendencë parapërgatit skicimin e një përvoje intuitive si rezultat i një meditimi dhe përjetimi obsesiv: para shtrihet e panjohura, sfinski. Cila është fytyra e tij? Relacionet me të njohura, identifikimet shpirtërore me ta, si me sozitë shpirtërore të poetëve – Agim Spahiun, Teodor Kekon, At Zef Pllumin. Në gjithë këtë histori protagonist është shpirti: “Shpirti po sheh udhët e qiellit,/ po përgatit çastin e shkëputjes/ prej këtij trupi që gjatë e mbajti”. Herë tjetër shpirti pyet: “a ka jetë tjetër?”/ teksa është përgatitur kohë më parë”. Estetizimi i vdekjes kalon në një etikë që përcakton pozicionimin ndaj saj: “Nganjëherë vij dhe unë nga një planet tjetër/ të banoj përkohësisht këtë tokë, këtë gjuhë”; “Nuk kemi bërë asgjë./ gjatë do mendohet vdekja,/ dhe nuk do dijë ku të na çojë”; “Trupi zhduket në re a kushedi./ Shpirti mbetet këtu, rreth e rrotull,/ pa formë, pa zgjua, pa strehe – kjo është drama”; “Në rrahje të mitura zemra/ po rrihte së prapthi./ Kjo paskësh qenë jeta tjetër”. Drama e mendimit të Zogajt në poezinë mbi vdekjen kalon pahetueshëm; ajo është një konstatim i habitur, pa melodramatikë, patetika e pashmangshme i ka lenë vendin intonacionit të imagjinatës, zbulimit të mundësive të reja të tranferimit të shpirtit në botën e ideve, transhendenca, opozicioni truporja/shpirtërorja dhe transmigrimi i shpirtit si grimcë e pavdekshme hyjnore. Porse këto ide bashkëlidhin një përjetim të vazhdimësisë së përvojës estetike tokësore.
* *
Formula e poezisë së Zogajt qëndron në mistifikimin e kodit të thjeshtë. Si rregull, atmosfera fillestare ia lë befas vendin një metamorfoze të meditimit që është shkapërcimi abstrakt; tufat e dendura të asociacioneve, bigëzimi i mendimit – çel një perspektivë të paparashikueshme abstraksioni. Me gjithë referencat nga folklori, tradita apo moderniteti, poezia e Zogajt është e çliruar nga ekzibicioni eruditiv. Lirika e veriut, idiomat popullore, arbëreshët (me së pari De Rada dhe Serembe), mitet kulturore të antikës dhe bashkëkohësisë bashkëpunojnë pa krijuar asnjë eklips që të rëndojë brishtësinë e imazhit të brendshëm të poezisë. Formimi kulturor vetëm sa shërben si shkollë e asociacioneve të shpejta për të përcjellë aludimin. Kjo pëlhurë tekstilesh i ekzekuton ngjyrat e saj, pa i ekspozuar për mendjet e ngathëta. Prandaj dhe përcaktimi i krijimtarisë poetike të Zogajt brenda një stilistike i shpëton klasifikimit sipas gjeneratave. Këto nocione dalin huq nga shkathtësia dhe virtuoziteti i instrumentarit të tij, gjithëherë bashkëkohor e futurist. Është një lloj poezie që e pasuron lexuesin, që parakupton një lexues bashkëpunues, bashkëkrijues, jo pasiv. Mbase është kjo cilësi e hershme e poezisë së Zogajt, ajo që ka mbajtur të mbërthyer kurreshtjen dhe interesin tim të gjallë për poezinë e tij dhe të cilës i detyrohem në fillimet e mia (sikundërse dhe muzikalitetit dhe diafragmës së vargut lirik të Ilirian Zhupes) Jane ndër poetët që kanë ndikuar jo pak si krijues në fillim të formësimit tim estetik.
2009
P.S: Këtë tekst e ndesha ne arkivat e mia elektronike. Është i vitit 2009, por nuk në thelb është i drejtë edhe pse Zogaj ka botuar edhe disa vëllime të tjera poetike më pas. Në mungesë të një cikli poetik për ilustrim nga ky vëllim, këtu po hedh një poezi që e kam ditur herët përmendësh “Baladë” nga “Qielli i gjithkujt” (1991)
BALADË
Po flija poshtë lisit hijerëndë,
Kur erdhën e më zgjuan: Ngrehu, të do Ana!
Muzikë më të bukur s’më kishin ndier veshët.
Atë që solli lajmin nuk e pashë.
U gjegj me jehonë shpirti: Të do Ana!
Një fill drite përshkoi kujtesën, ëndrrat,
Dhe malli shpejt u gdhend si fytyrë vajze.
Mendja m’u çel si dita: Të do Ana!
Qirinj e korba u fikën: Të do Ana!
Viset e shpresës u mbushën plot me rrugë,
Gjaku sërish këndoi: Të do Ana!
Në fill të zërit shkoja dhe mendoja:
E di pse jam si firifiu, ka kohë,
Një fytyrë perëndeshe në udhë humba.
Andej-këndej u enda duke qarë,
Nga turpi që s’më donin rashë e fjeta
Nën hijen e lisit degë-rëndë.
O ti që flet e s’dukesh, a vërtet
Më do ajo tani apo jam n’ëndërr?
Përse më fshihesh, o zë kaq i sinqertë?
U hap mbi kodrat e verdha një deriçkë,
(Kraharori im kërciti si dërrasë)
Mes lulesh e gajtanësh ngriti sytë
ajo që nuk u bë më shumë se vajzë.
Qeshi dhe foli: Pse më prure këtu
Ende pa të dashur shumë mirë?
Përse m’i hodhe gjithë këta xhevahirë?
LEXO EDHE: AGRON TUFA: ANEMBANË ZGAFELLA E ERRËT E DIKTATURËS
