Nga Mërgim Bekteshi
Në pranverën e vitit 1999, një lokomotivë e vjetër e prodhimit socialist e me vagonë të ndryshkur, do të barte njerëz nga drejtimi i Prishtinës në kufirin me Maqedoninë Veriore.
Dëbimi i shqiptarëve ka një histori që nga viti 1877-1878, në kohën kur Perandorisë Osmane po i lëkundeshin themelet.
Ky dëbim vazhdoi gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore e deri në fillim të Luftës së Dytë Botërore. Edhe pas Luftës së Dytë, pra edhe në kohën e Jugosllavisë së Titos, shpërngulja e dhunshme ishte model vazhdimësie.
Këtë temë shumë të ndjeshme të pranverës së 1999-ës, shkrimtari Adil Olluri do ta sjellë në prozën romanore “Bartësi i shpirtrave të përzënë” botuar për herë të parë nga Shtëpia botuese “Artini” 2019.
Romani i ribotua disa herë, një ide e qëlluar për shkak të motivit dhe tematikës që autori e shtjellon për një histori të tmerrshme të zhvilluar në fundshekullin e XX, në një vend në mes të kufijve gjeografikë të Evropës, në Kosovë, ku kryhej gjenocidi i dytë pas atij në Bosnjë dhe Hercegovinë.
Si duket, Bashkësia Ndërkombëtare sikur bënte sehir, edhe pse motivet dhe metodologjia e pushtetit jugosllav (serb) ishte po ajo që jo shumë vite më parë kishte përgjakur Srebrenicën, pastaj aparatura ushtarake kishte nisur forcat në Kosovë, drejt pastrimit të tokave shqiptare sipas planit të Çubrilloviqit, me programin e tij “Iseljavanje Arnauta”.
Kësaj temë jo shumë të harruar, të përgjakshme, kryerjen e gjenocidit në Kosovë dhe dëbimin nga vatrat, Olluri i është qasur me një këndvështrim romanor, por që në vete përmban bazë të mjaftueshme, prova të pakontestuara që shpërfaqin një drejtësi të harruar.
Shkrimtari, përmes tri akteve arrin të shfletojë një ngjarje në tri rrëfime të ndryshme për të përshkruar tri vende, po ashtu të ndryshme me personazhe të cilët shpërfaqin karakteret e një katrahure që njeriu di të shfaqë në kohën e krizës, frikës së madhe.
Struktura romanore e shkrimtarit Adil Olluri është e ndërtuar me një narracion të kapshëm që lexuesin nuk e vë as në lajthim, por as nuk ngarkon me trillime, dualizëm të panevojshëm të të menduarit.
Skenat e performimit të personazheve janë të kujtueshme dhe të freskëta, dhe që ngjajnë reale, këtë mund të vërtetojë çdo person i cili akoma është në mesin tonë dhe që ka përjetuar këtë tmerr të kohës.
Shkrimtarë e studiues të ndryshëm të letërsisë kanë vënë kritika të njëmendta lidhur me romanin e Ollurit.
Gëzim Aliu thekson se ”…lexuesi pret shkallë të lartë emocioni e përfshirjeje autoriale, ndërkaq lexuesi kritik, si puna ime, edhe ka frikë se kjo do ta shkatërrojë ekuilibrin artistik të veprës, duke e rrëshqitur në patetikë nacionale e sentimentalizëm, pse jo edhe në ankime për padrejtësitë historike të fqinjëve, siç ndodh shpesh në letërsinë shqipe, sidomos në vjershërim, po edhe në prozë. Por, kjo, për fat, nuk ndodh.”(“ExLibris”). Tani, sipas Aliut, shkrimtari e ruan një balancë të mirë shumë të kujdesshme që narratori të mos eksplorojë të panevojshmet dhe ngjyrën e patetikës, por një fotografi reale me ato pak ngjyra shprese që ishin në atë kohë.
Një tjetër shkrimtar e studiues, Virion Graçi, thotë se ky roman është: ”Një rrëfim në të cilin i shohim ecejaket e njeriut tonë, zgripin e tij ekzistencial, frikën e tij të zakonshme në një kohë të pazakonshme, vullnetin e tij të paepur për ta shpëtuar veten dhe më të dashurit e tij nga ploja e përgjakshme.
E pikërisht ploja e përgjithshme është në sfond të romanit, ndërsa peripecitë e individit, qytetarit të rëndomtë, njërit prej nesh, janë në qendër të tij.”
Kjo që potencon Graçi është një segment shumë i rëndësishëm për procesin psikologjik që ndodh brenda romanit, duke stërholluar ndodhitë që shpesh janë të frikshme në të tria aktet e romanit, sidomos Akti dytë, që pasqyron konceptin e turmës së nënshtruar që duhet të zbatojë urdhrat e një grupi të armatosur.
Nëse flasim për Aktin e parë, një profesor i letërsisë sa është qyqar përballë aparteidit, i nënshtruar dhe pa ndonjë koncept për jetën çka tutje, autori e konsideron edhe një njohës të dobët e qyqar edhe në letërsi.
Brenda asaj kthine të ngujuar së bashku me gruan dhe vajzën e vogël, Bardhyli do të ngacmohet nga veta e dytë e narratorit për të kaluarën e tij deri në momentin kur kujtimet e tij prishen nga krismat e armëve.
Kjo sajesë është brenda ndërdijes për të humbur e kujtuar së bashku një tmerr që ndodh brenda banesës, kur përjashta pushteti ushtron dhunë duke shkelur normat ndërkombëtare karshi lirisë e dinjitetit të njeriut. Njeriu tani është i pafuqishëm, bëhet i nënshtruar sikur gjallesat e tjera të tokës. Kjo lemeri sikur nuk ndalet këtu, ajo vazhdon edhe më e tmerrshme kur autori merr vendim t’i largojë personazhet nga Akti parë në banesë në Aktin e dytë, në lokomotivën e tmerrshme ku mblidhen njerëzit përmes aparatit të dhunës në një drejtim sa të njohur po aq të panjohur.
Kur Akti dytë fillon të stiset, veta e dytë e dërgon protagonistin drejt një kati tjetër të Dantes. Turma e njerëzve shpërqendrohet nga vetëdija individuale, e nga ajo kolektive, sikur fishkëllimë e kamxhikut të skllavopronarit që përkujton se fati i tyre është në dorën e tij. Shpirtrat ngadalë e prajshëm duhet t’i binden urdhrit të hipin në tren, ata tani lëvizin vetëm si qenie fizike, shpesh inerte dhe nuk duhet të bezdisin urdhërdhënësin, fati i tyre është i skëterrshëm, si ai që ngjan mes Faraonit dhe izraelitëve.
Kur treni fillon të lëvizë, ai lëviz së bashku me makthin, autori shpesh e ngacmon përmes vetës së dytë protagonistin e tij qyqar.
Gjatë rrugëtimit, treni ndalon në stacione, shfaqen pamjet e milicëve serbë duke ndarë nga turma personat e caktuar. Kjo shton edhe më shumë tmerrin psikologjik se kush do të jetë në radhën e të përzgjedhurve për t’u vrarë.
Rrugëtimi i një treni nga Prishtina në kufirin me maqedonasit në ditët e lirisë është shumë i shkurtër, por në pranverën e ’99-ës, autori i përshkruan makthet e tmerrin që zgjasin shumë.
Në Aktin e tretë, që do ta përkufizoja si rrethin e purgatorit të Dantes, shpirtrat tani janë përzënë nga atdheu dhe gjenden në një vend ku, siç thotë G. Aliu : ’’… njeriu dhe njerëzorja më nuk njihen si koncepte.”(“ExLibris”).
Tani shpirtrat e përzënë nuk do të përballën me frikën, sepse ajo tani kujtohet çrregullt në raport me urinë dhe kushtet e mjerueshme që shfaqen në mes të dy kufijve ku janë të vendosur mijëra njerëz.
Me këto tre akte dhe prologun Olluri ka sjell një roman me tematikë të ndjeshme, apo siç shprehet Graçi: ” …Romani i Adil Ollurit është një dritare e madhe e hapur për të parë qartësisht veten dhe historinë tonë”.
ObserverKult
Lexo edhe:
MËRGIM BEKTESHI: “PORTRET I PAPËRFUNDUAR” I AGATHA CHRISTIE
Nga: Mërgim Bekteshi
Agatha Christie e nxjerr në sfond si personazh të viktimizuar Amias Krejl-in në romanin e saj “Portret i papërfunduar”. Ai gjen vdekjen duke punuar një portret, sa me karizmë e epshndjellje, po aq vrasës e misterioz, që do ta përfundonte karrierën e tij.
Dhe, përgjigja pas gjashtëmbëdhjetë vjetëve do të kthejë skenën në vendin e krimit. Kthimi në rikonstruktim të një vdekjeje të dyshimtë, siç do ta quante e drejta procedurale, është një karakteristikë e defekteve policore, prokuroriale dhe deri të marrja e vendimit nga ana e gjyqtarit për dënimin e një personi që do ta quanin përgjegjës për vdekjen e Amias, e kjo do të ishte gruaja e tij, Karolina Krejl, pasi provat e mbledhura shkarazi kishin çuar në dyshime drejt saj pa të drejtë.
Tekstin e plotë mund ta lexoni KËTU:
ObserverKult
