(Avni Alija, “Pentagrami i ngrirë”, Reletra, Prishtinë, 2003)
Nga Sadik Krasniqi
Libri me tregime në vazhdën postmoderne, Pentagrami i ngrirë i Avni Alijajt, fillon poetikisht, me një akrostik katërfjalësh dhe me tri sentenca të tre shkrimtarëve të mëdhenj: Lorkës, Gëtes dhe Kafkës, dhe sikur lënda e këtij libri ndërtohet mbi filozofinë sentenciale të tyre.
Këto elemente paralëndore: akrostiku autorial si uratë, vargjet e Lorkës si metaforë, diskursi i Gëtes si metafizikë dhe premisa filozofike e Kafkës, përcaktojnë të shkruarit e këtij libri në “vetminë e bekuar” siç do të thoshte Gynter Gras.
Ky libër në prozë tregimtare organizohet në nëntë pjesë a cikle, që titullohen: Balerina, Kompozitori, Melodia, Koloneli dhe poeti, Letra, Erika, Prishtina,Kumti,Albana. Mund të thuhet se këto pjesë kanë një ndërlidhje kuptimore e ideore. Disa nga këto pjesë përmbajnë disa tregime, disa vetëm një tregim.
Që në tregimin e parë, vërejmë prirjen imagjinative të autorit që përmbajtesoren e rrëfimeve ta realizojë përmes nocioneve metaforike me kontraste të thella, siç tregon edhe vetë titulli, Lule akulli me aromë dielli. Subjekti i këtij tregimi procedohet përmes personazhit, i cili merr një udhë të largët (si Santiago i Alkimistit të Coelhos). Ky personazh i Diellimës, me të arritur në Akullimë, tjetërsohet, tëhuajsohet saqë humb edhe kujtesën duke harruar edhe të mbajturit mend, deri në atë shkallë saqë nuk dinte më se cili kishte qenë dhe nga kishte e ardhur. E që të bëhet prapë vetja, duhet të rikthehet nga Akullima në Diellimë. Mirëpo, me t’u kthyer në vendlindje, ndodh metamorfoza përtej kafkiane. Ky udhëtar fillon të shkrihet dhe të bëhet ujë për lumë e det, por nga një pjesë e tij, nën hijen e një lisi shpërthejnë dy lule. Ishin këto lule akulli me aromë dielli tashmë në dorën e vajzës së dashuruar që do t’i ruante jetësisht.
E vumë në pah subjektin metaforik të këtij tregimi, ngase të tilla përmbajtje e metamorfizime metaforike kanë shumica e tregimeve të këtij libri, ndërsa cikli i parë është tërësisht e tillë.
Që në fillim këto tregime i evidentuam postmoderne duke marrë parasysh elementet poetike të kësaj rryme, që procedohen në këto rrëfime dhe afinitetit të autorit, dhe njohurisë së tij për të krijuar në këtë vazhdë poetike. Karakteristikë e tregimeve të nëndarjes së parë eshtë imagjinata, përmes së cilës krijohen situata, gjendje e veprime të brendshme (shpirtërore) e të jashtme (fizike) të personazheve. Strumbullari i të gjitha tregimeve të ciklit të parë është metamorfoza. Metamorfoza e personazheve te ky libër është aq e thellë dhe imagjinative, deri në absurditet. Ky përshndërrim nis që në tregimin e parë ku personazhi endacak metamorfizohet në lule akulli me arome dielli.
Tregimi Enigma është shumë interesant. Përmes personazhit Dukagjin Priftit, përshkruhet enigma dhe misteri i domenit kreativ të këtij individi tejet të çuditshëm me veprimet dhe sjelljet e tij. Atë, duke e zënë ethet Mysteria Mistika Maxima ose zjarri i sferave të larta mistike, arrin të identifikohet me Dramën X. Ky njëjtësim i personazhit dhe dramës shkon në atë përmasë sa krejt shfaqja e teatrit me gjithe trupën e aktorëve hyjnë brenda qenies së Dukagjin Priftit. Në këtë tregim gjejmë informacione letrare të shumta, si tituj librash, autorë të shquar, situata e njohuri të ndryshme për arte, që inkorporohen bukur si intertekstualitet, shndërruar në fabularitet.
“Dua ta njoh thellësinë metafizike të shpirtit tim spiral”, shprehet Martin Curri në tregimin Ishulli i femrave,tregim ky i perzonazhit, ku shquhet biseda tejet kontemplative në mes të filozofit dhe poetit. Të dy intelektualët i shquan thellësia meditative e botës së tyre intelektuale e shpirtërore, saqë këto veçori u hakmerren në jetë, e në veçanti në raport me femrat, për “përvetësimin” e të cilave, nuk ia vlen intelektualiteti, sepse është tejet prozaik! Fundi i këtij tregimi, me këshillën se “zemra është ishulli i femrave e jo truri”, po të mos e kishte nuancën e ngjyrimit ironik, do të tingëllonte si didaktik.
*
Në këtë libër me tregime të Avni Alijajt, hasim edhe realizmin magjik, siç është tregimi Flokëkaltra. Vajza me flokët e mrekullueshme e ngjyrëkaltër nga dashuria që kishte ndier ndaj djaloshit të vetmuar dhe fjalëve të tij se “flokët e saj aq të bukura e shqetësonin”, kishte udhëtuar në një rrugë të amshueshme drejt tij, duke u metamorfizuar krejtësisht në një ble të kaltër flokësh. Ajo tashmë e bërë ble flokësh ishte varur në portën e tij, ndërsa djaloshi duke harruar se dikur kishte dashuruar një vajzë flokëkaltër, ia fal erës këtë ble.
Një zë në ëndërr, tregimi për pianisten Lyrika Cami dhe ankthet e saj për krahët e saj të prerë, storie e ndërtuar (përmes ëndrrës) mjeshtërisht nga autori që mban në ankth edhe vetë lexuesin duke shkaktuar përjetim dhe kureshtje gjatë leximit të çdo rreshti. Vetë inventari i rekuizitave si dorëzat e zeza, interieri i bardhë, vdekja, e folmja e figurinës përmes zërit të babait, që u jep urdhër doktorëve për prerjen e duarve të së bijës pianiste, e bën të rrëfyerit të jashtëzakonshëm duke lënë pezull lexuesin deri në fund. Dinamika e ngjarjes së këtij tregimi përmes situatave, imazheve dhe figurave, si te Sartri, e vënë lexuesin në dilemë: kjo fabulë do jetë ankth ëndrre apo fatalitet jetësor i personazhit?! Tregimi i fundit i ciklit të parë është Pentagrami i ngrirë, titull ky edhe i librit që ka si temë historinë e dhimbshme të balerinës së famshme Sofie L.
Sofie L., çdo mëngjes, përkundër të gjitha dekreteve inkuizitore, vallëzonte “Pentagramin e ngrirë” krejt zbuluar, në ballkonin veshur me një koloni lulesh ngjyrë dielli. “Nëntëmbëdhjetëvjeçarja Sofie L. me pulsimin magjepsës të trupit të përkryer vallëzonte duke e ripërtrirë vallen dymijëvjeçare, nëpër notat e këngës së lashtë”. Por, sistemi i zonës së dridhshme të kontinentit në inkuizicion e kishte prangosur këtë të re duke e gjymtuar fizikisht, duke ia shkurtuar gishtërinjtë, prerë gjinjtë e nxjerrë flokët. Asaj i kërkuan sytë. “Sytë nuk i jap! Dhe ajo iku” – thuhet në tregim. Sofie L. nuk arrin të arratiset jashtë vendit me sistem ndëshkues, por ajo tashmë është e çmendur në një mbylltore në mes të krevatëve të gërvishtur. Balerina e bukur, ngrihet ngadalë, butësisht, gati si me frikë nis vallëzimin. “Pentagramin e ngrirë”. Është ky një tregim mjaft impresiv, i shkruar bukur dhe me nje delikatesë poetike, gjë që e arsyeton edhe titullin e tij, edhe titullin e librit.
Në kapitullin e dytë të këtij libri, janë përfshirë pesë tregime me motive dhe përthurje të ndryshme njëri me tjetrin. Tregimet Qirinjtë në prill dhe Kitara e përplasur,kanë tematikë nga realititeti i kohës dhe ambienti konkret. Këto tregime, të pasqyruara përmes personazheve, janë rrëfenjëza më të zbehta artistikisht në krahasim me tri tregimet tjera të këtij cikli.
Për tregimet e bukura Një minutë, vetëm një minutë dhe Detyrimi, prozatori Alija niset nga dy kontekste jashtëletrare, vjedhjën e pikturës së famshme “Mjegullnaja” të Gaspar David Fridrishit si dhe foton e Ajnshtajnit me gjuhën e nxjerrë jashtë. A. Alija, këto dy kontekste i procedon artistikisht jashtëzakonisht bukur.
Piktura mahnitëse e shek. XIX e piktorit gjerman Gaspar David Fridrishit botërisht bëhet e famshme dhe sot vlerësohet trembëdhjetë milionë euro, në saje të ngjyrave që paraqesin imazhin e ambientit fushor me një kasolle të rrethuar me zogj në një mjegullnajë. Motiv i vjedhjes së kësaj pikture bëhet më tepër shkaku i bukurisë së saj sesa dobisë materiale. Në këtë tregim, shquhet përceptimi, njohja, reflektimi dhe interpretimi autorial që i bën kësaj pikture përmes vjedhësit të saj. “Mjegullnaja” ishte nga ato vepra të artit ku shpirti njerëzor ia del ta shkëpusë dhe ta nxjerrë një çast të Kozmosit nga rrathët metafizikë në botën reale – shprehet personazhi.
Ndërkaq, Detyrimi është tregim i nxjerrë nga fotoja me gjuhën jashtë të shkencëtarit të madh Ajnshtajn, të vërë në rivalitet me Arkimedin. Fabulariteti në këtë tregim procedohet përmes preokupimit të studiuesit J. Lamb mbi çështjen se cilit nga këta dy gjeni i takon aureola e primatit shkencor. Për të arritur zanafillën e dijes së parë, autori fut medodën e palimpsestit (si te Umberto Eco dhe Martin Camaj) përfund dorëshkrimeve të murgjve nga shekulli i 13-të pas Krishtit. Në këto pergamene, nën lutjet kishtare, fshiheshin shënime të moçme me njohuri të Arkimedit, në mes tyre mendime dhe llogaritje shkencore që ta merrnin frymën. Përmasat e gjenialitetit të Arkimedit që kishte jetuar në Sicili para 2200 vjetëve, shquheshin me përllogaritje numrash të papërfytyrueshëm. Për shembull, ai mund të llogariste numrin e të gjitha grimcave të rërës në planetin tonë. “Me këso madhësi numrash ai ishte në gjendje të parashikonte saktësisht rrjedhën e disa ligjshmërive në natyrë”.- thuhet në tregim.
Në tregimthin Prishje përmasash, vjen në shprehje prirja e autorit që në mënyrë artistike të trajtojë edhe çështje të thella psikologjike të rasteve me gjendje neuroze-obsesive. Këtë e bën duke futur elementin e ëndrrës. Lyrika Cami, pacientja tetëmbëdhjetëvjeçare, arrin ta tregojë në detaje ëndrrën e neuropsikiatrit të saj. Madje, në qafën e saj të njomë duken shenjat mafi, shenja që i kishte parë vetë neuropsikiatri në endrrën e vet. Ky tregim na kujton trillin e Kolrixhit për lulen e parajsës, ku njeriu kishte ëndërruar se kishte qenë në parajsë dhe gjatë shtegtimit, dikush i kishte dhuruar një lule, që e kishte gjetur afër tij posa ishte zgjuar. Ky tregimth karakterizohet për nga intensiteti i ngjarjes dhe situatës të përkeqësuar dhe përjetuar të personazhit, në saje të influencës së energjisë negative të inteligjencës kozmike. Në këtë tregim të shkurtër, kemi elemente të thella psikologjike frojdiane që autori i harmonizon bukur estetikisht.
Cikli i tretë i këtij libri, Melodia,përbëhet prej katër tregimeve me tematikë nga realiteti i kohës që ka lënë mbresa të thella te autori. Tregimi i parë, 1981, siç e tregon vetë titulli, është viti epik për Kosovën, vit “kuqezi“ siç e quan autori. Ky vit përkah rëndësia dhe ngjarjet epokale historike, sikur e kishte ndalur kohën e viteve personale. Andaj, autori si personazh, edhe pse kishte mbërritur moshën madhore, ishte rritur pa e përjetuar pesëmbëdhetëvjetorin. Atij i mbetet peng në jetë që u rrit dhe do të moshohet pa e shijuar këtë pesëmbëdhjetëvjetor.
Fabula e tregimit Ra Berlini realizohet përmes dialogut në mes të dy mërgimtarëve, të cilët kishin mërguar për shkaqe të murit ndarës, që në Berlin kishte rënë, kurse diku në Ballkan ende ishte në këmbë dhe vazhdonte ndasinë etnike.
Në këtë libër me tregime të bukura shpesh gjejmë edhe elemente biografike, gjegjësisht situata që përkojnë me përditëshmërinë e autorit në raport me realitetin dhe njerëzit që e rrethojnë.
Unin autorial të personazhizuar e hasim edhe në tregimin Në sallonin e syzeve,madje këtu diç dhe më konkrete, ngase na bëhet e ditur se autori-personazhi është një mërgimtar intelektual. Salloni i syzeve shërben vetëm si një pistë për të njohur përafrinë miqësore të dy mërgimtarëve dhe komunikimin e tyre mbi çështje të ndryshme, që nga praktika e vënies së syzeve, deri te komunikimi i tyre për gjëra më të thella kontemplative për shkencë e art. Secilin mërgimtar e shquan pasioni i të rrëfyerit për vendin dhe etninë e tij. Disi, ky “ves” i të rrëfyerit shërben si mekanizëm mbrojtës për të fismen e sojit të tij. Këtë të fisme mërgimtari ynë e vë në pah jo përmes tij, por përmes pesonazhit tjetër, po ashtu mërgimtar, portugezit Andre de Sousa i cili thotë: “Ju jeni pasardhës i Ilirëve. Ligjëruesja jonë më ka folur gjerë e gjatë për etërit tuaj. Çudi se sa shumë ka nevojë të mësojë njeriu! Ligjëruesja, të nesërmen që unë e pyeta për Ilirët, mbas asaj bisedës së nxehtë që unë dhe ti patëm një mbrëmje më parë, solli një libër të trashë historie. Vallë, si duhet të ndjeheni ju shqiptarët nën lëkurën që keni sot”? Ky personazh është një ndër më të këndshmit në këtë libër me sinqeritetin, intelektualizmin dhe spiritualizimin e tij të thellë.
Brenda pjesës së gjashtë Kaloneli dhe poeti, përfshihet tregimi Bijtë e kreaturës, që, siç thotë autori, është një shkëputje nga një shkrim më i gjatë e që ka të bëjë me një seancë spirituale të njerëzve me shpirtra të shqetësuar nga krimet e kryera nga vetë ata. Në këtë tregim, induktiviteti, përmes personazheve, poetit Todor B., dhe Kolonelit Todor T., shndërrohet në deduktiven. Ata, si kreatura të një sistemi të tmerrshëm totalitar, që instrumentalizonte intelektualët në shërbyes fashistë, me anë të krimeve me skenarë, kishin likuiduar të rinjtë shqiptarë, siç ishte rasti me krimin e kryer nga Koloneli Todor T., në qytetin P. Në saje të analogjisë së shkronjave të personazheve dhe të qytetit në këto tregime, çdo lexues i vëmendshëm dhe i informuar mirë, e di që në këtë tregim bëhet fjalë për personazhe reale si dhe për krimin që është bërë në qytetin e Paraçinit. Krim ky që u orkestrua dhe u krye në një natë të kobshme, ku u vranë në gjumë katër të rinj. Këtë akt makabër ia mveshën të riut shqiptar, Aziz Kelmendit, të cilin e vranë po atë natë. Në këtë tregim kemi situata psikologjike të përshkruara bukur përmes gjendjeve shpirtërore të rënduara, gjë që tregon se autori është njohës i mirë i psikanalizës frojdiane.
Kurse, tregimthi Dy fjalë është një përkushtim për tre martirët intelektualë: profesorin Fehmi Aganin, avokatin Bajram Kelmendin, ideologun Ukshin Hotin dhe heroin legjendar Adem Jasharin. Ky përkushtim realizohet përmes diskursit sqarues të metaforikës së pikturave që simbolizojnë këta katër njerëz.
Ndërkaq, Janari në Prishtinë është tregim për Erikën, pacienten e cila binte në situata psikologjike (sipas Karl Gustav Jungut) duke u identifikuar me Donikën e Skënderbeut. Bindja e Erika Sopit se shpirti i saj është shpirti i Donikë Kastriotit, kishte shtyrë mjekun e saj neuropsikiatër të merrej me studimin e të gjitha veprave për Skënderbeun. Përshkrimi i situatës së pacientes dhe aktiviteti i Dr. Mustafa Prenkut shoqërohet edhe me ironinë që u bëhet atyre nga miqtë në prezencën e të cilëve rrëfehet ngjarja.
Avni Alija me tregimin e tij hyn në sfera mjaft të veçanta, natyrën e të cilave e gjen mjaft rrallë në letërsinë shqipe. I kësaj natyre është edhe tregimi Ekzistencë paralele.
Personazhi Isber Arra ndiente ekzistencën paralele me anë të një transqenie të përbrendshme. Kjo në saje të shpalimit të nukleusit apo esencës së qelizës së vetëdijes. Ky përshkallëzim i një transqenie kishte arritur edhe te Tantra, dashuri kjo e përkryer nga Lindja, e moçme mbi 5 mijë vjet. Përmes dashurisë ose energjisë së kësaj dashurie që harmonizon trupin, mendjen e zemrën në shpirtin, që është i aftë t’i kapërcejë hapësirën dhe kohën. Sipas këtij tregimi, dashuria Tantraështë energjia seksuale dhe shpirtërore, që shndërrohet në energji jetësore, por në të njëjtën kohë ka edhe atribute hyjnore. Në këtë tregim, autori, përmes personazheve, bën një kontemplim të bukur të idesë.
Në ciklin e VII, Prishtina, është bërë bartja e personazheve të njëjtë, por në situatë, ngjarje dhe vend tjetër. Këtu, i njëjti perzonazh i tregimit Bijtë e kreaturës, Koloneli Todor T., kishte ardhur në Prishtinë për mison sekret. Ai, si një nga vëllëzërit e përbetuar të familjes “Enneagramet”, kishte marrë përsipër ta realizonte misionin “Një vdekje e ngrohtë”, që në realitet ishte pranvera e tmerrshme e helmimit të fëmijëve të Kosovës.
Në kuadër të ndarjes së VIII, Kumti, është tregimi Shkrirja e pentagramit. Këtu gjejmë një të rrëfyer alegorik, përmes misionarëve biblike, Gabrielit dhe Luciferit, që zbresin në Tiranë për t’i pajtuar të gjallët dhe të vdekurit. Eshtë ky një tregim imagjinativ me një aludim kromuar me ironi.
Tregimi i fundit Vula princore i pjesës së fundit, të titulluar “Albana”, është një narracion i bukur përmes një heraldike fisnike të një porcelani me vulë princore, nënshkruar me Albana dhe historisë si prej një “grali të shenjtë”. Koincidenca e takimit të koleksionistit të këtij relikti me vulën Albana dhe artistes që pikturat e saj i nënshkruante po me këtë emër, bëhet shkas që këta dy të bashkohen. Të bashkuar tashmë edhe në dashuri, vendosin ta kërkojnë gjenealogjinë e fisme të tyre, atje nga vinte edhe vetë piktori i ngjyrave të dritës, Rembrandt van Rini. Pos tjerash, ngjarja dramatike, dialogu, rekuizitat si dhe viziviteti i këtij tregimi, sikur pret dorën e ndonjë kineasti për një film shumë të bukur.
Përgjithësisht elementet si: fiksioni, absurdja, abstraksioni, intertekstualiteti, ironia, diskursiviteti, dokumentariteti, vegimi, ëndrra e fanitja, fragmentariteti (i reales) që hasim në tërë këto tregime, e bëjnë këtë libër të jetë postmodern. Kujdesi i autorit ndaj temave të veçanta, përgjedhja e gjuhës, si dhe stili i qartë, e bëjnë këtë libër të denjë për një lexim të vëmendshëm dhe njëherazi ofron mundësinë e një receptiviteti me konture të përimtësuara, e krejt kjo si kënaqesi estetike.
Nidda, pranverë pandemie 2021
