Kënga “Moj e bukura More” përfaqëson njërën ndër lirikat më të bukura të shkruara dhe shpalos edhe kulturën e mbijetuar shpirtërore shekullore të arbëreshëve të Italisë. Deri vonë nuk dihej se kujt i kushtohej kjo këngë e mrekullueshme.
Nga Edi Shukriu
Që në vitet e 70-ta të shek. XX e pata kuptuar se nuk i këndohej një vajze të bukur. E dhëna se Arbëreshët mblidheshin në breg të detit me shikim tej deti më zgjoi edhe më shumë kërshërinë.
Mundësi hulumtimi nuk kisha, por realizova ëndrrën që muajin e mjaltit ta kaloja me Ukshin Hotin me vizita në hapsirat e ndryshme të Greqisë. Jo rastësisht e blemë libri turistik, të cilit ia hjellja një sy sa i vinim pranë ndonjë lokaliteti antik.
Nuk do të flas këtë herë për Athinën e Akropolin e saj në mesin e viteteve të 70-ta të shek. XX, por për çastin kur hapëruam në Korinth e Peleponez dhe “zbulimin” në librin turistik se Peleponezi dikur quhej More. Ndonëse emri i vjetër More ishe shënuar në kllapa, u bëra plotësisht e vetëdijshme se Arbëreshët e Italisë i këndonin vendlindjes së tyre të humbur. Pas këtij libri turistik nuk gjeta më asnjë tjetër kur përmendej se Peleponezi i Greqisë dikur quhej More.
Asokohe nuk kisha mundësi të dija për studimin e filologut arbëresh Dhimitër Kamarda (1821-1882) “Appendice Al Saggio Di Grammatologia Commprata Sulla Lingua Albanese” (shtëpia botuese F. Albergueti E.C., 1866), ku është publikuar për herë të parë teksti i këngës në gjuhën shqipe. Por, e dija se këndohej shpesh nga shumë këngëtarë të Shqipërisë.
Në Kosovë këngën e solli drejtpërdrejt Merita Spahiu dhe ajo mori më shumë hov, pa e ditur ende se kujt i këndohej. Kur nisa ligjerimin në Degën e Historisë të Universitetit të Prishtinës, nga viti 1979, u tregoja studentëve se emri i vjetër i Peleponezit ishte Morea dhe pastaj u sugjeroja ta këndonim këngën mbi Morenë në pauzë të ligjeratave. E bëra dhe himn kur themelova grupin Arkeologët e Rinj “Shtjefën Gjeçovi” të Fakultetit Filozofik të UP.
E nisnim punën dhe e përfundonim me këtë këngë, gjatë gërmimeve të tumës së Cernicës te Ulpiana e në Veletin, ekspeditave hulumtuese në kalanë e Harilaqit, Batushës, Petrovës e të tjerave, si dhe gjatë përgatitjes së ekspozitave me foto për Shasin, Veletinin, Selanikun antik e të tjera.
Përkushtimi rreth kësa kënge domethënëse mbi Morenë dha rezultate të mahnitshme gjatë eksursionit shkencor nëpër Greqi të vitit 1988. Kishin kaluar pranë Malit të Olimpit, kishim vizituar dhe mbajtur ligjerata te Pela, Termopilet, Akropoli i Athinës, Korinthi, Mikena, Olimpi e stadiumi i tij olimpik dhe më në fund hipëm në trajekti që na shpiente nga Peleponezi për në gjiun e Artës.
Trajekti ishte përplotë njerëz, autobusë e vetura, dielli ishte në perëndim dhe një heshtje e çuditshme zinte të gjithë hapësirën rrethuese. Ndiheshin vetëm valët që krijonte trajekti duke u larguar nga toka.
E humbur në kujtesën e kohërave se si nisa të dëgjoj disa zëre të lehta në kohën kur trajekti nisi ta zë detin. Zërat vinin e shpeshtoheshin, andaj nuk vonova kur kuptova se ishe zëri i studentëve të mij që këndonin “Moj e bukura More, si të lash e më s’të pash…”. Jehona e këngës zuri krejt nënqiellin, dukej hyjnore dhe mbase zuri dhe diellin në perëndim.
E bënë këtë papandehur, me zë që vrujonte nga shpirti, me zë që kishte brum zemrën e kujtesën. Kujtesën e madhe të një atdheu të rigjetur. Edhe çastet hyjnore në trajekt ngelën kujtesë, ndonëse u patën regjistruar nga kamera e Radio Televizionit të Prishtinës.
Se Morea ishte atdheu i hershëm i shumë arbëreshëve të Italisë u tha publikisht, jo rastësisht dhe shumë herët në Top RTK, që e udhëhiqte Erleta Hoti.
ObserverKult
=======================
Lexo edhe:
