Intervistë me Jose Saramagon
Njё udhёtim i mrekullueshёm nё Ishujt Kanarius. Mbёrritem aty nga darka. Lagёshtirё dhe vapё, turistё amerikanё e anglezё, me pije ndёr duar qё ua dehte shpirtin, tё gatshёm tё kalojnё çdo kufi mirёsjelljeje. Dhe unё mes tyre duke pritur tё kalojё nata, qё tё nesёrmen tё nisja udhёtimin pёr nё ishullin Lansarote, nё fshatin Tias pёr t’u takuar me shkrimtarin, vepra e tё cilit mё kish mahnitur duke e lexuar.
Njё shkrimtar i madh, njё shtёpi e mrekullueshme, njё bashkёshorte e çuditshme, 2 qenё qё na ngatёrroheshin nёpёr kёmbё, fotografi dhe piktura rreth nesh. Pёrtej dritares – kopshti me lule. Mё tutje oqeani – njё kaltёrsi pafund.
Shkrimtari vetё – ashtu si e kisha parё nё tё gjitha fotografitё deri atё çast, nje komunist qё kurrё nuk tha “shpresa mori fund”. Kurrё nuk u trishtua pёr vitet e humbura tё besimit nё njё mur qё u shemb pёrpara syve tё tij si njё ndёrtesё prej letre. Njё shpirt revolucionar, qё e jetoi revolucionin dhe tani ёshtё i dёnuar tё shohё popullin e tij tё notojё nё njё det boshёsie, mireqenieje dhe shpёrdorimi tё kotё. Njё njeri qё nuk hezitoi tё ngrejё grushtin kundrejt qёllimit absurd tё Europёs sё Bashkuar, t’iu kundervihet tё ashtuquajturve “europianё tё kulturuar”, tё cilёt mbyllin sytё pёrballё shumё problemeve politike si nё ish-Jugosllavi e nё shtetet pёrreth. Ky zotёri i letёrsisё bashkёkohore, pёr mendimin tim njё ndёr shkrimtarёt mё tё mёdhenj tё tё gjitha kohёrave, pranoi tё na priste pёr 30 minuta, por na duroi pёr 2 orё. Ishte i mrekullueshёm ju them…. e nёse nuk mё besoni lexoni faqet ne vijim.
Bukur kёtu. Kёshtu ёshtё gjithmonё, diell dhe ngrohtё?
Edhe fryn. Mua mё pёlqen kur fryn, mё pёlqen sidomos flladi qё vjen nga oqeani. Shpeshherё, kur ulem tё pushoj nё kopёsht dhe vёshtroj tutje mё duket sikur udhёtoj; sikur kopshti ёshtё njё anije qё lundron nё mes tё oqeanit.
Ju pёlqejnё udhёtimet pa adresё?
Drejtimin e gjejmё duke udhёtuar, asnjёherё pa u nisur pёr udhё. Fundja, udhёtimi ёshtё njё kёrkim i pafund, i cili ndryshon nё varёsi tё gjendjeve tona, nёsё do t’i bёjmё ballё erёs apo do ta ndjekim, nёse i kundёrvihemi natyrёs apo bёhemi njё me tё.
Pёrse vendosёt tё vinit e tё jetonit kёtu?
Ёshtё histori e vjetёr, e cila e ka fillesёn nё vitin 1991. Atё vit doli nga shtypi romani im “Ungjilli sipas Jezu Krishtit” . Nё prill tё vitit 1992 ky roman u pёrzgjodh nga njё komision (shumica e tё cilёvё ishin portugezё) pёr tё pёrfaqёsuar Portugalinё nё “Çmimin e Madh Europian tё Letёrsisё”. Qeveria e kohёs e interpretoi librin si njё sulm kundёr kishёs dhe fesё katolike, ndaj vendosi qё ai nuk ishte i denjё tё pёrfaqёsonte vendin. Edhe pse pushteti nё vendin tim ishte tashmё demokratik, ende kishte censurё. E gjithё kjo situatё mё lodhi. Motra e gruas time, Pilarit, hodhi idenё pёr tё ndёrtuar njё shtёpi kёtu – dhe ja ku jemi.
Besoni se njё nga rolet e shkrimtarit ёshtё tё pёrballet gjithmonё me pushtetin?
Jo. Madje nuk mendoj aspak se ky ёshtё njё nga rolet e tij. Nё pёrgjithёsi njerёzit e teprojnё kur diskutojnё mbi rolin e njё shkrimtari. Personalisht mendoj se roli nё fjalё, edhe sikur tё ekzistonte, nuk i pёrshtatet shkrimtarit por njeriut tё thjeshtё.
Edhe atёherё kur nuk kisha nisur tё shkruaja mendoja dhe reagoja nё kundёrshtim me pushtetin -gjё qё vazhdoj ta bёj edhe sot, nё tё njёjtёn mёnyrё. Por gjёrat nuk janё kёshtu. E vёrteton vetё letёrsia. Ka shkrimtarё mjaft tё dёgjuar tё cilёt nuk e vrasin mendjen pёr pushtetin, pёr tё mos thёnё se jetojnё nё harmoni tё plotё me tё.
Shkrimtari i cili ёshtё nё pёrplasje tё pёrhershme me pushtetin, a nuk gjendet mё pranё lexuesit tё tij?
Ma merr mendja se tё gjithё pёrballemi me situatat nisur nga karakteri ynё. Secili prej nesh ka mёnyrёn personale me tё cilёn pёrkufizon hapёsirёn ku jeton, nё pёrputhje me mentalitetin e tij. Po jua pёrsёris, diçka e tillё nuk ka tё bёjё aspak me mёnyrёn e tё shkruarit.
Ekziston diçka qё ju shqetёson tek pushteti? Çfarё mund t’ju çonte nё pёrplasje me tё?
Vini re, nё Portugali jetuam 50 vite diktaturё. Njё diktaturё legjitimon ushtrimin e censurёs nё krijimet artistiko-shpirtёrore; kjo ekziston nё botёkuptimin e njё pushteti tё tillё. Por nga çasti kur nё prill 1974 diktatura ra dhe u vendos demokracia, nuk ka kuptim tё ndalohet botimi i cilitdo libёr. Mё parё -nё kohёn e fashizmit- censura ishtё gjёja mё e natyrshmё nё botё. Ndёrsa tani ёshtё e papranueshme. Me fjalё tё tjera, ka gjёra qё mё shqetёsojnё nё pёgjithёsi, por ka gjёra qё mё tёrbojnё kur ndodhin nё emёr tё demokracisё.
Ekziston pushtet qё nuk ka njё dozё tё tepruar vetёqeverisjeje?
Kuptoj ku do tё dalёsh (buzёqesh). Ekzistojnё vёrtet mjaft intelektualё qё mbёshtёsin idenё se çdo lloj pushteti ёshtё fashizёm.
Madje disa mbёshtёsin idenё se Demokracia ёshtё njё lloj diktature e tjetёrsuar…
Nuk do ta pёrkufizoja kёshtu, nё asnjё mёnyrё nuk do tё arrija deri aty. Nё rastin tim, nёse ministri pёrkatёs nuk do tё ishtё katolik, pёrkrahёs i monarkisё dhe nёse nuk do tё reagonte krejt spontanisht, nuk do mё kishin censuruar. Besoj se nё rastin konkret tё censurёs rol kryesor luajti faktori subjektiv . E keqja ёshtё se, ndёrsa qeveria duhet ta kishte larguar pas reagimeve tё tij, nuk e bёri. Ky ishte njё gabim shumё i madh pёr njё qeveri demokratike. Jam shumё i bindur se, nёse nё vend tё atij ministri tё ishte dikush tjetёr me kёndvёshtrim mё tё hapur, nuk do kishin ndodhur tё gjitha kёto. Por nё kёtё rast qeveria e mbёshteti, mbёshteti diçka kaq kontradiktore sa censura.
Pёrsё diktatorёt nuk i durojnё mendjet e ndritura?
Shumё e thjeshtё: pikёrisht sepse janё diktatorё. Diktatura ёshtё njё pushtet qё kёrkon tё imponojё atё qё ajo vetё beson. Pёr mua, diktator ёshtё edhe ai qё kёrkon t’i imponojё popullit ‘tё mirёn e popullit’ , ndёrkohё qё populli nuk e mirёkupton atё tё mirё; dhe tjetri i bёn keq pa ia marrё parasysh reagimet. Nё demokraci udhёheqёsit duhet tё jenё krah pёr krah me qytetarёt. Njё popull ka tё drejtё tё vendosё pёr fatin e tij, ashtu siç ka tё drejtё tё zgjedhё edhe shpёtimtarin e vet.
Si filluat tё shkruanit? Mund tё kishtё ndodhur diçka ndryshe dhe tё kishit zgjedhur tjetёr drejtim nё jetёn tuaj?
Gjithmonё mund tё ketё patur edhe zgjedhje te tjera nё jetёn tonё. Shanse tё tilla janё balsam pёr njerёz qё gabojnё nё zgjedhjet e tyre; raste qё nuk u duhet harruar rёndёsia. Unё (edhe pse nё 1947 s’isha veçse 24 vjeç kur botova romanin tim tё parё) e kisha tё qartё nё mendje se do tё bёhesha shkrimtar. U deshёn edhe 20 vite tё tjerё qё tё shkruaja pёrsёri, dhe kjo ndodhi nё 1966.
Pёrse pritёt kaq shumё pёr tё shkruar pёrsёri?
Sepse e ndjeva qё nuk kisha asgjё qё ia vlente tё thuhej. Ёshtё shumё e rёndёsishme pёr dikё tё heshtё kur nuk ka diçka pёr tё thёnё.
Domethёnё shkruanit dhe grisnit atё qё shkruanit?
Jo, pёr 20 vite radhazi nuk shkruajta aspak, sikur tё mos kisha menduar kurrё tё bёhesha shkrimtar.
Dhe si ndodhi qё iu rikthyet tё shkruarit?
Nё 1966 botova njё libёr me poezi, atёhёrё isha 44 vjeç. Nё atё moshё ёshtё e arsyeshme qё njё shkrimtar tё ofrojё njё vepёr tё pёrfunduar, e unё nuk kisha asgjё. Vetёm njё roman, i cili dhe ai nuk vlente. Mё pas – 20 vite heshtje.
Çfarё ishte ajo qё nё moshёn 20 vjeçare ju shtyu tё bёheshit shkrimtar?
Nuk e di. Edhe nё 1947, edhe nё 1966 kur shkruajta pёrsёri, dy gjёra mё nxitёn tё shkruaj. E para ishte libri me poezi i njё portugezi, José Rezio, me titull “Biri i njeriut” . Kurrё nuk e kam kuptuar çfarё mё bёri kaq shumё pёrshtypje nё atё pёrmbledhje poetike. Por leximi i saj mё shtyu tё shkruaja.
E dyta, ishte fakti qё u dashurova marrёzisht. Dashuria çliroi brenda meje njё çmenduri krijuese qё ёshtё e domosdoshme nё tё shkruar. Mё pas, kur dashuria u mek, mori fund dhe tё shkruarit. 4 vite mё vonё publikova njё pёrmbledhje poetike, e deri nё 1980 njё libёr tjetёr, pёrsёri me poezi, i cili titullohej “Vite letrare” . Kjo ishte gjithçka, asgjё mё tepёr.
Nё moshё mё tё vogёl, kur tё rriturit ju pyesnin “çfarё do bёhesh kur tё rritesh”, si pёrgjigjeshit?
Siç thashё mё parё, nuk kisha qёllim nё jetё. Duke udhёtuar gjeta drejtimin tim. Kurrё nuk thashё se do bёhem dikush nё jetё. Nuk isha fare largpamёs. Nuk arrita tё mbaroj asnjё universitet. Nё 1975 u gjeta krejt papritur pa punё. Pёr disa muaj kisha qenё kryeredaktor nё njё gazetё. Nё nёntor 1975, sapo nisa tё merrem me revolucionin revolucioni mbaroi. Jeta iu kthye ritmeve tё saj tё pёrditshme dhe unё, i impenjuar deri atёherё me revolucionin, u gjenda mes katёr rrugёve.
Atёherё ndodhi gjithçka qё do luante rol pёrfundimtar nё jetёn time dhe profesionin si shkrimtar. Deri atёherё kisha publikuar 4 a 5 libra, me tё cilёt gjithsesi isha gjendur pa rrugёdalje – edhe pse ishin libra tё shkruar me ndershmёri nuk ishin asgjё mё shumё se libra. Atёherё kuptova se deri ku mund tё arrija si shkrimtar. Nuk isha nё kёrkim tё njё pune dhe mendova “Pse jo, pse mos tё bёhem shkrimtar” . Mё pas, pёr 4 vite rradhazi jetova duke punuar si pёrkthyes. Paralelisht kёrkoja tё gjeja njё rrugёdalje. Nё 1977 botova njё novelё me titull “Fletorё pikturash dhe bukurshkrimi” ; njё vit mё vonё njё tjetёr libёr pothuajse me tё njёjtёn temё; nё 1979 njё pjesё teatrale me titull “Nata ёshtё natё” , e cila flet pёr natёn e 24 Prillit kur filloi revolucioni – kjo vepёr u shkrua nё redaksinё e njё gazete. Dhe si pёrfundim botova novelёn e parё e cila luajti rol domethёnёs nё atё çka do vijonte mё pas. Bёhet fjalё pёr romanin i cili flet pёr jetёn nё Aldeze, njё krahinё nё Portugalinё Qёndrore. Qё aty nisi gjithçka, sikur po nisja njё jetё tё re me kёtё roman.
Sikur kёrkonit diçka brenda vetes dhe e zbuluat me kёtё roman?
Nuk e di nё kёrkoja gjёsend brenda vetes, tё paktёn nёse e bёja nuk ishte me qёllim apo me vetёdije. Vazhdoj tё kёmbёngul nё kёtё pikё, nuk e mendova kurrё se do bёhesha i famshёm, asnjёherё nuk e kisha kёtё ambicie. Kam bёrё shumё gjёra nё jetё pa e patur tё qartё se si duhej tё veproja, pa patur asnjё strategji tё caktuar, asgjё nga kёto. Asnjёhёrё.
A nuk mendoni se Qёllimi dhe Strategjia na ndihmojnё nё jetё tё bёjmё ato qё, si pёrfundim, bёjmё?
Jo, besoj se suksesi apo njё vepёr e rёndёsishme nё pёrgjithёsi nuk ёshtё rezultat qёllimi apo strategjie. Nё 1980, kur botova romanin pёr tё cilin po u flisja pak mё parё, isha 58 vjeç dhe nuk kisha asnjё vepёr pёr tё paraqitur. E pabesueshmja ёshtё se ia dola mbanё nё pleqёri.
Gjithsesi, ёshtё e çuditshmё kjo qё thoni. Sidomos nё njё periudhё kur gjithçka rreth nesh krijon ankthin e kohёs. Jetojmё duke dёgjuar tё na pёshpёrisin gjithё ditёn, çdo ditё: “Nxito, nuk ke kohё…” Si ёshtё e mundur qё ju nuk u shqetёsuat me kalimin e viteve?
Sikur ta dija… Ndoshta ngaqё nuk e prisja kurrё tё arrija kёtu ku arrita. Unё thjesht jetova jetёn time, dhe kjo ёshtё e gjitha. Ky ishte shqetёsimi im i vetёm, “tё jetoj”. Sigurisht qё mё pёlqente edhe tё shkruaja, ashtu siç u pёlqen shumicёs sё njerёzve, por nuk kisha asnjё qёllim qё nёpёrmjet tё shkruarit tё arrija diku.
Nёse nuk keni asnjё qёllim, asnjё strategji, atёherё çfarё ёshtё ajo qё ju udhёheq?
Nuk e di. E vetmja gjё e sigurtё ёshtё se kam njё ide sё ç’do tё thotё shoqёri, se ç’do tё thotё shoqёri nё histori. Kam njё ide pёr qytetёrimin tim, pёr gjuhёn timё. Jetoj mes njerёzve dhe kjo mendoj se ёshtё drita qё mё ndriçon rrugёn. Do mё thuash pёrse u vonova kaq shumё pёr ta shprehur mendimin tim pёr tё gjitha kёto… Me sa duket jam si ato frutat qё vonohen tё piqen. U desh mё tepёr kohё pёr tё bёrё gjithçka bёra. Sigurisht kisha dhe fatin tё jetoja gjatё. Nёse nuk do ma lejonte koha ndoshta do e shtyja jetёn duke menduar tё bёhem shkrimtar pa ia dalё mbanё kurrё (buzёqёsh). Nё 1982, kur doli nga shtypi vepra ime “Memorial do Convento” isha 60 vjeç. Pjesa mё e rёndёsishmё e rrugёs sime si shkrimtar u pёrmbush nё mё pak se 20 vite. Nёse marrim si pikёnisjё veprёn time tё parё “Fletorё pikturash dhe bukurshkrimi” e cila u botua nё 1977, nё vitin 1977 u mbushёn 20 vite nё jetёn time si shkrimtar tё cilat mё udhёhoqёn drejt çmimit Nobel.
Çfarё ju bёn ta mendoni kёtё vepёr si nisje tё udhёs suaj si shkrimtar? Pritja qё i bёri lexuesi, apo ju nёpёrmjet kёsaj vepre gjetёt atё qё kёrkonit prej shumё vitesh?
Tё dyja bashkё. E kisha tё qartё brenda vetes se me kёtё roman kisha gjetur stilin tim. Por fakti qё ky stil pati kёtё pritje nga lexuesi ёshtё krejt i rastёsishёm, por shumё i rёndёsishёm. Ishte si rrjedhojё njё takim, ose mё saktё dy takime njёhёrёsh: takimi im me stilin tim, dhe nё vazhdim takimi i stilit tim me lexuesin.
Ёshtё ё rёndёsishme pёr njё shkrimtar tё gjejё zёrin, stilin e tij tё veçantё?
Besoj se po.
A do mund ta gjenit stilin tuaj duke pikturuar apo kompozuar? Me fjalё tё tjera, besoni se tё shkruarit ishte rruga e vetme pёr tё gjetur stilin tuaj?
Po. Pastaj unё nuk di tё pikturoj. Jam krejtёsisht i paaftё tё pikturoj.
Kjo ёshtё dhuntia? Aftёsia jonё pёr tё bёrё diçka mё mirё sё diçka tjetёr?
Dhuntia nuk pёrkufizohet, por ёshtё i pamohueshёm fakti qё secili prej nesh ёshtё i prirur pёr diçka mё shumё se pёr diçka tjetёr, sipas aftёsive mё tё cilat e ka pajisur natyra. Unё jam krejtёsisht i paaftё tё pikturoj. Pikturoj si njё fёmijё, mё keq se njё fёmijё po deshёt. Sepse fёmija ёshtё fёmijё, ndёrsa unё duhet tё pikturoj si njё i rritur. Nga ana tjetёr pёrkundrazi, mё pёlqen tё shkruaj, padyshim – por tё gjitha kёto qё themi nuk kanё tё bёjnё me kёrkimin e stilit vetjak. Mund tё kemi dhuntinё por nuk mund tё gjejmё stilin qё kёrkojmё. Me fjalё tё tjera, çasti kur dikush do ndjejё se ёshtё pjekur dhe ka diçka tё rёndёsishme pёr tё thёnё, çasti kur do ndjejё se zotёron mjetin e duhur tё tё shprehurit pёr tё thёnё atё qё do, ai çast nuk ka tё bёjё fare me dhuntinё. Prandaj kjo ёshtё frika e çdo tё talentuari: stilin tonё vetjak mund ta zbulojmё nё jetёn tonё. Herёt a vonё. Ose asnjёherё.
Si ndihet dikush qё ka gjetur stilin e tij nё tё shkruar?
Çasti kur zbulon “zёrin” tёnd ёshtё takimi me veten tёnde. Qё prej atij çasti, ёshtё e mundur qё vepra mos tё ketё vlerё, por tё paktёn ёshtё origjinale, nё kuptimin qё unё jam ajo qё shkruaj. Arsyeja pёrse pёlqehet njё shkrimtar nga lexuesi ёshtё pyetje qё i duhet drejtuar lexuesit dhe jo shkrimtarit: “Pse ju pёlqen shkrimtari? Pёr tematikёn e tij? Pёr mёnyrёn si i shtjellon ngjarjet? Pёr karakterin qё na shpalos nёpёrmjet veprave? Pёr çfarё nga tё gjitha kёto?”
Sa rol luan pёr ju, si shkrimtar, fakti qё librat tuaj lexohen? Do vazhdonit tё shkruanit nёse librat tuaj nuk do tё bliheshin?
Jo. Sigurisht mё e rёndёsishme se fakti qё shkruaj ёshtё fakti qё ekzistojnё njerёz tё cilёt mё lexojnё. Dhe akoma mё e rёndёsishme ёshtё se lexuesit i intereson mё tepёr si jam si njeri, duan tё mё njohin nё çdo aspekt”.
Besoni se njerёzve u intereson mё tepёr Saramago si njeri apo si shkrimtar?
Pёrfundimi qё kam nxjerrё nga tё gjithё librat qё kam botuar deri mё sot ёshtё se ata zgjedhin mё tepёr Saramagon si njeri (e mё pak atё si shkrimtar); si njeri qё ka gjetur kёtё mёnyrё pёr t’u shprehur (tё shkruarit). Me pak fjalё, e mrekullueshmja nё gjithё kёtё çёshtje ёshtё se ka njё lidhje pёrkujdesjeje me lexuesin tim.
Ju si lexues kёshtu veproni? Shkrimtarёt qё pёlqeni i vlerёsoni edhe si njerёz?
Deri nё çastin qё po flasim tё paktёn, jo. Sigurisht qё i adhuroj dhe i respektoj. Por qё tё besoj tek njё shkrimtar ashtu si e ndjej se besojnё tek unё lexuesit e mi, kjo nuk mё ka ndodhur kurrё.
Nga shkrimtarёt qё respektoni, mё thoni, ka ndonjё tё cilin do tё donit ta takonit nga afёr, pёr faktin se nёpёrmjet personazheve tё tij del nё pah njё karakter tё cilin do ta pёlqenit?
Ekzistojnё disa, por nuk janё shumё. Do kisha dashur tё njihja nga afёr Modenion, por na ndajnё disa shekuj jetё. Nga ana tjetёr nuk e di nё do kisha dashur tё njoh e takoj Kafkёn (edhe pse e vlerёsoj shumё).
Njё shkrimtar humbet diçka nga magjia e tё lexuarit nё çastin kur bёhet i famshёm si tillё?
Besoj se jo, edhe pse nuk do thoja se njё shkrimtar lexon nё tё njёjtёn mёnyrё siç lexon njё lexues i thjeshtё. Do tё thoja se ёshtё njё lexues i cili ka humbur pafajёsinё e tij, ndёrsa lexuesi i rregullt e ruan pёrgjithmonё atё. Por njё shkrimtar mrekullohet nga gjёra tё cilat nuk mund tё mrekullojnё njё lexues tё zakonshёm.
Pёr ç’arsye lexojnё njerёzit?
Nёse gjykoj duke u nisur nga vetja ime, do tё thoja se lexoj pёr tё kuptuar. Pёr tё kuptuar çfarё? Kёtu pёrgjigja bёhet pak e ndёrlikuar. Thjesht dhe vetёm qё tё kuptoj dhe tё mё kuptojnё. Ekziston njё ndjesi e cila ёshtё e pёrbashkёt, edhe pёr shkrimtarin edhe pёr lexuesin. Tё paktёn kёshtu e perceptoj unё. Pёpara disa vitesh, kur mё pyesnin pёrse shkruaja pёrgjigjesha me fjalёt e Marksit: “Shkruaj qё njerёzit tё mё duan” . Mё vonё fillova tё besoj se nuk isha dhe aq ambicioz. Ndёrsa tani pёrgjigjem: “Shkruaj qё tё mund tё kuptoj” , dhe kjo s’do tё thotё se kam arritur tё kuptoj diçka . Por tё paktёn jam pёrpjekur – dhe kjo pёr mua do tё thotё gjithçka .
Ekziston diçka e cila nёpёrmjet “aventurёs” sё mirёkuptimit ёshtё kthyer nё siguri pёr ju?
Jo. Besoj se, sa mё shumё qё kalon koha njeriu kupton gjёra tё caktuara. Por nё kёtё proces asgjё nuk i jep tё drejtёn tё pretendojё se kuptoi gjithçka. Nuk ekziston asgjё tё cilёn mund ta kuptojmё plotёsisht. E sigurtё ёshtё vetёm pёrpjekja qё bёjmё pёr tё arritur diku, njё pёrpjekje qё nuk pёrfundon kurrё. Kurrё nuk ia dalim. Nuk ekziston qёllimi, vetёm njё prirje pёr tё mbёrritur atje ku ёshtё paracaktuar tё shkojmё. Mundet njё çast tё besojmё se mbёrritёm nё fund tё udhёtimit tonё, por tё nesёrmen shohim se rruga ёshtё akoma e gjatё, dhe kёshtu ia nisim njё pёrpjekjeje tjetёr. Nuk e kam fjalёn pёr shkencёn dhe çfarё ka arritur ajo, nuk e njoh qё tё mund tё flas. E kam fjalёn pёr lidhjen qё ka secili me mjedisin e tij – me tё natyrshmen, njerёzoren, politikёn, historinё. Secili prej nesh pёrbёn njё sistem tё ndjeshёm tё ngjizjes sё gjёrave, por asgjё qё tё na bёjё tё themi me bindje tё plotё “Kёtё e kuptova” . Ndoshta, mund tё themi “E kuptova sot” . Pёr tё nesёrmen askush nuk mund tё jetё i sigurt. E vetmja gjё qё mund tё bёjmё ёshtё tё vazhdojmё tё pёrpiqemi.
A nuk ёshtё e kotё tё pёrpiqemi tё kuptojmё, nёse sado qё pёrpiqemi nuk qenka e mundur tё kuptojmё? A nuk ёshtё kjo qё thoni njё mёnyrё mohimi i dijes? Pёrse mёsojmё, a nuk mёsojmё pёr tё zhdukur pasigurinё?
Gjithçka nё jetё ёshtё njё Kёrkim , i cili duhet tё bёhet me dijeni tё plotё qё ajo qё kёrkojmё edhe mund tё mos gjendet kurrё. Sё paku, unё nuk e kam gjetur kurrё.
Brenda mirёkuptimit fshihet ajo ç’ka njerёzit quajnё lumturi?
Unё nuk do ta quaja lumturi, do ta quaja harmoni.
Nuk ekziston lumturia?
Pёr sa mё pёrket jam i lumtur me bashkёshorten time, me shtёpinё time, me punёn time. Nuk mё mungon asgjё, gёzoj shёndet tё plotё. Meqёnёse lumturia ёshtё egoiste si ndjenjё, mua si kuptim mё duket i kufizuar. Nё tё kundёrt, harmonia nuk ёshtё.
Çfarё ёshtё pёr ju harmonia?
Harmonia ёshtё tё bёhesh njёsh me hapёsirёn, me vendin; tё shohёsh se si gjithçkanё e mban lidhur njё fije e padukshme. Jo se nuk ka pёrplasje dhe reagime, por edhe kur ka brenda tyre fshihet harmonia, fshihet njё lidhje.
Harmonia ёshtё ajo qё i bёn disa vepra tё mbijetojnё nё kohё? Harmonia ndeshet me kohёn dhe fiton?
Nuk e di… E vetmja gjё qё di tё them (dhe nuk e di sa mund t’ju interesojё) ёshtё se kjo fitore karshi kohёs ёshtё edhe ajo vetё çёshtje kohe. Duhet t’i japim kohё kohёs. Sepse nёse nuk e bёjmё atёherё asgjё nuk mund tё zgjasё. Shpesh flasim shumё pёr njё shkrimtar, p.sh. Homerin ose Shekspirin, pa i njohur veprat e tyre. Unё nuk mund tё them me bindje tё plotё se çfarё i reziston kohёs. Kur njё ditё planeti ynё tё shkatёrrohet (gjё qё do tё ndodhё dikur, kjo ёshtё e sigurtё) gjithçka do tё shkatёrrohet bashkё me tё: Kapela Sistina, veprat e Shekspirit, Iliada, Don Kishoti… S’do mbetet asgjё, dhe atёherё asgjё nuk do kujtojё kalimin tonё nё kёtё jetё. Imagjinoni çastin kur toka tё rreshtё sё ekzistuari sepse Dielli dhe galaksitё e tjera do shuhen, rraca njerёzore do zhduket: atё çast, gjithё çka shpikёn apo imagjinuan njerёzit nuk do tё ekzistojё mё; dhe çfarёdo qё mbetet nё kohё prej nesh edhe ajo do tё shkatёrrohet. Asgjё nё Gjithёsi nuk do dёshmojё se dikur ekzistuam.
Kuptoj ato qё thoni, por çfarё ёshtё (nё pёrmasat njerёzore) ajo qё arrin tё mbijetojё nё kohё?
Me kёtё logjikё ndoshta njё vepёr letrare apo poetike mund tё rezistojё mё tepёr, nё varёsi tё harmonisё qё fsheh brenda vetes dhe interesit tё treguar prej lexuesit. Por ekzistojnё dhe raste kur njё vepёr pritet mirё pёr njё periudhё tё caktuar e mё pas njerёzit e harrojnё, dhe ёshtё sikur ta pёrpijё errёsira.
Çdo vepёr, me fjalё tё tjera, ka edhe ngritjen dhe rёnien e saj. P.sh. veprat e mia pёr momentin qarkullojnё nё mbarё botёn: mos do ndodhё kёshtu gjithmonё? Sigurisht qё jo. Do vijё njё moment qё s’do jem asgjё mё shumё se njё shkrimtar mё tepёr, ndёr mijёra tё tjerё. Nё kёtё moment ekzistojnё shumё lexues qё interesohen pёr kёtё qё bёj unё. Ka mundёsi qё mbas 50-100 vjetesh tё mos ketё mё asnjё prej tyre.
Si ndiheni pёrballё njё profecie tё tillё?
Edhe kjo ёshtё njё lloj vdekjeje. Ёshtё ajo pёr tё cilёn ju fola mё parё: qё unё dikur shkruaja sepse nuk doja tё vdisja. Ёshtё e mrekullueshme çfarё nxit njё vepёr, ky iluzion qё njё vepёr mund tё durojё nё kohё. Mund tё ndodhё pёr pak kohё, por kjo mjafton tё na pёrkёdhelё sadopak. “E pёrjetshmja” s’ёshtё veçse nocion.
A ju shkuar ndonjёherё ndёrmend ideja se si shkrimtar do jetoni edhe pas vdekjes biologjike?
Ajo çfarё do tё pasojё vdekjen time biologjike nuk ka se si tё mё shqetёsojё. Qё nga çasti qё unё do rresht sё qeni, çfarё rёndёsie do ketё nёse do vazhdojnё tё lexohen apo jo librat e mi, apo do jetё gjallё interesi i lexuesve pёr to? Pёr mua gjёrat janё krejt tё thjeshta: pёrderisa dikush ёshtё artist (shkrimtar, piktor, apo muzikant), ajo qё e shqetёson ёshtё se si tё bёjё punёn e tij; mё pas nё çastin kur vdes mbetet vepra e tij, kjo ёshtё e sigurtё. Vetёm se unё nuk mund tё bёj asgjё qё njerёzit tё vazhdojnё tё mё lexojnё, pra nuk ёshtё nё dorёn time. Interesi i lexuesit nuk ёshtё as pёrfundimtar, as statik por nё ndryshim e sipёr. Si tё gjitha gjёrat nё botё fundja.
Shumё vetё mendojnё se pёr artistin Arti ёshtё njё lloj profecie drejt pavdekёsisё.
Pavdekёsia nuk ekziston as si ide. Ndaj e vetmja gjё qё besoj ёshtё se, pёr sa kohё dikush ёshtё gjallё duhet tё bёjё punёn e tij sa mё mirё tё mundet, si mundet. Pёr atё qё vjen mё pas, sido qё tё ndodhё, nuk mund tё bёjmё asgjё.
A e keni pyetur ndonjёherё veten pёrse ka njё fund?
Sepse gjithmonё duhet tё ketё njё fund qё udhёtimi tё jetё sa mё interesant. Interesi rritet mё tepёr nga kёrcёnimi i “njё fundi” .
Pёrjetёsia nuk do tё ishte interesante?
Mund tё imagjinosh diçka qё ёshtё e pёrjetshme? Kush mund tё mё thotё çfarё ёshtё pёrjetёsia? Gjithashtu mendoj se ёshtё aq e madhe nevoja e njeriut pёr ndryshim, sa nuk do tё mund ta duronte pёrjetёsinё, pra njё gjendje pa fund. Nё njё rast tё tillё njerёzit do pyesnin veten: “Kur tё ndryshojё diçka, unё do mbetem gjithmonё kёtu?” . Njeriu ka kaq shumё nevojё pёr ndryshim, sa edhe vdekja bёhet e pranueshme pёrpara kёsaj nevoje. Ndaj vdekja ёshtё dhe ajo njё nevojё.
Atёherё si ёshtё e mundur qё besimet fetare “shesin” duke shkelur njё dёshmi tё tillё? A mundet pёrjetёsia tё zhdukё interesin pёr tё jetuar?
Thellё-thellё askush nuk do tё vdesё. Nёse dikush i afrohet njeriut dhe i ofron jetёn e pёrjetshme, ai do pranojё edhe pse nuk ia ka idenё se si ёshtё ajo. Por nuk bёhet fjalё vetёm pёr jetёn e pёrjetshme. Besimet fetare u premtojnё edhe lumturi njerёzve qё nuk kanё mbёshtetje tjetёr, qё nuk shpresojnё nё asgjё, qё nuk kanё çfarё t’u ofrojё tjetёr jeta. Vjen dikush dhe u premton diçka pёrtej, u thotё se ajo qё po jetojnё nuk ёshtё gjё tjetёr veçse njё parapёrgatitje pёr jetёn e pёrjetshme.
Sigurisht qё jo tё gjitha fetё veprojnё kёshtu.
E drejtё kjo qё thua. Budizmi p.sh. nuk premton asgjё, nё kundёrshtim me krishtёrimin apo islamin. Dikur njerёzit besonin se Zoti jeton nё qiell. Por qielli nuk ekziston. Nuk ёshtё asgjё mё shumё se njё shtrirje e hapёsirёs nё pafundёsi… Atёherё ku ёshtё Zoti?
Pyetje tё tilla bёjnё qё fetё tё humbasin pushtetin e tyre (si Krishtёrimi p.sh. i cili ditё mbas dite ushtron gjithnjё e mё pak ndikim. Ndikimi i Papёs sot ёshtё mё tepёr politik sesa fetar). Si rrjedhim, lindin gjithnjё e mё tepёr degёzime tё fesё qё gёnjejnё njerёzit tё cilёt i pranojnё tё shtyrё nga nevoja tё besojnё diku. Por, nё vend qё tё besojnё nё diçka qё ёshtё njerёzore (p.sh. ato qё kanё lidhje me tokёn) i mbёshtesin tё gjitha shpresat e tyre nё njё jetё tё pёrtejme. Si pёrfundim, nuk ёshtё gjё e madhe tё gёnjesh njerёzit.
A nuk ёshtё e çuditshme qё vazhdoni tё besoni nё diçka qё tё shumtё e mendojnё tё vdekur pёrgjithmonё? Kam parasysh besimin tuaj nё komunizёm.
Tё pёrpiqemi t’i shohim gjёrat pak mё qartё. Tё marrim Krishtёrimin: Jezusi kurrё nuk e paraqiti “gjyqin e shenjtё” si faktik, por kjo ekzistoi. Marksi kurrё nuk deklaroi se do tё ketё komunizёm, por edhe ai ekzistoi. Gjёrat nuk duhen ngatёrruar. Nё bazё tё besimit tim ideologjiko-politik, pёr shembull, unё pёr kishёn jam njё heretik. Do ju jap njё shembull qё tё kuptoni mё mirё se ç’dua tё them. Deri nё 1974 kur ndodhi revolucioni, nuk i lejohej askujt tё vizitonte Bashkimin Sovjetik apo shtete tё tjera me regjime komuniste. Mё pas gjёrat ndryshuan. Hera e parё qё unё vizitova Bashkimin Sovjetik ishte nё vitin 1989, pra 15 vite mё vonё. Ç’dua tё them me kёtё? Nuk i nxita gjёrat. Bashkimi Sovjetik nuk ishte kurrё shteti im ideal. Sepse e ndjeja gjithmonё se askush nuk mund tё imponojё lumturinё, pёrtej nevojёs sё njerёzve pёr tё qenё tё lumtur.
Pse u rrёzua Socializmi ekzistues?
Besoj, pa mundur tё them se jam i sigurtё, se njё nga shkaqet qё çuan nё rёnien e asaj qё u quajt socializёm apo komunizёm -pёrveç kaosit ekonomik dhe vonesёs nё planin teknologjik- ishte fakti qё njerёzit nuk kishin asnjё formё pjesёmarrjeje nё jetёn politike tё vendit. Nuk kishte asnjё kuptim tё merrnin pjesё sepse, sido qё tё ishte, forca politike (partia) u garantonte gjithçka: “Ngadalё, do tё bёjmё ne gjithcka! Mos u shqetёsoni, do merret partia!” . Por kur qytetarёt nuk marrin pjesё nё jetёn e vendit tё tyre, kur nuk kanё ç’bёjnё tjetёr veç tё votojnё dhe tё kthehen nё shtёpitё e tyre, pёr mua nuk ka ndryshim nёse kёtu flitet pёr komunizёm apo kapitalizёm. Ёshtё gabim tё mos pёrfshihet qytetari.
Besoni vёrtet se Socializmi ёshtё sistemi politik mё i mirё?
Si sistem, personalisht besoj se, vetёm Socializmi mundet tё sigurojё njёfarё ekuilibri, mundet ta bёjё jetёn mё kuptimplotё. Edhe pse nuk jam dakort me gjithё çka ndodhi nё atё drejtim, deri mё sot, pёrsёri ishte mirё. As nuk jam dakort me atё çka thonё disa, qё gjithё çka ndodhi ishte njё gabim fatal, mё tepёr se nje gabim madje. U bёnё krime, por jo vetёm krime – siç po pёrpiqen tё na bindin aktualisht. Sidoqoftё, nёse nesёr do pёrpiqemi tё ndёrtojmё njё ekonomi dhe shoqёri qё do marrё parasysh se njerёzit janё tё barabartё ndёrmjet tyre, pra, nёse njё ditё ndodh kjo (shpresoj tё ndodhё edhe pse unё nuk do jem gjallё) nuk duhen harruar gjithё gabimet qё u bёnё deri mё sot, as krimet qё ndodhёn. Sepse, nёse ndodh pёrsёri e njёjta e keqe, atёherё nuk ia vlen tё pёrpiqemi pёrsёri.
Çfarё e bёn njeriun tё harrojё, tё mos mёsojё nga gabimet e sё kaluarёs?
Dikush, dikur, tha “Kujtesa e popujve ёshtё jetёshkurtёr” . Kishte tё drejtё, nё tё vёrtetё nuk ёshtё e vёshtirё ta kuptojmё kёtё. Nёse njerёzit do ishin tё pёrjetshёm, nёse brezat nuk do ndёrroheshin, nёse brezi i vetёm qё do mbetej nё sipёrfaqe tё tokёs do ishte brezi ynё, nuk do tё mund tё harronim kёtё qё jetuam. Por herёt a vonё tё gjithё do ikim nga kjo jetё, tё tjerё do vijnё qё nuk do kenё jetuar asgjё nga kёto qё ne pёrjetuam dhe s’do t’u interesojё aspak pёr to. “Ç’u bё, u bё” thonё gjithmonё brezat pasardhёs. Qё nёnkupton se nuk ёshtё kujtesa e popujve qё nuk zgjat; ajo qё luan rol ёshtё kujtesa e secilit individualisht. Unё kam ruajtur nё kujtesё 50 vjet fashizёm nё portugali. Nipi im 15 vjeçar nuk mund tё kujtojё (sado qё t’ia them une) qё ndodhi kjo apo ajo. Kur diçka nuk ka tё bёjё me jetёn tёnde, nuk ke arsye pёrse ta kujtosh. Ai do ruajё tё tjera kujtime.
Nё 1968 shihej qartё se do ndodhnin ndryshime. 30 vite mё vonё çfarё ndodhi? Gjithё ato fjalё, mbledhje, ku humbёn? Rinia e atёhershme ka gjё tё pёrbashkёt me rininё e sotme? Asgjё. Por kjo nuk ёshtё mё e keqja. E keqja ёshtё se 30 vite mё vonё rreshtёn sё ekzistuari revolucionarёt. Pёr çfarё revoltohet sot rinia? Sot tё rinjtё e Majit 1968 janё bёrё prindёr…
Çfarё ёshtё revolucioni pёr ju?
Thellё-thellё njё revolucion ёshtё njё “JO” qё i kundёrvihet njё “po”-je. Njё refuzim i asaj rutine qё pёrbёn njё status quo; mospranim i asaj “po”-je qё nё tё vёrtetё mbetet vendnumёro. Tё gjitha kёto udhёheqin nё njё revolucion i cili ulёret: “Jo, kjo duhet ndryshuar!” . Por, hap pas hapi, njё Jo shndёrrohet nё njё po tё re. Tё paktёn deri mё sot kёshtu ndodhte, dhe mendoj se ёshtё e pashmangshme. Revolucioni ynё, edhe pse i pёrmasave tё vogla, arriti tё rrёzonte njё sistem tё degjeneruar, diktaturёn portugeze, e cila zgjati pothuajse 50 vite. Besoj se nё ato çaste, nё ato ditё, ato javё, ato muaj, nuk ekzistonte popull mё i revoltuar se ai portugez. Populli ishte derdhur rrugёve dhe bёri gjithçka qё duhej tё bёnte qё revolucioni tё kishte rezultat. Çfarё ka mbetur sot nga gjitha kёto? Politika ushtrohet si profesion. Njerёzit kanё rreshtur sё interesuari. Secili shikon veten e tij. Gjendja ka ndryshuar kaq shumё sa tё bёn tё pyesёsh veten: “Mos ndoshta bёhet fjalё pёr njё popull tjetёr?” . Jo, biologjikisht dhe gjenetikisht populli ёshtё i njёjtё. Por çfarё ёshtё populli?
Dikur njerёzit dёshironin tё bёnin gjёra – sot e vetmja gjё qё u intereson ёshtё Europa e Bashkuar. Dikur ekzistonte njё gabim, nuk ishte e mundur qё askush tё mos besonte diku – sot e vetmja gjё qё na intereson ёshtё e sotmja. Pёr shembull askush nuk do t’ia dijё e nuk e vret mendjen pёr tё ardhmen e kёtij planeti: çfarё bёjmё pёrveç faktit qё e shfrytёzojmё vazhdimisht pёr gjithçka? A na interesojnё ndopak brezat qё do pasojnё? Çfarё ёshtё njeriu nёse nuk mendon pёr fёmijёt e tij?
Mendoni se gjendja e tanishme na udhёheq drejt njё revolucioni tё ri?
Po, e besoj, edhe pse bёhet propagandё pёr tё na bindur pёr tё kundёrtёn. Por kot pёrpiqen. Sepse nё shpirtin njerёzor nuk do rreshtё sё ekzistuari ajo qё ju thashё mё parё, dёshira pёr ndryshim. Njeriu nuk fillon tё mendojё, veçse nё momentin qё pёrballet me problemin. Por nё çastin qё njeriu fillon tё mendojё ka filluar dhe procesi i ndryshimit. E vёrteta ёshtё se po futemi nё njё shekull ndryshimesh tё mёdha. Afrika ёshtё pёrpara syve tanё dhe europianёt hiqen sikur nuk e shohin. Nuk e di, ndoshta edhe gabohem (sikur tё gabohesha!) por mendoj se Afrika do jetё kontinenti i pёrplasjeve tё mёdha tё shekullit XXI. Ndёrkohё çdo gjё rreth nesh ёshtё gati tё shpёrthejё dhe ne, e vetmja gjё qё bёjmё, ёshtё tё pёrpiqemi t’i arnojmё. Paaftёsia qё ekziston nё kёtё moment nё nivelin politik ёshtё vrastare. Merrni si shembull Europёn e sotme, Europёn e mrekullive: çfarё ndodh sot nё zemёr tё saj, çfarё ndodh sot nё Ballkan? Njё luftё e cila nuk i intereson askujt se si do pёrfundojё, dhe e lenё tё ndodhё. Kёto janё kundёrshti tё mёdha. Nga njёra anё ka bashkёpunim, nga ana tjetёr pёrçarje. Shtetet kanё filluar ndёrkohё tё pёrçahen.
Mёnyrёn e shikimit tё botёs e trashёguat nga prindёrit? Ç’rol luajtёn ata? Dua tё them, nga e ka prejardhjen mendimi yt?
Sinqerisht nuk ka tё bёjё dhe aq, sepse nё rastin tim prindёrit e mi, tё cilёt ishin njerёz tё thjeshtё, nuk ndikuan. Nёna ishte krejtёsisht analfabete kurse babai dinte pak lexim dhe vetёm kaq.
Im atё ishte polic rendi kurse nёna nuk punonte. Mё parё merreshin me bujqёsi, ashtu si gjyshёrit e mi. Vij nga njё familje e thjeshtё ku shumica ishin analfabetё, njerёz qё merreshin me bujqёsi dhe mbarёshtimin e bagёtisё. Asgjё nuk paralajmёronte se nga kjo familje do dilte njё shkrimtar.
Nuk ekzistonte njё dёshmi e fortё nё familjen tuaj, qё ju preku?
Nёse ndikoi dikush, ishin gjyshёrit e mi nga ana e nёnёs, tё cilёt merreshin me rritjen e derrave. Do ju pёrmend dy histori tё cilat besoj se ndikuan nё jetёn time. E para, kur qё tё mos ngordhte nga tё ftohtёt njё derrkuc, gjyshi e mori dhe e mbajti gjithё natёn nё krevatin e tij. E dyta, kur gjyshi u sёmur dhe i duhej tё shkonte nё Lisbonё tё kurohej doli nё kopёsht dhe pёrqafoi njё nga pemёt qё ishin aty. Kёto ngjarje tё pashpjegueshme lanё mbresa brenda meje.
Duke menduar se nё njё moment do tё vdisni, pёr çfarё do t’ju vinte keq qё s’do tё shihnit mё?
Sa pёr fillim do mё kushtonte shumё ndarja nga bashkёshortja ime, por e di se ka edhe gjёra tё tjera. Pёr shembull kam ndjesinё se ripёrsёriten nё mua gjёra qё kanё ndodhur mё parё dhe qё mё sollёn deri kёtu – sigurisht nё mёnyrё tjetёr. Kёto pemё qё kam nё kopёsht, si kujdesem pёr to dhe i prek, ёshtё sikur ta bёja me tё njёjtёn mёnyrё qё e bёnte dhe gjyshi im.
Keni frikё nga vdekja?
Jo, nuk e kam frikё. Ka patur çaste qё vuajta me idenё e vdekjes, kur rreth moshё 17-18 vjeçare kuptova pёr herё tё parё se nё njё moment tё caktuar tё gjithё vdesim. Kur dikush ёshtё i vogёl dhe bёn pyetje rreth vdekjes, besoj se e bёn thjesht pёr kureshtje. Njё 4-5 vjeçar nuk mund tё dijё, nuk mund tё mёsojё, nuk arrin ta kuptojё vdekjen.
Kush ёshtё pёr ju ndryshimi mes tё vёrtetёs dhe imagjinatёs?
Imagjinata nuk mund tё ekzistojё jashtё kontureve tё sё vёrtetёs, nuk ёshtё e vetёekzistueshme. Duhet tё ketё diçka qё ta ushqejё. Dhe ajo qё e ushqen ёshtё e prekshmja, e vёrteta, realja. Kur dikush deklaron se jeton jashtё realitetit, dikush duhet ta pyesё: “Dhe ku jetonkeni?” ; besoj se nuk do dinte si tё pёrgjigjej. Bёhet fjalё gjithmonё pёr njerёz qё i kanё mendtё nё vend, sepse çmenduria ёshtё diçka tjetёr.
Ёndёrroni?
Si tё gjithё njerёzit.
Ju falenderoj shumё.
Gjithashtu. Dua t’ju them diçka qё rrallёherё e them dhe qё nuk ka si qёllim t’ju pёrkёdhelё: Kur ju pashё tё hynit nё shtёpi thashё me vete: “Ja dhe gjysёm ore e kotё nё jetёn time” . Kam folur me mijёra gazetarё deri mё sot. Tashmё mё lodhin intervistat. Dhe ju, mё lodhёt sapo ju pashё. Por sa mё shumё kalonte ora ndjeva interes nё kёtё bisedё. Tani mund t’ju siguroj se nuk humba kohё me ju. Faleminderit.
Edhe njё herё faleminderit.
Intervistues : Thanasis Lala
Gazeta: “ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ……”28 mars 1999
Pёrktheu: Dritan Mesuli/ Tiranacalling
ObserverKult
lexo edhe:
Jose Saramago: Kujdes me fjalët, nuk duhet t’i nxjerrim nga goja, pa i kaluar në mendje….
