Vullkani Donika Dabishevci, një Safo moderne, kurajo e së cilës ‘tremb’ shumë burra!
Nga Timo Merkuri
Poezia “Vullkan” e Donika Dabishevcit shfaq një ndjenjë në dukje thellësisht personale dhe me intensitet emocional që “imponon” një lexim të vëmendshëm, pavarësisht buzëqeshjes që të çel qysh në vargun e parë. Realisht ndjenjat që shpallen në poezi, pavarësisht formës personale të shprehjes janë ndjenja universale që mund të përjetohen nga gjithë të rinjtë e dashuruar në mënyra të ngjashme, por të shprehura për herë të parë në formë, intensitet poetik dhe forcë dialektikore në poezinë “Vullkan” na bën ta cilësojmë këtë poezi “Vullkani Donika Dabishevci”.
I-Ndjenjat e shprehura në poezi, si pasioni, intensiteti dhe përkushtimi, janë ndjenja të ngjashme te shumë të rinj kur përjetojnë fazat fillestare të dashurisë dhe të lidhjeve romantike. Këto përjetime dhe sidomos kontakti i parë fizik mes të rinjve shpesh paraqitet me një ngjallje ndjenjash të forta dhe një dëshirë të madhe për t’i shprehur emocionet. Është fakt se të rinjtë në këto çaste përjetojnë eksperiencë që hamendësohet si e porsazbuluar prej tyre dhe vetëm më vonë ata kuptojnë se ajo është eksperiencë universale e njerëzimit.
Poezia në pamje të parë paraqet një kërkesë për aventurë dhe përjetim (N’fushë betejë shtratin kam me e kthy), një dëshirë për të shfrytëzuar momentet e reja dhe për të përjetuar emocione trallisëse. Realisht kjo është ndjenja që shumë të rinj përjetojnë, duke kërkuar eksperienca të reja për të shprehur veten në mënyra të ndryshme.
Kjo është arsyeja pse megjithese ndjenjat janë të shprehura në mënyrë personale në poezi, shumë të rinj mund të ndjehen të identifikuar me ato dhe të gjejnë elemente të përbashkëta në përjetimin. Identifikimi me emocionet dhe ndjenjat e shprehura në poezi mund të ndihmojë të rinjtë të ndjehen të afërt dhe të lidhur me përjetimet e autores.
Për këto arsye, ndjenjat dhe emocionet e shprehura në poezinë “Vullkan” mund të shprehen ne formën e ndjenjave personale nga autorja, por ato reflektojnë përjetimet dhe ndjenjat e përbashkëta që shumë të rinj përjetojnë gjatë fazës së rinisë dhe të eksplorimit në dashuri. Poezitë që shprehin në këtë formë ndjenjat shpesh bëhen të njohura dhe të dashura nga një publik i gjerë për shkak të lidhjes universale që ata mund të krijojnë.
II– Thamë se ndjenjat e shprehura në këtë poezi nga autorja janë në formën e ndjenjave personale, por ndërkohë analiza e tyre shfaqur nga një grua në një poezi të tillë pasionante mund të interpretohet në kontekstin e civilizimit shoqëror të poetes. Në disa raste, një poete mund të shfaqë në poezi dëshirën dhe pasionin nga perspektiva personale, por kjo nuk e zbeh ndikimin e kontekstit shoqëror dhe kulturor në krijimin e tyre artistik. Le të shohim disa aspekte të mundshme të kësaj analize:
Në shoqërinë tonë, disa norma sociale dhe kulturore mund të kenë ndikim në mënyrën sesi një vajzë/grua, shpreh dëshirën dhe pasionin në poezi. Edhe në kohërat moderne, disa shoqëri ende mund të kenë prirje për të cilësuar dëshirën e shprehur nga gjinia femerore si më të pazakontë, duke i detyruar ato të shprehin dëshirat të tyre në një mënyrë të përgjithshme, larg formës personale, pavarësisht tiparit universal të tyre dhe poezisë.
Megjithatë, ka pasur një revolucion të ndjeshëm në interpretimin e rolit të gjinisë në art dhe letërsi, duke inkurajuar vajzat/gratë të shprehin dëshirat dhe pasionet në mënyra të lirë. Kjo liri e shprehjes ka rezultuar në krijimtari më autentike dhe e pasur në artin dhe letërsinë e autoreve femra.
Poetet shpesh shprehin ndjenjat dhe dëshirat e tyre nëpërmjet vargjeve të tyre, duke u shprehur si individë dhe artiste, që kanë të drejtën për të shprehur veten në mënyra të ndryshme. Përdorimi i dëshirës në poezi mund të jetë një mënyrë për ta shfaqur identitetin e tyre artistik dhe individual, duke mos u kufizuar nga normat shoqërore.
Për këto arsye ëse një poete shfaq ndjenjat dhe pasionet e saj në poezi, kjo mund të interpretohet si një shprehje e lirisë së tyre kreative dhe individuale, në një kontekst ku normat shoqërore dhe kulturore mund të kenë ndikim në mënyrën sesi ato shprehin veten. Kjo lloj lirie shpesh reflekton një civilizim shoqëror që vlerëson dhe promovon shprehjen e lirë artistike, pavarësisht gjinisë së artistit.
Donika Dabishevci është një poete që ka kulturën e lirisë dhe të poezisë në kuota të epërme, por ajo që ka më shumë rëndësi është se ka kurajën qytetare të të shprehurit lirshëm dhe talentin për tu shprehur me art. Në poezinë shqipe ajo është një Safo moderne, kurajo e së cilës “tremb” shumë burra.
III-Dabishevci përdor imazhe të fuqishme për të paraqitur një gjendje shpirtërore të zjarrtë dhe konfliktuale, ku në analizë të disa aspekteve ideore të poezisë shprehemi se:
Titulli dhe imazhi i vullkanit përdoren si metafora për të paraqitur një trazim shpirtëror dhe emocionalisht të tensionuar (ndezur). Vullkani veçse është një imazh i shprehur metaforikisht, ai është dhe simbol i fuqisë dhe energjisë së brendshme, të fshehur, që mund të shpërthejë në çast.
Poezia paraqet një ndarje të thellë midis së brendshmes (që përfaqësohet nga “unë”) dhe të jashtmes (që përfaqësohet nga “ti” dhe “qenia jote”), një ndarje e thellë e cila bën që subjekti të ndiejë vetmi dhe trazimin emocional. Në këtë poezi, ndjenja e vetmisë dhe ndjenja e izolimit janë të dukshme. Heroina kërkon një lidhje të thellë dhe reciproke (“ti ke me qenë unë”), ndërsa mungesa e pasjes së kësaj lidhjeje bëjnë që ajo të ndjehet si një “kulçedër zjarr” që ka nevojë për të shpërthyer.
Në përfundim të poezisë, heroina shpreh dëshirën për tu ndriçuar brenda vetes (unë kam me shndritë veç me ty brenda), një shndërrim që ndodh vetëm në praninë e të dashurit (“veç me ty brenda”). Ky element sugjeron se lidhja e vërtetë është e nevojshme të shpëtojë nga tronditja dhe izolimi emocional, që rëndom quhet “konsumimi i dashurisë”.
Të kuptohemi, poezia flet për një dashuri të madhe dhe të zjarrtë nëpërmjet përdorimit të imazheve të forta dhe metaforave pasionante. Përdorimi i fjalëve si “shtratin kam me e kthy n’fushëbetejë“, “kulçedër zjarr kam me lshu” dhe “u zhba e kam me t’përbi” përforcojnë ndjenjën e pasionit dhe intensitetit emocional që karakterizon këtë dashuri.
Po ashtu, shprehjet e paraqitura në poezi përfaqësojnë një lidhje të thellë, të sinqertë dhe të ndjeshme midis dy të rinjve, ku ata janë të përfshirë në një emocion dhe në një ndjenjë të përbashkët. Përmes këtyre imazheve të forta dhe të zjarrta, poezia transmeton fuqinë dhe intensitetin e ndjenjave të dashurisë.
IV- Nga sa pamë më sipër poezia “Vullkan” e Donika Dabishevcit mund të cilësohet si poezi pasionante me elemente të dashurisë. Edhe pse nuk përfshin aspekte të qarta të erotizmit, ajo shpreh një ndjenjë të thellë pasioni dhe lidhje të fortë emocionale, heroina shpreh një ndjenjë të zjarrtë dhe një dëshirë të thellë për lidhje të fuqishme dhe reciproke. Kjo poezi paraqet një gjendje të shkëlqimit emocional, duke e bërë atë shprehje e ndjenjave të forta të dashurisë e pasionit.
Vargjet: “N’fushëbetejë shtratin kam me e kthy” perceptohet si një sfidë apo paralajmërim prej saj i të dashurit për veprimet e heroinës ndaj tij gjatë aktit të dashurisë, duke i krahasuar ato me një “perleshje” trup me trup në një betejë. Le të shikojmë se si ky varg mund të interpretohet në këtë kontekst:
Përdorimi i fjalës “fushëbetejë” në këtë kontekst përfaqëson një hapësirë të gjerë, siç është krevati, ku dy të dashuruarit mund të eksplorojnë lirshëm ndjenjat dhe emocionet e tyre.
Vargu:”Shtratin kam me e kthy” mund të perceptohet si një paralajmërim i veprimeve të lojës së dashurisë që dy të dashuruarit do bëjnë në krevat, duke u përpjekur të përballen dhe të përjetojnë njëri-tjetrin në mënyra të ndryshme. Në këtë kontekst, vargu sugjeron një ndjenjë pasionante dhe plot energji të dy personave, ku ata janë të përfshirë në një lidhje të fortë fizike dhe emocionale. Kjo mund të lidhet me një përjetim të ndjenjave të forta dhe intensive gjatë aktit të dashurisë, ku ata përjetojnë një lloj “beteje” emocionale e fizike për të përjetuar dhe për të shprehur ndjenjat e tyre.
Te vargu: “N’llavë ke me u zhba e kam me t’përbi” “llavën” mund ta interpretojmë si një simbol të energjive që do shkrihen në momentin e dashurisë. Fjala (ke me) “U zhba” paraqet një trasformim të qënies dhe ndjenjave të djaloshit, i cili do shndërrohet në një llavë të zjarrtë, krijuar nga zjarri i dashurisë së vajzës dhe të tij.
Krahasimi: “Si kulçedër zjarr kam me lshu” është një krahasim që nuk të tremb pasi në këtë kontekst, shprehja e “kulçedrës që lëshon zjarr” përfaqëson pasionin dhe intensitetin e ndjenjave të heroinës gjatë momentit të dashurisë dhe “Lshimi” interpretohet si shpërthimi i ndjenjave të forta dhe të pasionante në momentin e përjetimit të dashurisë.
Për këtë arsye, nëse analizojmë poezinë në kontekstin e një momenti pasioni dhe intimiteti midis dy personave në një krevat, atëherë imazhet dhe vargjet e poezisë paraqesin me saktësi veprimet e partnerëve në një akt dashurie, intensitetin dhe pasionin e ndjenjave që përjetohen gjatë këtij akti, duke sjellur para lexuesve një imazh të ngrohtë dhe emocionues të një dashurie pasionante, ku (vargjet) të para në mënyrën e drejtpërdrejtë nuk lenë vend për fantazi.
Mirëpo poezia e Dabishevcit si një poezi moderne ka më shumë se një mënyrë interpretimi.
V- Le të shohim një aspekt tjetër interpretimi të kësaj poezie, duke u nisur nga vargjet: “Ti ke me qenë njeri veç brenda n’mu,/e jasht s’ke me mbetë gja,/as ti as qenia jote” të cilat shfaqin në aparencë një akt intim dhe një ndjenjë të thellë të lidhjes emocionale, të shprehur në një mënyrë poetike.
Janë tronditëse këto vargje, jo vetëm për kurajën e formës së shprehur se sa për kuptimshmërinë jo të drejtpërdrejtë të tyre, pasi tej aparencës ato paraqesin një deklaratë të fuqishme për lidhjen emocionale e shpirtërore midis dy personave, veçanërisht në aspektin e krijimit të një familje dhe në lidhje me dashurinë për njëri-tjetrin.
Fraza: “Ti ke me qenë njeri veç brenda n’mu” fokusohet në marrëdhënien e fortë dhe të ngushtë emocionale mes dy personave. “Njeri brenda n’mu” sugjeron një lidhje shpirtërore, ku dy personat janë shndërruar në një (burë e grua-mish e thua) jo aq fizikisht se sa shpirtërisht. Ky varg interpretohet si një deklaratë e përkushtimit të plotë të një heroinës ndaj djaloshit, duke premtuar një lidhje të përjetshme dhe të fuqishme.
Vargu:”E jasht s’ke me mbetë gja, / as ti as qenia jote” thekson fuqinë e lidhjes së tyre, duke sugjeruar se përveç kësaj lidhje të brendshme, nuk ka asgjë tjetër të rëndësishme për ta në botën që i rrethon dhe kjo ndjehet sidomos të fraza “as ti as qenia jote”.
Veç kontekstit të dashurisë së dy të rinjve, në kontekstin perspektiv të krijimit të një familjeje, këto vargje janë profetike sepse dëshmon atë që populli e ka shprehur me shumë fjalë të urta ku thotë se nderi i burrit është te gruaja dhe forca e tij është te familja. Tutje formës provokuese të vargut “ti ke me qenë njeri veç brenda n’mu” heroina i shpreh jo vetëm gatishmërinë e saj për tu bërë e tij, por edhe faktin se ai si burë është i kompletuar vetëm me gruan në krah e në shtëpi.
Në vargun: “Ti ke me qenë unë,/e unë kam me shndritë veç me ty brenda.”, heroina, ndonëse vijon të flas me formën provokative në vargje i thotë djaloshit se dhe ajo si grua, do “shndritë” vetëm me burrin e saj në krevat, në shtëpi, në qytet e krahinë, në jetë. Çuditërisht te këto vargje, ajo Dabishevci e vargut të parë të fushbetejës tashmë është një grua që e di kuptimin e jetës dhe të nderit, dhe meqenëse e ka gjetë shpirtin binjak te djaloshi që dashuron, ja bën të qartë vizionin e saj për vazhdimësinë e lidhjes së tyre.
Aspekti provokativ i vargut “Ti ke me qenë njeri veç brenda n’mu” është se ai mund të perceptohet në një mënyrë që sugjeron një akt seksual të marrëdhënies, por ai në fakt ai është më shumë një shprehje e thellë e lidhjes emocionale mes dy personave dhe bashkimit të tyre familjar dhe duhet kuptuar si: ai do jetë plotësisht njeri vetëm duke qenë brenda shpirtit të gruas. Mënyra se si ky varg paraqet këtë lidhje është më shumë një shprehje poetike e ndjenjës së përkushtimit dhe identifikimit me personin e dashur, sesa një përshkrim i drejtpërdrejtë i një akti seksual, ndonëse kjo mënyrë e të shprehurit nuk le aq shumë vend për fantazi se sa ftojnë për veprim. Këto vargje, tej forcës poetike dhe finesës artistike të autores janë dhe spiranca që poezia hedh në brigjet e tradicionalitetit zakonor shqiptar dhe të identitetit të saj etnik pasi janë qasje me formulat zakonore të jetesës shqiptare.
VI-Përdorimi i gegnishtes në këtë poezi ka ndikuar në forcën dhe intensitetin e saj. Dialekti gegë është i njohur për tingullin e fortë dhe për forcën e fjalëve, të cilat shpesh bëjnë që tekstet të dëgjohen më emocionuese. Kjo poezi e përdor këtë dialekt në mënyrë të përsosur për të paraqitur ndjenjat e forta dhe pasionin e heroinës.
Nëpërmjet dialektit gegë, vargjet e poezisë fitojnë një thellësi dhe një intensitet të veçantë. Fjalët dhe shprehjet e përdorura shkarkojnë emocion, duke e bërë lexuesin të ndjehet më afër dhe më përjetues ndaj ndjenjave të shfaqura në poezi.
Përveç kësaj, dialekti gegë sjell një ndjenjë të autenticitetit dhe të ngrohtësisë së njohurive të përjetshme. Në këtë mënyrë, lexuesi ndihet i lidhur më ngushtë me përjetimet dhe emocionet e shprehura në poezi.
Ndaj themi se përdorimi mjeshtëror i dialektit gegë ka ndikuar thellësisht në forcën dhe ndjesinë e poezisë, duke e bërë atë të përjetohet më intensivisht dhe më emocionuese për lexuesin.
Sarandë, fillim prilli 2024
Donika Dabishevci: VULLKAN
N’fushëbetejë shtratin kam me e kthy,
n’llavë ke me u zhba e kam me t’përbi,
si kulçedër zjarr kam me lshu,
ti ke me qenë njeri veç brenda n’mu,
e jasht s’ke me mbetë gja,
as ti as qenia jote.
Ti ke me qenë unë
e unë kam me shndritë veç me ty brenda!
*Shkëputur nga libri me poezi i Donika Dabishevcit “Kam me ardhë si deka”
ObserverKult
Lexo edhe:
TIMO MËRKURI: IKJA SI TRIUMF I JETËS NË POEZINË “TUJ IKË DEKËS” E DONIKA DABISHEVCIT
