Rinjohja e vëllait me motrën, në këto këngë legjendare hasim motivin e largimit të vëllait për arsye të ndryshme o është rrëmbyer nga të huajt, nga pushtuesit turq dhe është bërë jeniçer, o është hajdut që bredh maleve, ose është mercenar që lufton larg vendit të tij dhe rrjedhat e luftës e sjellin rastësisht në vendlindje.
Këtu rinjohja bëhet pas shenjash ose pas një shenje që jep Perëndia me anë të një shpendi, zakonisht të një pëllumbi.
Kënga legjendare, pra, na flet përgjithësisht për një përçarje të familjes shqiptare të shkaktuar nga sundimi i huaj. Megjithatë, në trung të këngës janë bashkuar edhe elemente të tjera, që flasin për një integrim të këngës në atmosfera përrallore (zogjtë që shqetësojnë çiftin për të mos ndodhur incesti, stuhia që shpërthen për të ndaluar pikërisht këtë bashkim, të mbirët e bimëve në varrin e vëllait e të motrës).
Këngë legjendare me këtë temë gjenden si në Shqipëri, ashtu dhe te arbëreshët e Italisë. Ato ndahen në dy grupe: në grupin e parë, vëllai kthehet si ushtar a si hajdut, rrëmben motrën dhe kërkon të martohet me të, por pengohet nga shenjat qiellore; në grupin e dytë, ai e blen të motrën nga i shoqi dhe, pas shenjave, e njeh se e ka motër.
Në grupin e parë kemi variantin arbëresh të njohur me emrin “Olimpia dhe Vllastari”. Këtë e gjejmë të mbledhur te Dorëshkrimi i Kieutit (Vashëza, ç’ish e mblidh lule) ku vëllai (Vllastarthi) është jeniçer dhe gjen motrën duke kënduar e duke mbledhur lule dhe nga biseda mësojnë se janë motër e vëlla.
Motra këtu quhet Shegë dhe ngjarja zhvillohet në Napoli të Moresë.
Më pas këtë këngë legjendare e gjejmë të mbledhur nga De Rada, por këtë radhë ngjarja është disi tjetër: vajza, Olimpia, është në Koron (Morè) dhe në një mbrëmjeherë mbledh lule e këndon e trishtuar.
Andej kalon një ushtar turk dhe e rrëmben e ia çon të parit të tij. Kur bien të flenë, një zog sillet rrotull shatorres e “ulej/e qante: Mjera u, Mjera u zogë!/Puthën i vëllau të motrën!”
Të trembur, të dy pyesin njëri-tjetrin dhe zbulohen se janë vëlla e motër. Nga të dhënat (sidomos toponimet) kuptojmë se këto janë variante shumë të lashtë, së paku që nga viti 1534 kur shumë shqiptarë u shpërngulen që andej dhe u hodhën në Itali.
Varianti i dytë e këtij grupi të parë, këndohet në rrethet e Gjirokastrës e të Përmetit dhe quhet “Kënga e Gjino Vakut”.
Është historia e një hajduti, të cilin, pas njëzet vjetësh e sjell rruga në vendlindje, nga ku kishte ikur fëmijë. Rrugës ndesh me një dasëm, turret mbi krushqit dhe rrëmben nusen.
Me nusen e rrëmbyer ai shkon në një manastir të verë kurorë, por aty: “Fryn një erë e një furtunë,/gjithë kandilet i shoi, /kallogretë i vuvosi,/priftërit i marmarosi.”
I trembur nga këto shenja të qiellit, hajduti pyet nusen: “E kuja je ti, moi vajzë? /Jam e bij’e Spiro Vakut,/jam e motr’e Gjino Vakut, /jam e mbes’e qir Dhespotit” /Qënkemi motr’e vëlla,/ndaj u bë këjo hata!”.
Në disa variante të mbledhura po në këto zona, hajduti quhet Konofat apo Gjino Vaka, ndërsa në një variant, vajza është e bija e Agramozit.
Në variantet e treta që këndohen në tërë Veriun e vendit tonë, kemi si hero Gjon Pretikën. Në përmbledhjen që i bëhet te “Visaret e Kombit” (II f.257) lexojmë: “Gjoni shkon e zen në mal blegtoreshën dhe e ngreh rrshánë. Blegtoresha i thotë se s’asht e shkretë, qi me ia bà ashtu, se e ka nji vlla n’ushtri, emnit Gjon, me ka gjashtë gishta në dorë e në kambë. Dalin motër e vlla e prej mallit pëlsasin ngryka ngryka”.
“Ku ra Gjoni, bini ftoni,/ aty çili lule ftoni;/ku ra blega, bini shega,/aty
çili lule shega”. Motra këtu quhet Fasile.
Në grupin e dytë të këtyre këngëve legjendare, vendosim zakonisht këngën legjendare të Ali Borxhalisë. Heroi këtu është Ali Borxhalia (ose Lute Fukaraja), i cili mbytet në borxhe dhe, megjithëse shet shtëpi e katandi, nuk arrin dot t’i lajë. Atëhere ai mendon (në disa variante këtë ia shtie në mend e ëma) të shesë të shoqen.
Në variantin ku e këshillon e ëma (VK I f.269), janë këto fjalët e saj: “Hiç merak, bir, mos u ban,/ se fort kollaj na borxhin kem me e la, /nuse e bukur, bir, ty t’ka qillue, /kur t’na vinë ma e para e djelë,/ditë pazarit, bir, qi ka qillue,/kem m’e veshë nusen e përdorue (stolisë),/e n’pazar nusen kem me e çue,/pesëqind qese nusen kem m’e shitë,/dyqind qese na qar kem me i pasë,/treqind qese na borxh kem me i la;/gjaja e malli prap ka me na mbetë,/nusen prap, bir, kam me t’marrë.”
Djali pranon, megjithëse nusja i lutet që të mos veprojë ashtu. Ditën e pazarit, nusja shitet dhe ai që e blen del më në fund se është i vëllai.
Edhe këtu, një pëllumb pengon bashkimin e tyre. Atëhere vëllai e kthen të motrën tek i shoqi të cilit ia fal edhe të hollat që ka paguar për ta blerë të motrën. Kjo këngë legjendare haset në Shqipërinë e Veriut ku është integruar në Ciklin e Kreshnikëve.
Emri i vëllait të nuses është, sipas krahinave, i ndryshëm: Hysen aga i vogël në Kastrat, Hazri Asali në Kallmet, Rexhë Demiri në Pukë, Zir Hasani në Burrel etj./(fajtori.com)
JA ÇKA MENDONTE DHE THOSHTE FEDERIKO GARSIA LORKA PËR PABLO NERUDËN
ObserverKult
