DRAMA “VRASJE NË VJESHTË”, NJË DIMENSION I RI NË ART I ROMANIT “NJERIU I NETËVE TË VJESHTËS”
Nga Teuta Dhima
Në Teatrin Kombëtar Eksperimental, ArTurbina, u vu në skenë drama “Vrasje në vjeshtë”, e sjellë mbi motivet e romanit “Njeriu i netëve të vjeshtës” të autorit Gjergj Vlashi.
Regjia dhe dramatizimi nga Stefan Çapaliku; interpretuan aktorët: Mehmet Xhelili, Rafael Hoxhaj, dhe Xhoana Karaj.
Romani dhe teatri janë dy forma të ndryshme të artit narrativ, ku secila vjen me specifikat dhe karakteristikat e veta. Leximi i një romani është një përvojë intime, ku çdo lexues përjeton emocione bazuar në tekstin e tij, ndërsa teatri ofron një përvojë të drejtpërdrejtë, ku emocionet e spektatorit i dedikohen interpretimit të aktorëve.
Kur nisesh të shohësh një dramë, subjektin e të cilës e ke lexuar roman, përjeton emocione të veçanta, pasi pret një interpretim të caktuar, ke krijuar pritshmëritë e tua për skenën, ambientin, personazhet dhe mënyrën se si ata do të paraqiten në skenë.
Nuk mund ta shmangësh krahasimin me origjinalin ku patjetër vihen re shkurtimet, përshtatjet, përzgjedhjet për dialogët dhe personazhet. Duke njohur më parë ngjarjet në roman dhe zhvillimin e personazheve brenda tyre, mendoj se ke mundësi më shumë për të vlerësuar zgjedhjet regjisoriale dhe perspektivën mbi veprën.
Ndërsa një spektator që nuk e ka lexuar romanin para dramatizimit, ka një përjetim rishtar, që krijohet si rezultat i asaj që sheh të paraqitet në skenë. Por, mendoj se duhet ta ketë pak më të vështirë për t’u futur në detajet e ngjarjes, ose për të kapur gjëra që nënkuptohen nga spektatorët që e kanë lexuar romanin. Si spektatore që e ka lexuar romanin, e përgëzoj Prof. Stefan Çapalikun për dramatizimin dhe regjinë.
Sfidat me të cilat është përballur nuk kanë qenë të pakta pasi “Njeriu i netëve të vjeshtës” është një roman surrealist dhe është dashur të sillen para spektatorit situata që janë rezultat i ndërthurjes së realitetit me imagjinatën, apo ëndrrat e personazhit kryesor i cili në vetminë e tij si ajo e Robinson Kruzosë, jo pak herë ndodhet në kufirin mes realitetit dhe imagjinatës.
Dramatizimi i këtij romani ka sjellë me vete dy arritje:
Së pari ka sjellë një ngjarje jo imituese, por një vepër të re artistike që, megjithëse bazohet në tekstin e romanit, eksploron tema që sjellin mesazhe origjinale. Nuk kemi të bëjmë vetëm me riprodhimin e tekstit në mënyrë mekanike, por kemi rikrijim të tij duke e sjellë një një format të ri. Skenografia edhe pse minimaliste, u bë një shtrat në të cilin mori jetë teksti dramatik, falë përdorimit të simbolizmit dhe ndërveprimit me spektatorët.
Dhe së dyti nuk ka dalë nga stili origjinal që romani ka dhe kjo është një arritje artistike.
Është ruajtur thelbi dhe atmosfera që vepra ka, pra Çapaliku i ka qëndruar besnik frymës së romanit, duke përdorur elemente të reja për ta vënë atë në skenë, dialogë të ndryshuar dhe ka dritësuar karakteret e personazheve duke u thelluar në to, dhe të gjitha këto, pa humbur identitetin e romanit.
Në roman Vlashi rrëfen për një kandil me vajgur që personazhit i kujtonte shumë nënën dhe që u bë shoqëruesi i tij në netët e errëta ku fikej e ndizej me kujdes. Ky kandil në dramë është sjellë nëpërmjet një kornize të pajisur me një neon që fikej e ndizej me komandën e aktorit protagonist. Korniza-kandil simbolizon kufizimet shoqërore ose personale që individi mund të përjetojë. Sa herë personazhi kryesor e vendoste fytyrën brenda saj dhe ndizte dritën, sikur na kujtonte normat, lirinë dhe kufizimet që na imponohen. Një element tjetër interesant në skenë ishin edhe gjethet e thara që hidheshin në ajër. Personazhet “spërkatnin” njëri-tjetrin me to, si për t’i kujtuar spektatorëve se ngjarja zhvillohej në vjeshtë.
Një element shumë interesant në skenë ishte pema ku Anelora fuste duart mes degëve të saj, duke i lakuar mes tyre si për të na treguar se jeta është e brishtë dhe fati i pashmangshëm. Në skenë ishin vetëm tre aktorë që me lojën e tyre mbajtën në këmbë ritmin e dramës.
Mariani u soll mjeshtërisht nga Mehmet Xhelili, ndërsa aktorët Rafael Hoxhaj, dhe Xhoana Karaj sollën disa personazhe në skenë dhe kjo u arrit shumë natyrshmëm, nëpërmjet përdorimit të aksesorëve të thjeshtë, aty para spektatorëve, duke bërë të kuptueshëm kalimin nga një personazh në tjetrin. Vendosja e aksesorëve u mbështet mjeshtërisht nga gjuha e trupit dhe toni i zërit. Dritat dhe efektet zanore ndihmuan shumë spektatorin për krijimin e idesë në lidhje me situatën në qytet. Zhurma e avionëve bombardues, solli një qytet të braktisur dhe në errësirë të plotë.
Përveç Marianit, një personazh mbresëlënës ishte Nasi, mësuesi i çmendur i qytetit, i cili ndryshe nga Mariani që, nuk e gjente veten as me njerëz, as pa njerëz, ai e ka gjetur atë duke u shtirë si i çmendur. Çmendurinë Nasi e ka zgjedhur si barrierë për të mos mbetur i vetëm, pasi vetëm kështu ai mund të bashkëjetojë me të tjerët, shpërfillës ndaj rregullave shoqërore, i lirë, i çiltër.
Si romani “Njeriu i netëve të vjeshtës”, ashtu edhe drama “Vrasje në vjeshtë” kanë në qendër individin dhe luftën që bën ai për të gjetur vetveten, si një përfaqësues i një shoqërie që mbart në vetvete paragjykimet e kohës. Rrëfimi i romanit ndërthuret vende-vende me ëndrrën dhe halucinacionet e personazhit dhe simbiozës që përjeton ai duke u lidhur me anën e vërtetë të njerëzve. Atë anë që ndodhet pas barrierrës që ngremë çdo ditë për t’u dukur të bukur, të qetë dhe të lumtur. Në dramë gjendjet e Marianit u sollën nëpërmjet tonit të zërit që merrte tonalitete të ndryshme dhe jo pak herë ishte si pëshpërimë që vinte duke u fikur.
Mariani ka nevojë për njerëzit, por do anën e fshehtë të tyre, atë anë që ai e gjen në shtëpitë e zbrazura, në sirtarë ku mbajnë letrat e shkruara dhe albumet e familjes. Zgjidhjet që gjen çdonjëri prej nesh për të mbijetuar në shoqëri, janë të ndryshme dhe në monologët e tij, me një ironi therëse, Mariani do të dritësojë një sërë problemesh thelbësore të shoqërisë. Ai jetoi në kufirin e paqartë mes trillit dhe njëmendësisë, në vetminë e tij që zgjati sa një stinë. Vendimi që mori Mariani për të qëndruar i vetëm në qytetin-hije, braktisur prej luftës dhe bombardimit, ishte sfida e parë që i bëri vdekjes, sfidë që e çoi duke e përqafuar atë.
“Një vrasje në vjeshtë”, por që mund të ndodhte në çdo stinë. Mariani ka ndryshuar. Njeriu i netëvë të vjeshtës, ka ndryshuar, ose të paktën kështu dëshiron. Në momentin që mendon kështu, del në rrugicën e shtëpisë ku ka kaluar shumë vite të jetës së tij dhe, kur trimëria apo pandërgjegjshmëria i ngatërrohen nëpër këmbë dëgjohet një: – Alt! Një Alt dhe më pas një krismë që i shoi dritën dhe i ndaloi erën që i përkëdhelte fytyrën.
Romani “Njeriu i netëve të vjeshtës” është botuar në vitin 1996, ndërsa dramatizimi i tij u soll në 2025-ën. Pra ka një periudhë gati 30-vjeçare mes tyre. Gjergj Vlashi e ka shkruar ndërsa Stefan Çapaliku e ka dramatizuar, e ka sjellë në një version të ri, me reflektime të reja mbi mesazhet e veprës, duke e bërë të qasshëm nga spektatori. Siç vihet re edhe titulli është i ndryshuar dhe kjo ka sjellë theksimin e një aspekti të ri të veprës. Drama përqendrohet në një vijë të veçantë rrëfimi dhe ndryshimi i titullit e pasqyron këtë. Titulli “Vrasje në vjeshtë” thekson një metaforë të re që bëhet më e dukshme gjatë dramatizimit.
Në dramë ka perspektivë të ndryshuar të personazheve dhe të marrëdhënieve të tyre. Në roman, Mariani nuk kishte marrëdhënie me këngëtaren e huaj që kishte tronditur familjet e qytetit, ndërsa në dramë u la të kuptohej lidhja e tyre.
Personazhi i Vikës, erdhi i sfumuar vetëm përmes gjendjeve të Marianit midis realitetit dhe ëndrrës, ndërsa në roman figura e Vikës ishte më pranë Marianit, edhe pse lidhja e tij me të nuk u realizua si rezultat i mospëlqimit nga nëna e tij.
Stefan Çapaliku si dramatizues dhe regjisor ka pasur një qasje të re ndaj veprës, ndërsa romani thekson njeriun, drama thekson vrasjen e tij. Njeriu është një i vetëm, ndërsa vrasja mund t’i ndodhë gjithkujt, ndaj themi që drama ka një qasje më të gjerë dhe jo një këndvështrimin personal të një njeriu. Ndërsa romani ka përshkruar në rrëfim një periudhë të historisë, drama i ka dhënë zë debatit publik përmes një forme arti.
Vënia në skenë e kësaj drame pas gati 30 vjetësh nga shkrimi i romanit mbi të cilin është bazuar, tregon se romani “Njeriu i netëve të vjeshtës”, ka vlerë të mjaftueshme artistike për t’u sjellë në një format të ri dhe Stefan Çapaliku si dramatizues dhe si regjisor i ka bërë një homazh autorit Gjergj Vlashi duke e sjellë veprën e tij në formë më të gjallë dhe tëdrejtëpërdrejtë për publikun. Kjo tregon edhe njëherë se një vepër letrare ashtu siç ka lexues të ndryshëm, ka edhe shumë mundësi interpretimi dhe se arti me gjallërinë dhe përshtatshmërinë e tij, ia jep veprës letrare këtë mundësi.
I jep një identitet të veçantë, një riinterpretim artistik.
ObserverKult
Lexo edhe:
