Romani monumental “2666” i autorit kilian Roberto Bolaño është një vepër që i sfidon kufijtë e narracionit tradicional, duke i shndërruar ata kufij në skaje të mjegullta ku letërsia përzihet me krimin, realiteti me delirin dhe autori me hijen e tij. Bolaño ka krijuar një univers të përndjekur nga e panjohura e në të cilin tri shtylla janë ato që e mbajnë fuqishëm e në këmbë ngrehinën e romanit: struktura pesëpjesëshe që prish vijueshmërinë klasike të kohës, personazhet e copëzuar që lëvizin përmes hapësirash të shkatërruara dhe mitizimi i figurës së autorit si një qenie gati hyjnore, por e paarritshme.
Nga Albana Beqiri
Strukturalisht, “2666” është roman i ndarë në pesë pjesë, të cilat duket se janë të pavarura, por që në të vërtetë janë të lidhura në mënyrë të ndërlikuar, duke krijuar një tablo të madhe të botës e cila përshtatet me nivele të ndryshme të realitetit. Të pesë kapitujt nëse mund t’i quajmë kështu, janë të gjatë, secili me stil, fokus dhe ritëm të ndryshëm. Nuk kemi të bëjmë me një ndarje klasike që çon drejt kulmit, përkundrazi, është një gjeografi fragmentesh që pasqyron gjendjen e copëtuar të botës. Lexuesi nuk udhëhiqet drejt një përgjigjeje, por futet gjithnjë e më thellë në mister. Secila pjesë përshkruan një dimension të ndryshëm të ngjarjeve dhe personazheve dhe ndërkohë që secila ka një ton dhe fokus të veçantë ato bashkohen për të krijuar një narrativë të trishtuar dhe të panjohur për lexuesin. Faqe pas faqeje lexuesi e sheh veten të grishur e të zhytur brenda një labirinthi ku fjala nuk është vetëm shprehje, por edhe rrëfim i një bote që e ka humbur busullën. Jo vetëm të orientimit. Që në faqet e para, lexuesi e kupton se kjo nuk është thjesht një histori, por shumë më tepër se kaq është një pyetje e madhe e shekullit, një lutje pa përgjigje apo edhe një pasqyrë ku shohim përbindëshin e vërtetë të kohës sonë.
Pjesa e kritikëve paraqet një narrativë pothuaj ironike mbi akademinë dhe obsesionin për figurën e autorit. Ajo rrëfen për katër akademikë evropianë që ndjekin gjurmët e një shkrimtari misterioz gjerman, Benno von Archimboldi, i cili është edhe figura qendrore dhe enigmatike e krejt romanit.
Pjesa e Amalfitanos fokusohet te një profesor filozofie në Santa Teresa, qytet fiktiv ky që shëmbëllen me Ciudad Juárezin në Meksikë dhe përshkruan gradualisht zhytjen e tij në një gjendje shpirtërore të pasigurt, ku mbizotëron paranoja, metafizika dhe çmenduria. Santa Teresa vjen te lexuesi jo thjesht si një qytet, por një hapësirë metafizike, ku njerëzimi ka humbur lidhjen me vlerat dhe shenjtërinë.
Pjesa e Fates na çon në një Santa Teresa të errët, parë përmes syve të një të huaji, një gazetari afrikano-amerikan i dërguar atje për të mbuluar një ndeshje boksi, por që përfshihet në hetimet rreth vrasjeve të grave.
Pjesa e krimeve është më e zymta dhe më shqetësuesja, një katalog i pafund i vrasjeve të grave, ku narrativa merr nuancat e një raporti mjeko-ligjor, duke e zhveshur dhunën nga çdo përshkrim emocional, pikërisht që të thellojë tronditjen. Faqe pas faqe, lexuesi përballet me trupat e grave të gjetura në fushat e pluhrosura të qytetit. Te kjo pjesë nuk ka trillim, as katarsis, vetëm një regjistër i ftohtë klinik, ku çdo vrasje bëhet statistikë dhe çdo emër një hije. Është një teknikë që siç thamë ngjan me raportin mjeko-ligjor e që është letërsi në formën më të skajshme të saj: ajo që nuk kërkon të kënaqë, por të zgjojë. Me fjalë të tjera në këtë kapitull përshkruhen në mënyrë të ftohtë, kronologjike dhe gati dokumentare vrasjet e qindra grave në qytetin Santa Teresa, duke e futur lexuesin në një gjendje zvetënimi dhe tmerri të përhershëm. Sepse qyteza e krimeve është një vend ku gratë vriten njëra pas tjetrës dhe askush nuk shqetësohet; një vend ku policia bëhet pjesë e krimit dhe media e heshtjes. Bolaño nuk e përshkruan këtë botë me britma, ai thjesht e paraqet atë si një mjek që i tregon pacientit një diagnozë të pashërueshme. Pa patos, por me një dhembje të heshtur që ther më shumë se çdo retorikë. Në këtë pjesë, Bolaño shfaqet si një kronist i të keqes moderne, një lloj Danteje i një ferri pa rrathë, por me hapësirë të pafundme. Santa Teresa është gjithkund, në periferi të qyteteve tona, në faqet e gazetave, në rrjetet sociale etj. Ai nuk e ndan më të mirën nga e keqja, por na vë përballë një bote ku e keqja është bërë e zakonshme, rutinë e përditshmërisë. Dhe kjo është frika më e madhe që na ngjall romani: jo se bota është mizore, por se ne jemi mësuar dhe pajtuar me mizorinë.
Pjesa e fundit, ajo e Archimboldit rrëfen jetën dhe origjinën e shkrimtarit misterioz, duke i dhënë një farë ndriçimi retrospektiv gjithë veprës, por pa e zbërthyer tërësisht misterin. Me fjalë të tjera Bolaño ka krijuar një biografi romaneske të autorit misterioz, që zbulohet si njeri por jo si shpjegim.
Krejt struktura pesë pjesëshe e romanit është një pasqyrë e vetë mënyrës si e përjetojmë realitetin: të përçarë, të pavendosur dhe me boshllëqe që as fjala nuk mund t’i mbushë.
Personazhet e romanit “2666” më shumë se personazhe ngjasojnë me silueta në lëvizje dhe identitete të fragmentuara. Sepse, në mënyrën sesi fillimisht i ka konceptuar, më pas i ka trajtuar e në fund fare i ka realizuar autori, personazhet nuk janë qenie që plotësojnë arketipe, por figura që përçojnë te lexuesi një pasiguri të vazhdueshme. Ata ndihen të huaj në secilin vend që ndodhen e shpesh, edhe në vetvete. Jean-Claude Pelletieri, Piero Morini, Manuel Espinoza dhe Liz Nortoni, katër akademikët që hapin romanin te “Pjesa e kritikëve” janë më shumë se studiues të Benno von Archimboldit. Ata janë figura të hipnotizuara nga mungesa, nga misteri i një autori që zgjidhet përmes kërkimit të të pakapshmes. Malli i tyre për autorin është një metaforë e mallëngjimit të epokës sonë për kuptimin.
Personazhet nuk i nënshtrohen zhvillimit klasik të një romani klasik. Ata zhduken, treten, vriten, madje rolet e tyre ndërrohen çuditshëm si psh Amalfitano, profesori i filozofisë i cili nga jeta normale rrëshqet në delirin e pastër. Ose Oscar Fate, gazetari afro-amerikan që përfundon në Santa Teresa për një artikull sportiv, por përthithet nga absurditeti i dhunës. Ose Benno von Archimboldi, autori i famshëm por enigmatik, që zbulohet vetëm në fund, jo për të ndriçuar rrëfimin, por për ta bërë atë edhe më të paarritshëm.
Stili i Bolaños në këtë roman është shpesh i ngjashëm me një labirinth, ku historia kalon nga një personazh në tjetrin, nga një gjendje në tjetrën, duke krijuar një tekst të hapur, ku lexuesi është gjithmonë në kërkim të kuptimit. Ai përdor një gjuhë të zhdërvjellët, të përpunuar dhe të përmbajtur, duke ndërthurur momente lirike me pasazhe gati të dokumentuara, sidomos në “Pjesën e Krimeve”. Narrativa shpesh shmang kulminacionin tradicional dhe zgjidhjet rrëfimore, duke ofruar në vend të tyre fragmentaritet, mister dhe shqetësim ekzistencial, të cilat ia përforcojnë lexuesit përshtypjen e vërtitjes brenda labirinthit të krijuar nga autori.
Në fund të këtij labirinti, kur gjithçka duket se ka humbur kuptimin, del në dritë një figurë që është kërkuar që në faqet e para të romanit: Benno von Archimboldi. Ai është një shkrimtar i zhdukur, një emër që udhëheq kritikët si një yll i ftohtë në një qiell të errët. Por ajo që lexuesi gjen kur më në fund arrin tek ai, nuk është as orakulli e as shenjtori i fjalës, por një njeri që ka kaluar përmes errësirës së historisë: Luftës së Dytë Botërore, vrasjes, heshtjes dhe izolimit.
Archimboldi është, në njëfarë mënyre vetë figura e shkrimtarit në shekullin XX: një dëshmitar i tragjedive të njerëzimit, i paaftë t’i ndalë ato me fjalë, por gjithsesi i detyruar të shkruajë. Ai nuk është heroi që ndreq botën me penë, por as ciniku që e braktis. Ai është dëshmitari i pafuqishëm, që e di se letërsia nuk mund të shpëtojë, por ndoshta mund të mbajë një copëz dhembjeje, që të mos harrohet krejt.
Bolaño, përmes tij, e shpërfaq letërsinë jo si shpëtim, por si gjest human, si një akt i heshtur kundër harresës. Archimboldi nuk i ngjan as Joyceit, as Borgesit, por është një figurë e zhveshur nga miti, një njeri që ka parë fytyrën e përbindëshit dhe ka zgjedhur të mos bërtasë, por të shkruajë.
Në një botë ku gratë vriten, ku Zoti hesht e ku e keqja përsëritet, fjalët vërtet kanë humbur peshën, por janë ende të domosdoshme. Në qendër të gjithë këtij labirinti është Benno von Archimboldi, një autor që s’është asnjëherë plotësisht i pranishëm, një figurë që sa më shumë e ndjek, aq më shumë tretet. Ai nuk është vetëm një personazh: është vetë simboli i autorit të madh, të paarritshëm, që krijon botë por nuk mund të jetë pjesë e tyre. Në një kohë kur letërsia shpesh banalizohet, Archimboldi është një autor që ekziston vetëm si mungesë -një enigmë që sa më shumë përpiqet ta zbërthejë kritika, aq më thellë humbet në të. Ai është Bolañoja vetë dhe njëherësh mohim i tij: një autor që nuk kërkon as lavdi e as interpretim, por që lë pas një gjurmë, një fije drite në një botë që po shkon drejt shkatërrimit.
“2666” nuk është një roman që të jep përgjigje. Ai është një pasqyrë e tmerrit modern, një akt i guximshëm që refuzon të lehtësojë dhimbjen. Bolañoja nuk kërkon të pajtojë lexuesin me botën, por ta zgjojë prej iluzioneve të saj. Në një kohë kur shumë romane përpiqen të argëtojnë, ky roman kërkon të na shqetësojë, të na tronditë. Përmes një strukture të fragmentuar, personazhesh që treten në mjegull dhe një autori që shfaqet si mit, Bolañoja ndërton një univers të plogësht, të dhimbshëm dhe të thellë -një apokalips i heshtur, ku letërsia nuk është më shpëtim, por dëshmi. Përtej kronikës së krimit, “2666” është edhe një libër për mungesën e Zotit. Të gjithë personazhet, në forma të ndryshme, kërkojnë një shenjë, një drejtim, një sens. Kritikët ndjekin shkrimtarin Archimboldi si pelegrinë që kërkojnë një shenjt, por ajo që gjejnë në fund është thjesht një njeri i plagosur nga e keqja që ka përjetuar. Gazetari Fate vjen nga një vend me shumë fjalë dhe pak të vërteta, por në Meksikë ai zbulon një realitet ku fjala ka pushuar së qenë mjet shpëtimi. Profesori Amalfitano, që dikur besonte në dije, endet tani në kufijtë e çmendurisë, duke folur me zëra që vetëm ai i dëgjon.
Kështu, Bolañoja e paraqet botën moderne si një vend të braktisur nga Zoti, ku njeriu është i lirë vetëm për të humbur dhe fjala e shkruar ka humbur fuqinë e saj të shenjtë.
Për fund, ky roman duhet lexuar si një epitaf për viktimat pa emër, një lutje për dëgjim, dhe një tekst i shenjtë i (pa)Zotit, i shkruar për t’u ruajtur në kohët kur fjala do të ketë humbur sërish fuqinë e saj.
Nëse letërsia ka ende një detyrë në botën tonë, është pikërisht ajo që bën “2666”-ta: të flasë për atë që nuk thuhet, të tregojë atë që të gjithë e shmangin dhe ta bëjë këtë jo për lavdi, por sepse kështu duhet.
Romani “2666” është botim i Shtëpisë Botuese “Pika pa sipërfaqe”
ObserverKult
Lexo edhe:
Albana Beqiri: Revolta poetike e Basri Çapriqit
Albana Beqiri: Brisben apo kërkimi i të paarritshmes
Albana Beqiri: Rrëfimi artistik i një shoqërie në shpërbërje
Albana Beqiri: Prishtina ose qyteti i trishtë që nuk di t’i gëzohet lirisë
