Në rubrikën Personale, në ObserverKult, mysafir yni është shkrimtari Dashnor Kokonozi.
-Si ndodhi takimi i parë me letërsinë?
Nuk e mbaj mend saktësisht. Biblioteka jo e madhe e familjes ishte përplot libra inxhinjerikë të tim ati. Gjithsesi ky takim nuk është bërë nëpërmjet librave për fëmijë. Nuk kishte shumë të tillë, por në mendje më ka mbetur pasioni i vëllait tim të madh për “Ferrin” e D. Aligerit, të cilin e lexonte vetë dhe ma tregonte mua si përrallë horroresh gotikë. Më magjepste. Vonë e mora vesh se ishte Letërsia.
– Kur ratë në “grackën” e saj?
Ata që më tërhoqën përfundimisht si lexues ishin Daniel Defoe dhe Mitrush Kuteli. Te ata kuptova për herë të parë aftësinë e magjishme të letërsisë, për të krijuar mjedise që nuk kishin asgjë të përbashkët me përditshmërinë time e ku doja të më pranonin, siç pranohet në një strehë vorfnore dikush që ka mbetur në rrugë, pasi ka braktisur shtëpinë e tij e ka ikur, por pa ditur ku duhet të shkojë.
– Kur nisët të ndiheshit shkrimtar?
Për të qenë i sinqertë, edhe sot e kësaj dite e relativizoj profilin tim si shkrimtar. Kur kujtoj gjithë sa kam lexuar në jetë, kam përshtypjen se kapelja e shkrimtarit është disi e madhe për kokën time. Në fakt edhe për shumë koka të tjera, por ndihem disi më kompetent kur flas për timen.
Është një proces i ngadaltë, i gjatë dhe nuk besoj se ndokush e ndan mendjen për t’u bërë shkrimtar ashtu siç është fjala kur kërkon të bëhesh shofer, mësues, mjek a nuk e di se çfarë. Duhet që diçka të shkojë keq në jetë, të paktën jo ashtu si do të deshe ti. Fjala vet të mos ndihesh i dëgjuar mjaftueshëm. Gjithnjë kam ndjerë se përkujdesi dhe vëmendja u kushtohej atyre që ishin më të mëdhenj se unë. Por nuk e di nëse e shpjegon kjo faktin se shumë nga shkrimtarët e njohur që na rriten me letërsinë e tyre, nuk ishin fëmijët e parë të shtëpisë…
Gjithsesi, terreni i shkrimtarisë për mua ka qenë mjaft i aksidentuar. Incidenti i parë më ndodhi aty te mosha 15 vjeçare kur u ula të shkruaj një histori për tim atë që e rrëfente nëna ime. Kur ai si anëtar i njësiteve guerile të Tiranës, ngarkohet të nxjerrë në periferi të qytetit një numër xhandarësh që kishin njoftuar se deshën të dezertojnë dhe t’u bashkohen forcave partizane.
Qe mjaft e rrezikshme, se mund të vriteshin të gjithë në vend. I veshur me uniformë si ata, ai vihet në krye të togës, por në vend që t’i nxjerrë menjëherë në periferi, ndryshon drejtim dhe kalon edhe ndonjë postbllok gjerman, për të dalë nga rruga ku banonte nëna ime, me të cilën sapo ishte fejuar. Me këtë rast, i urdhëroi ata që i shkonin pas të ecnin me hap rreshtor, që ta dëgjonte ajo e të dilte në dritare…
Meqë askush nga familja nuk merrte mundimin të ma lexonte, vendosa ta dërgoj gjëkundi për botim. Pikërisht në atë kohë, me ra në dorë “Gjenerali…” i Kadarese. Ai roman më pëlqeu aq shumë, sa më erdhi marre për atë që kisha shkruar. Hoqa dorë nga ajo punë. Për nja dhjetë vjet nuk shkruajta asgjë. Ndërkohë, duke lexuar ethshëm gjithë çfarë më binte në dorë, u bëra i vetëdijshëm për diçka tjetër: për domosdoshmërinë e sinqeritetit të të shkruarit. Vëreja rrotull se shumica e atyre që botonin shkruanin për gjëra që nuk i besonin.
Për të ushqyer disi pasionin tim dhe për të shmangur detyrimin e të shkruajturit për gjëra që nuk isha i bindur, kufizohesha me ndonjë dramë historike, që vihej jo pa sukses në skenat shqiptare. Por ndërkohë, drama ime personale ishte se diku në vitin 1981 dorëzova në Shtëpinë Botuese të kohës romanin “Shtrati i Prokustit”, me elementë të jetës së Jeronim de Radës. Legjenda e Prokustit që masakronte njerëzit që nuk ishin në përmasën e shtratit të tij, u kuptua mirë nga redaktorët si metaforë e diktaturës. E vononin botimin pa më dhënë shpjegime. Romani përfundimisht do të botohej vetëm tetë vjet më vonë, më 1989, kur regjimi qe përqëndruar në vështirësi të tjera.
– A ja keni shtruar ende atë pyetjen shumëdimensionale vetes “Pse shkruaj”?
Më duket se për këtë vetëm tani jam më i qartë. Në moshë të ndryshme, arsyet nuk janë të njëjta. Them se kam shkruar për të ruajtur një farë ekuilibri gjykimi, për të strukturuar mendimet e mia dhe shmangur neurozat që mund të më shkaktonte gjithçka shihja rrotull. Qe një mënyrë për t’u arratisur në kushtet e detyrimit për të mos lëvizur nga vendi, por kurrë nuk kam menduar se ajo që do të shkruaja do të habiste të tjerët. Shkruaja për vete.
–Çka ju bën të veçantë si shkrimtar?
Në raport me të tjerët nuk e di, por në raport me veten besoj se jam më i kënaqur me atë që nuk kam shkruar se sa me atë që kam shkruar. Po shpjegohem. Shkrimtaria, në një pjesë të madhe ishte fushë e ushtrimit të hipokrizisë së atyre që te devocioni politik i rrejshëm ndaj diktaturës, shihnin një mundësi për të bërë emër, për të fituar privilegje, për të ruajtur veten duke shprehur besnikërinë ndaj regjimit e, të tjerë më praktikë, për t’u afruar në Tiranë. Poezia më shumë se gjithçka tjetër mori një trajtë aromash të rëndomta provinciale të tejkaluara që nga koha e Migjenit. U “pasurua” veç me ritme trokëllimash sovjetike.
Ruaj në kujtesë se një krijimtari e tillë refuzohej nga të rinjtë e qyteteve, që jepeshin pas teksteve të përkthyera. Krijimet më të mira të asaj periudha i kam lexuar në dorëshkrimet e shokëve të klasës apo të miqve të mi, të cilët, për të mos iu nënshtruar kërkesave politike të asaj kohe, nuk pranonin t’i dërgonin nëpër redaksitë e enteve botuese.
Pasioni i moshës për të parë emrin të afishuar në gazetat e kohës ishte i madh edhe te unë, por Zoti më ruajti duke më dhënë vetëdijen se kjo nuk duhej bërë me çdo kusht. Arsyeja ishte e thjeshtë. Që i vogël im atë më fuste të punoja muajve të verës dhe “klasa punëtore” që njihja unë ishte krejt tjetër gjë nga ajo që përshkruhej në letërsinë e kohës.
Pa dyshim njerëz të mirë e bujarë, por që punonin rëndë për një kafshatë bukë e shpesh nuk ia arrinin. Kam njohur syresh që pas punës, shkonin dhe shisnin gjakun për të ushqyer fëmijët. Në këto kushte nuk mund t’i lejoja vetes luksin të bëja atë që bënin moshatarët e mi: t’i këndoja “jetës së lumtur socialiste” që kishte ndërtuar regjimi. Mjerisht, kishte të tjerë që me krijimtarinë e tyre hidhnin beton e forconin themelet e një diktature aq të ashpër, që përloteshin për të e mallëngjeheshin deri në një gjendje sinkope…. Për çudi ata, që kur erdhi rasti, e tradhtuan misionin e letërsisë, i shoh edhe sot e gjithë ditën të dalin në publik e të hiqen sikur nuk ka ndodhur asgjë. Do të desha të kem pafytyrësinë e tyre sepse shpesh vuaj për gjëra kot.
– Çka keni thënë me shkrimet tuaja?
Më saktë më pëlqen ta kuptoj pyetjen si: çfarë keni dashur të thoni me shkrimet tuaja? Vërtet që nuk ulem të shkruaj pa patur një ide në mendje, por pa garantuar se ia dal mbanë. Që me romanin tim të parë “Shtrati i Prokustit” mbase me pak naivitet desha t’u them bashkëkohësve se ndërsa na dukej se jetonim, ne veçse mbijetonim duke iu përshtatur ligjeve të diktaturës.
Më tej te romani “Habia”, synova të them atë që shumë vetë harrojnë, se me t’u ndërtuar karabinaja e diktaturës, ajo nuk kishte nevojë të ishte shumë e dukshme, sepse ishin vetë njerëzit e thjeshtë që kontribuonin në funksionimin e saj duke konfiguruar sjelljen, moralin dhe agresivitetin e tyre.
Edhe te “Portret vrasësish në grup”, mjaft më parë se të përvijoja subjektin, realiteti shqiptar dhe i ndonjë vendi tjetër me kishte shtyrë drejt idesë se procesi i shndërrimit të diktaturave në demokraci nuk mund të funksiononte normalisht si më parë me demokracitë e mëdha, se ai ishte mbyllur tashmë, sikurse ishte mbyllur procesi magjik i evolucionit të shndërrimit të majmunit në njeri. Duheshin gjetur rrugë të tjera, të cilat edhe parashtrohen në roman në mënyrë gati provokuese, nisur nga “përvoja” politike e primatëve. Më tej te “Martesa e palumtur e Stanishit” jam përpjekur të përpunoj idenë se shpesh njerëzit bëhen të këqinj nga pamundësia e rrethanave për t’u bërë të mirë…
Të kuptohemi, ky të paktën ka qenë synimi im. Sepse edhe kontradiktat nuk mungonin në vetën time. Fjala vjen, te “Shtrati i Prokustit”, ndërsa zhvilloja idenë e presionit dhe kontrollit të pushtetit mbi krijimtarinë artistike, isha i vetëdijshëm se vetë Jeronim de Rada që është në qendër të romanit, kishte më shumë liri krijimtarie në mbretërinë e burbonëve të Napolit, se sa një poet shqiptar që jetonte nën diktaturën staliniste të Shqipërisë së kohës.
– Çfarë u ka mbetur ende pa thënë?
Në të vërtetë do të më pëlqente që t’u kthehesha ideve që tashmë kam shprehur, se më ka ndodhur nganjëherë që vetëm pasi ua kam shpjeguar unë lexuesve, ata i kanë parë me sy tjetër romanet e mi, për çudi edhe numri i shitjeve është rritur. Kjo më shtyn të mendoj se idetë nuk duhet të jenë tepër të komplikuara për lexuesin. Ai merr të lexojë një histori për të kaluar kohën dhe nuk është i përgatitur të vrasë mendjen se çfarë ke dashur të thuash ti si autor…
– I besoni muzës apo përvuajtnisë së punës së pareshtur?
Ajo që është interpretuar si Muzë, më shumë se gjendje “deliri krijues” kam përshtypjen se duhet të jetë një lloj ideje, në mos një subjekt që nis e të ngacmon dhe ke dëshirë ta zhvillosh më tej… Gjithsesi nuk besoj se ajo lind në dritën e hënës, sipas imazhit të poetëve romantike, por sa kohë që je i zënë e merresh me diçka tjetër, qoftë edhe fizikisht. Më tej misioni i “Muzës” mbyllet dhe është hera e punës së përditshme, shpesh të lodhshme e të mundimshme.
– Sa jeni sistematik në të shkruar?
Është e nevojshme të jesh sistematik, qoftë edhe për të “mbajtur krahun në punë”, por procesi i të shkruajturit duhet ushqyer me lexime te shumta e të vazhdueshme, jo domosdoshmërisht të natyrës artistike. Janë pjesë e procesit të krijimtarisë, ngacmojnë, të propozojnë zgjidhje aty ku ti ke ngecuar, të pasurojnë fjalorin. Personalisht ka kohë që lexoj më shumë libra psikologjie, sociologjie, historie e biografikë, se sa romane. Por me kohë kam kuptuar se sado sistematik të jesh, secili ka një masë të caktuar krijimtarie që realizon çdo ditë. Kur e tejkalon ka mundësi të jesh i detyruar ta rishkruash më pas.
– Sikur t’fillonit nga e para, do t’bëheshit sërish shkrimtar apo jo?
Besoj se po. Të paktën do ta synoja. Është një proces intrigues. Më vjen për mbarë. Nuk më tërheqin shumë gjëra të tjera në jetë, veçanërisht jo baret e kafetë. Që i vogël, në shtëpi më besonin riparimin e radiove dhe aparateve të vjetër dhe sot e kësaj ditë shumë më thonë se do të bëhesha një inxhinier i mirë. Por nuk jam i bindur.
Letërsia me tërheq sepse është një sfidë e vazhdueshme ndaj vetes dhe në kërkim të vetes. Shkruaj për gjëra të tjera ndërkohë që zbuloj veten. Shpesh, anët e mia të këqija ua vesh personazheve dhe kjo më shërben për ta parë veten në një dritë tjetër. Një lloj ekzorcizmi, pra! Kjo nuk ndodh me asgjë tjetër.
ObserverKult
————————
Lexo edhe:
TRISHTIMI I NJË GRUAJE, TREGIM NGA DASHNOR KOKONOZI
