Intervistoi: Isa Myzyraj
Kristoffer Leandoer, është shkrimtar suedez. Në nëntor 2018, Kristoffer Leandoer u zgjodh anëtar i jashtëm i Komitetit Nobel për Letërsinë, të Akademisë Suedeze.Një vit më pas ai u dorëhoq nga Akademia. Në këtë intervistë ai tregon arsyet pse e bëri. Tregon gjithashtu çfarë humbi Shqipëria nga mungesa e një Nobeli për Kadarenë.
Si ishte të punoje me çmimin Nobel, si anëtar i jashtëm i akademisë?
Kristoffer Leandoer: Çmimi Nobel ka qenë një ngjarje e madhe e jetës sime, si Krishtlindjet apo Kupa e Botës në futboll. Ishte e parezistueshme për të parë se si funksiononte, duke pranuar postin si anëtar i jashtëm i Komitetit të Çmimit Nobel (jo vetë Akademia!) Në fillim, ishte emocionuese, duke lexuar literaturën më të mirë nga e gjithë bota, por shpejt zbulova se ne kishim shumë pak fuqi reale mbi procesin e përzgjedhjes së fituesve të Çmimeve Nobel, pasi ne u caktuam vetëm për dy vjet, dhe procesi i përzgjedhjes së shkrimtarëve nga e ashtuquajtura “listë e gjatë” dhe fitimi i mbështetjes për ta, së pari në komision dhe më pas në pjesën tjetër të akademisë, zakonisht duhen disa vjet. Pra, në realitet, ne anëtarët e jashtëm nuk kishim aq shumë fuqi. Ne zbuluam se tashmë ishte përgatitur e ashtuquajtura “listë e shkurtër” dhe se çdo përpjekje për të shtuar emra të rinj në atë listë u prit me mosmiratim.
Ne kemi mësuar se dorëheqja juaj erdhi sepse Çmimin Nobel e fitoi Peter Handke, është e vërtetë? Për ketë dhatë dorëheqjen?
Kristoffer Leandoer: Thjesht nuk mund të qëndroja. Kur Akademia refuzoi të njohë realitetin e ndjenjave të një populli të tërë, ishte e pamundur që unë të qëndroja. Ky nuk ishte një vendim i lehtë. Peter Handke kishte një ndikim i madh tek unë në fund të viteve tetëdhjetë, dhe unë ende e dua punën e tij nga vitet gjashtëdhjetë, shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë. Të jem mjaft i sinqertë, unë nuk kisha menduar për të për një kohë të gjatë dhe u befasova shumë kur pashë emrin e tij në “listën e shkurtër” për çmimin Nobel nga viti i kaluar. Ishte e vështirë të merrej seriozisht, pasi ai kishte thënë disa gjëra shumë të çuditshme në vitet e fundit. Unë e kuptova që detyra ime si anëtar i jashtëm i komitetit ishte të ndihmoja Akademinë për të rivendosur Çmimin Nobel në sytë e botës dhe për të gjetur një rrugë përpara për të integruar një qasje më moderne dhe të rëndësishme.
Për mendimin tim, kjo nënkuptonte dy gjëra: 1) përmirësimi i ekuilibrit gjinor – 100 fitues meshkuj, 14 femra – 2) duke e bërë Çmimin Nobel më pak eurocentrik, më përfaqësues të një bote globale duke prezantuar gjuhë dhe kultura që nuk ishin shpërblyer akoma . Si një burrë që shkruante në gjermanisht, Handke nuk plotësoi asnjë kualifikim. Synimet e mia për çmimin Nobel ishin krejtësisht të ndryshme. Pra, a mendoj se Peter Handke ka shkruar libra të denjë për çmimin Nobel? Unë e mendoj, absolutisht. Por kështu kanë bërë edhe shumë të tjerë. A mendoj se ishte një vendim i mirë për ta shpërblyer atë, vitin e kaluar? Padyshim që jo, do të doja t’i kishin dhënë çmimin në vitet tetëdhjetë.
Unë dhashë dorëheqjen sepse nuk mund të ndikoja në çmimin Nobel në mënyrën që doja. Çmimi për Handke e bëri këtë shumë të qartë. Më vuri në një pozitë të papajtueshme dhe false. Nuk mund të qëndroja prapa asaj sesi Akademia zgjodhi të mbrojë çmimin për Handke, pretendimin e tyre se letërsia është diçka e veçantë nga pjesa tjetër e botës. Kjo thjesht nuk është e drejtë. Literatura shkruhet dhe lexohet nga njerëz të gjallë në botën e gjallë, ku njerëzit vuajnë dhe marrin vendime të gabuara dhe sillen në mënyrë frikacake. Mënyra se si çmimi për Handke u motivua dhe u mbrojt, nuk me lejonte mua te mund të qëndroja pas tij, pas atij argumentimi. Unë gjithashtu isha i turpëruar për shkaktimin e tronditjes dhe lëndimit nga ana e akademisë për këtë pjesë të botës.
Sidoqoftë, Peter Handke fitoi Nobelin. Si gjykoni ju; A mund ta injorojmë faktin se ai ishte një mbështetës i një prej regjimeve më të ashpra në Evropë, regjimit të Millosheviçit?
Kristoffer Leandoer: Jo nuk mund ta injorojmë këtë. Në deklaratën e saj të parë, Akademia Suedeze u përpoq të bënte pikërisht atë, për të thënë se ishte një çmim thjesht letrar. Kjo nuk është një këndvështrim i qëndrueshëm, pasi që Handke vetë i ka bërë pikëpamjet e tij pjesë e produksionit të tij letrar, dhe vepra e tij ka të bëjë shumë me lidhjen e tij me botën e jashtme. Ata do të duhet ta mbronin çmimin ndryshe, duke pretenduar se nuk është një çmim për sjellje të mirë ose epërsi morale, por për përpjekje të sinqertë për të portretizuar gjendjen njerëzore në të gjithë bukurinë dhe shëmtinë e saj. Unë kam përkthyer shkrimtarin dhe antisemitin francez Louis-Ferdinand Céline dhe mendoj se ne mund ta mbrojmë shumë mirë letërsinë pa ndarë mendimet që ajo shpreh. Kjo është pjesë e magjisë – letërsia ju jep një shans për të parë me sytë e tjetrit, për të përjetuar pikëpamje që ju duken të tmerrshme. Të kuptuarit e tjetrit është një pikë e mirë fillestare – por nuk ju lejohet të gënjeni për këtë, nuk ju lejohet të fshihni shëmtinë. Mund të thuhet se Handke përshkruan luftën e një personi me konflikte të brendshme, një luftë për pajtimin me njerëzimin. Do të ishte e vështirë të shpjegohet rëndësia e kësaj në një mënyrë që mund të jetë e pranueshme për familjet e viktimave, por është mënyra e vetme e mundshme për të mbrojtur vendimin e vitit të kaluar. Akademia zgjodhi të minimizonte këto komplikime, mendoj se ishte e panevojshme dhe e pandjeshme për të bërë atë zgjedhje vitin e kaluar, ka kaq shumë kandidatë të denjë që 1) nuk e kanë mbështetur Millosheviqin, 2) nuk do të ofendonin viktimat e gjenocidit, 3) do të përmirësonin ekuilibrin gjinor, 4) shpërblenin një gjuhë që nuk i janë dhënë aq çmime sa gjuha gjermane.
A mund të na tregoni më shumë për punën që bënit? Si bëhej përzgjedhja e fituesve, cilat janë fazat për të ardhur te fituesi?
Kristoffer Leandoer: Procesi zgjat gati një vit. Kandidatët duhet të nominohen së pari. Çdo vit një numri institucionesh – qendra PEN, akademi, ish fitues të Çmimit Nobel – u kërkohet të nominojnë kandidatët e tyre, duke rezultuar në një listë me 100-200 emra. Pastaj fillon procesi i gjatë i zgjedhjes së rreth njëzet emrave, e ashtuquajtura “listë e mesme”,. Leximi dhe diskutimi. Me një listë kaq të gjatë, është e qartë se koha është shumë e shkurtër dhe diskutimet priren të jenë përmbledhëse. Shumë emra janë të njohur, disa nuk janë. Kam lexuar sa më shumë që të mundem dhe thjesht duhej të supozoja se kolegët e mi bënë të njëjtën gjë.
Pastaj “lista e mesme” shkurtohet në “listë të shkurtër”, gjashtë emra – dhe këtu është lufta e vërtetë, këtu zhvillohet diskutimi i vështirë – por sinqerisht, unë mendoj se diskutimet janë shumë të shkurtra dhe vendimet gjithashtu shumë i nxituar. Fituesi duhet të vijë nga “lista e shkurtër”, dhe gjithashtu duhet të ketë qenë atje të paktën një herë më parë, kështu që në realitet, nuk mund të dilni me një emër të ri dhe të shpresoni ta shpërbleni atë në të ardhmen e afërt. Ju duhet të mendoni afatgjatë. Pastaj bëhet zgjedhja përfundimtare e një kandidati dhe paraqitet që e gjithë akademia ta pranojë ose refuzojë.
Rudina Xhunga, botuese e dritare.net, ka intervistuar disa fitues të Nobelit, njëra prej tyre Doris Lessing i tha asaj: “Do të doja ta kisha marrë kur ta shijoja. Tani të tjerët po festojnë për mua. Unë nuk mund të festoj. ” A jepen më shumë çmime për karrierën sesa punën, dhe nganjëherë çmimi jepet shumë vonë?
Kristoffer Leandoer: Shpesh, po. Në mënyrë ideale, duhet t’i jepet një vepre që është akoma një forcë e gjallë dhe aktive në botë, dhe nganjëherë kjo ndodh. Çmimi në 2015 për shkrimtaren Bjelloruse Svetlana Aleksijevitj, e cila tani e mbron atë nga agresionet e policisë së shtetit Bjellorus, është provë e rëndësisë së mundshme të Çmimit Nobel. Dhe çmimi për shkrimtaren polake Olga Tokarczuk vitin e kaluar, në të cilën unë gjithashtu mora pjesë, iu dha një shkrimtari të mrekullueshëm akoma shumë aktiv, në mes të karrierës së saj.
A ka shumë debate brenda akademisë, për çmimet?
Kristoffer Leandoer: Mendoj se Akademia duhet të debatojë më shumë. Me shume.
Në Shqipëri të gjithë jemi duke pritur Nobelin e Kadaresë për vite me radhë. Na duket e çuditshme që ai nuk e ka marrë akoma. A e njihni shkrimtarin tonë të madh, Ismail Kadare? Çfarë ju pëlqen tek ai?
Kristoffer Leandoer: Unë e njoh punën e tij dhe mendoj se ai është shkrimtari i një numri kryeveprash absolute, si Kronika në Gurë, Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur ose Pallati i Ëndrrave. Ai duhet të ishte dhënë çmimi në fillim të viteve nëntëdhjetë, që do të kishte shërbyer gjithashtu si një inkurajim për popullin shqiptar në rrugën e tij larg komunizmit.
A keni një shkrimtar të preferuar? Pse?
Kristoffer Leandoer: Unë kam një numër shkrimtarësh të preferuar. Shkrimtarja suedeze Selma Lagerlöf është një nga të preferuarat e mia absolute. Svetlana Aleksijevitj është një tjetër. Nëse do të jetonte akoma, unë do të doja të shihja shkrimtaren e trillimeve shkencore Ursula K Le Guin të vlerësuar me Çmimin Nobel.
Tani jetoni në Shqipëri, si është këtu? Ju jeni shumë aktiv në promovimin e vendit tonë, së bashku me zonjën Ambasadore!
Kristoffer Leandoer: Më pëlqen të jetoj në Shqipëri. I dua njerëzit, miqësinë, natyrën, ushqimin, fshatin, malet dhe detin, atmosferën mesdhetare, historinë interesante.
Cilin vend ju pëlqen më shumë, cilin ushqim, cilin zakon?
Kristoffer Leandoer: Ne jemi akoma në procesin e zbulimit të thesareve të shumta të Shqipërisë, por mund të them se Qafa e Malit midis Valbonës dhe Thethit ishte një nga përvojat më të mëdha në jetën time.
Ju jeni edhe shkrimtar. Do shkruani një ditë për Shqipërinë? Çfarë?
Kristoffer Leandoer: Disa përvoja të natyrës tashmë mund të kenë gjetur rrugën e tyre në poezinë time. Si prozator jam pashpresë i ngadaltë dhe i fiksuar akoma me fëmijërinë time. Sado i hipnotizuar nga kultura shqiptare mund të jem, ky është një proces shumë i ngadaltë. Më pyet për dhjetë apo njëzet vjet! Por do doja të më tregonit historitë tuaja! Ka aq shumë për të cilat dua të di më shumë. Për shembull, unë dua të mësoj më shumë rreth kukullave magjepsëse, kukullave që mund të shihni jashtë shtëpive si mbrojtje ndaj syrit të keq. Unë dua të di më shumë për ato./dritare.net
