Po drekojshin n’odën zotní Gjoni, zojë Çilja e zonjushë Neta. Sofra ishte në mbarim. Rrogtarí me çakçirë, qi shërbente pa folë, nj’at herë kishte prû pemët: nji çiní të madhe mbushë me zerdelija e me fiq të zez.
-Merr, -i tha zoja burrit.
-Merrni ju sa po pështjelli cingaren-bâni zotní Gjoni me kutín e duhanit në dorë.
-Merr, -tha prap zoja tue i u sjellë Netës.
-S’due!-përgjegji kjo idhnueshëm e nisi me bâ palë mësallën.
Zotni Gjoni e shikoi, lagu për të gjatë letrën e cingares tue e bâ thepa me dhâmbë, e ngjiti, mbandej tha:
-S’ke pse ngrehë turîjt… Â kot.
Ndezi cigaren e, tue qitë tymin për hundet e për gojet, shtoi:
-Un s’mund të përsjelli, pse kam punë. Çilja s’din me shkue vetëm as deri te Ura e Drinit. Ti vetëm nuk mund t’udhtojsh. Pra, kët verë, duhet me ndêjë në Shkodër. Kah vjeshta, tash shofim…
Vajza hodhi mësallën me huj mbi tryezë. Lot idhnimi i u ngjitëshin kah syt, por i kapërdinte. I ati foli rishtas me zâ t’âmbël:
-Kur t’a shikosh mirë, faji âsht i yti! T’ishe kênë djalë, do të jepshe pare mjaft e do të lêjshe me shkue kah t’a kishte dashtë qejfi. Fajin e ke vetë…qi deshte me lé vajzë!
Rrogtari, qi po hiqte çinijat, qeshi me të madhe, kaq i u dukën të bukura këto fjalë, të cilat përmbajshin në vetë nje mallëngjim të hollë.
-Prâj ti: mos qesh teveqel…-i bërtiti, tue trashue zânin, zotnija, qi nên mustakë dhe vetë qeshte.
-Mos u bân kryeneçe: merr-përsëriti zojë Çilja e i a vûri së bijës çinín e pemve përpara.
-S’due-i a priti Neta dhe u çue.
I ati e përsolli me sy dashunisht deri sa doli prej ode.
E donte fort pse at vajzë të vetme kishte. Përpiqej me i a plotsue ç’do deshír, me i çue në vênd ç’do trillë; shkurt: e kishte llastue.
Neta shkoi fill’ e n’odë të miqve. Aty, zakonisht, e kalonte ditën. E kishte stolisë vetë, mbas ândjes së vet, edhe e ndreqte, e fshinte, e dlirte me duer të saj, pa lânë shërbtoret me hy mbrênda. Ishte odë mjaftë e madhe, lye në katër anët me nji njyesinë gjelbrore të mbylltë.
Ravizimet e asaj njyesine ishin të thjeshta, pa lajlime të tepërta. Tavanin edhe copën e epërme të mureve e kishte krejt në të bardhë. Prej midisit të tavanit varej nji kandil i bukur, me zinxhirë të ndërlikuem, si kishte nji kupë të madhe kristali të blerë për sypër. Orendít, përlhurnat e ndêjseve, mbulojet e tryezave, koltrinazhet e dritoreve, të gjitha ishin të blera, cila mâ e qartë e cila mâ e murrme.
Ngjyra e blerë mbretnonte gjithkah, aty mbrêndë, me gradacjonet e panumërta të saj. Në nji kând ndritte nji qyp kinez. Dy pasqyra të mëdhâja, kundruell njâna tjetrës, dukeshin dyer të çeluna në mur nëpërmjet të cilave shifeshin qinda odash të njinjishme e të blera, rrjesht e rrjesht. Në nji skâj, e vúme për tërthuer ndërmjet dy dritoreve, nji pjanfortë e zezë, e re, e ndritëshme. Nëpër mure, ritrata e piktura.
Disa ritrata tërhiqshin vërejtjen. Sa hynte njeriu n’odë, nalt në mur përkundër derës, nji zotni i gjatë, -veshë me branavekë, me anterí të mëndafshtë, jelek të zi, çarapë të bardhë, këpucë të shkurta lustrafinit, tanuz të vûmë mbi njânin sy e tufën qitë mbi krah, -të pritte me nji buzqeshje të hollë e t’ëmbël: axha Filip, vllau i gjyshit të Netës. Mâ poshtë ishte fotografija e dy grave të hijëshme: njâna nuse, me sallman plot lagjuhera ari, me katër rrjeshta dupash në parzëm, me unaza të mëdhâja ndër gishta; tjetra vajzë me bishtalec të lëshuem, me nji fytyrë të vogël e të kândshme ku pasqyrohej nji mituní e freskët. Ishin halla Leze e halla Gjysto, dy motrat e axhës Filip.
Neta, së cilës i ishte mësue syni n’at odë, i shikonte pa i pamë gjith ato ftyra të moçme. Shetitte nervozisht nëpër odë. Tue mèndue mërzín e gjatë të verës, pa dalë kurrkah, ndry njaty në shtëpi, fshànte e shtrëngonte grushtat. Për me shfrye në diça, i ngrehi nji tel sazes së vjetër qi rrinte vjerrë për brí njânës pasqyrë. Nji notë e ultë tringulloi gjatë nëpër odë e u shue tue lânë nji jeh të mallëngjyeshëm e magjik.
Neta u shtrî në nji poltronë. Griljet e mbylluna, koltrinat e afrueme s’lêjshin me depërtue veçse nji gjymsë drite e cila blerohej tue hy n’odë e pushonte me ândje tue u derdhë mbi ato sende të bukura e të çëmueshme. Vetëm nji tubë drandofille, kuq si gjaku mbi pjanofortën e zezë, e thente monotonín e njyesinës zotnuese.
Ajo muer mbi tryezë nji cingare, e kalli, e thithi dy a tri herë dhe e fiku. U rras në nji ndêjse me brrylka, tue vû kambën mbi kâmbë. Në fytyrë të saj të bardhë, rrumbullake, ishte shkrue mërzija mâ e madhe. Kâmba e bukur rrahte halín pa pushue si t’ishte tue njehë mêndimet e shpejta qi kalojshin nëpër krye të kaçurreluem. Mbylli syt ndoshta me mêndue valët e detit qi n’at verë nuk do t’a përkundëshin në freskín e kaltër të tyne. Mêndonte koncertet qi nuk do të ndëgjonte si kishte shpresue.
Tha me vete:
-Kam nevojë, kam nevojë m’e ndie nji koncert mbas sa kohe. Jeta pa muzikë â si nji prendverë pa lule. Vetëm muzika e bân jetën të bukur. Po …kush din në Shkodër ç’âsht bukurija? Bukurija s’ka të bâjë me kët jetën t’onë!…
U ngrit befas e çeli pjanofortën. Nxori dy fletë nga notat e shumta qi ishin mbi një stol të zí e të shkëlqyeshëm aty ngjat dhe i vúni përpara, tue u ulë me i rá.
Ishte “Kryekisha e mbytun n’ujë” e Débussy-hit.
Magjija e atyne notave krijoi nji vegim të mrekullueshëm e ngjalli zâne të çuditëshme n’at odë ku gjymsë –drita e blerë kishte dridhje të gjata e fantastike si uji i kulluet i nji deti mëngjesuer. Kisha e mermerttë në fundin e detit zgjohej si për mrekullí e kumbanoret e nalta dridheshin në qartësín e valve. E mbi sy përfaqe t’ujit të blerë e të kaltër, dilte tinglli i kumbonve të mbytuna, pak i shutitun nga pesha e ujit, e përhapej trishtueshëm në vetmí të pamatun.
Neta ishte habitë krejt mbas notave kur nji shkop i hollë i a preku krahin.
U kthy mbrapa me hov, tue u rrotullue ndêjun mbi stol-sjellës të pjanofortës, e hapi syt nga çudija.
Para saj ishin axha Filip, halla Leze e halla Gjysto.
Neta çoi sytë ke ritratat. Ishin pa gjâ: suazat kishin mbetë bosh.
Axha Filip mbante në dorë nji shkop të hollë e të shkurtë, atê qi ki kishte edhe në ritratë.
Tue buzqeshë tha:
-Ty të duket shum e bukur, por un pak e marr vesht kët copë muziket!
Halla Gjysto, me bishtalec të lëshuem, i u afrue dhe e pyeti:
-Kush të ka mësue me i rá pjanofortës?
-Kam xânë në kolegjë-përgjegji vajza me gjymsë zâni.
-A din me marrë ndonji kângë shkodrane? –bâni halla Leze.
-Jo, nuk i bie kurr pa nota-tha Neta; e padashtas u kuq si t’a kishin gjetë në faj.
Axha Filip, tue sjellë shkopin e hollë nëpër gishta të bardhë e të bukur e tue buzqeshur prorë me âmbëlsí, nisi me predikue:
-Ah, të mjerët na se ç’nipa kena!…Un e dij qi bota ecë, shkon përpara…përparon-a si thoni ju tash?-Edhe më vjen mirë për kët të mbëkâmbun. Un, veç kam pasë mêndue se ju do t’i zbukurojshi kângët t’ona. Mbajshem uzdajë se do të qitshi kângë të reja, por gjithmonë tue ndêjë rreth e rrotull atij avazi (jonë a si thohet tash?) qi i pëlqen veshit shqiptar…Ça keni bâ? Keni hjedhë në njân’ anë krejt muzikën t’onë të moçme e keni marrë atë të huejën, pa u kujtue se, ndër kângët qi na këndojshim e në përkthestat qi na merrshin, ke farë të panjehuna melodinash të reja. Por duhet me dijtë me i gjetë e me i zhdrivillue. Né, na mjaftojshin ato…Ju të kishi dijtë me xjerrë prej tyne ça i duhet shpirtit të juej të sodshëm.
Neta ndëgjonte pa luejtë, mbi stol të pjanofortës, duert mbi kupa të gjûjve , si me pasë ngrí.
Axha Filip vijoi:
-Por ju, sod, i përbuzni kângët t’ona. Ato të huejat ndoshta ju habisnin mênden, por të shumtën e herve ju lânë zêmrën të ftoftë. S’gjêni në to at shije qi shpirti kërkon në këndim. Keni mbetë pezull: larg prej qefeve të vjetra pa dijtë me i u afrue qefeve të reja.
-Sa qefin e kena bâ në kët shtëpí…asë Filip? –tha halla Leze.
Axha Filip vûni shkopin mbi tryezë e kapi sazen qi ishte afër pasqyrës.
U ul kâmbë-tyrqisht në halín e trashë me lajle të blera e nisi me i rá. Përsjellsa e nji kângës së harrueme, plot me bukurí të përmallshme, jehoi lehtas nëpër tânë shtëpín. E i u duk Netës se tânë shtëpija e vjetër po zgjohej nga nji gjumë i rândë me nji të marrun fryme gëzimi.
-A s’asht e bukur, kjo? –pyeti axha Filip.
-Mos e lên, Filip, aman!-u lutën të dyja përnjiheret hallat e moçme, të cilat ishin ulë afër vllaut në halí, mbi pala të branavekve të përhapun.
Ai nisi me këndue.
Neta at kângë e kishte ndëgjue plot herë e kurr s’i kishte bâ ndonji përshtypje. Por at ditë i a njohti bukurín.
Ndieu se në melodí të saj dridheshin zâne qi kishin jeh të shpejtë e të sigurtë në shpirt: zânet e shpirtit shkodran.
Axha Filip u çue, vari sazen në vênd, kapi prap shkopin në dorë e tha:
-Jeni vernue, ju të rijt. Jeta e Shkodrës ka nji bukuri të madhe qi ju nuk shifni. Rromanxat qi ke këndue, në vênd qi me t’a prû kët jetë në mërzí, ishte dashtë me t’içilë syt këto drandofille të kuqe? Merru erë mirë. Gjyshi i em i ka mbjellë, un i kam shartue. Lângjet e tokës shqiptare i ushqejnë. Voksina e prendverës s’onë i shpërthen. Era e tyne ndihet në kët shtëpi tash nji qind vjet. Kurr era e luleve të hueja s’mundet me të kënaqë sa kjo erë. Kur ishem gjallë, gjithmonë e këputshem nji para se me dalë e shetitshem tue i marrë erë.
-Kur jam bâ nuse-tha halla Leze-ai fëmijë qi më përsillte ditën e darsmës tu shtëpija e burrit, mbante në dorë një tubë kso drandofillesh. Mbandej, sa herë qi ndiejshëm erën e tyne, më bite ndër mênd dita e martesës.
Neta ishte sjellë e shikonte me çudi lulet me fletëza të zjarrshme qi shkëlqejshin mbi pjanofortë. Âmsimi i drandofilleve të vjetra qi përtriheshin në ç’do verë i flitte shpirti si nji zâ i hollë e depërtues.
Axha Filip vazhdonte, prore tue buzqeshë, me zâ t’âmbël qi kishte nji gjasim të çuditshëm me erë të drandofilleve.
-Muzika e juej e sodshëme duhet të jetë jehu i gjithë këtyne zâneve qi pëshpërisin në Shqipní rreth e rreth jush.
Kur ndër nota të kumbojnë deshiret qi lejnë nên qiell e mbi tokë shqiptare e jo ata të turbullt qi hyjnë prej vêndeve të hueja, atëherë muzika e qitun edhe e shijueme prej jush ka me kênë mjet me zbulue bukurít e pambarueme qi mëshefë kjo tokë e vjetër e ky shpirt i ynë aq’ i vjetër sa toka. Jeta shqiptare pret dy sy qi t’a shqyrtojnë me dashuní, dy veshë qi të mbledhin melodít e thella të cilat rrëshasin nëpër ajr’tonë prej nji agimi në tjetrin. Bukurija e muzika janë përditë nji hap para jush, por zêmra e juej s’i ka ndie deri më sod…
Heshti nji ças. Mbandej tue i u kërcnue âmbël Netës me shkop, verejti:
-….e ju doni me i kërkue larg Shqipnijet, përjashta.
Neta uli syt.
Halla Gjysto ngriti fytyrën e pastër, tue rrahë shpesh qerpikët e zez e të mëdhâj, bâni:
-Un, nji herë, s’kam paë ndëgjue me shkue në Venedik pse dojshem me kênë në shtëpi në kohën kur bâhen qyfterët.
Për mue gëzimi mâ i gjallë i krejt vjetit ishte ndër ato dit. E s’kishem pushim deri sa nuk i shifshem kallëpet e mëdhâj, mbulue me gjeth lari, njânin sy për sy tjetrit, turrë turrë, n’arkën e harxhit. E kurrkuj, asokohe, nuk i delshin si mue as qyfteri i verdhë prej ftojsh as qyfteri i zi i rrushit. Por ça më bâte gati me dal mêç prej shêndit ishin çilsat qi mi m’i lëshonte nâna me i mbajtë deri sa ngjatte ajo punë. Tri a katër dit un i sundojshem shërbtoret e u sillshem si zojë shtëpije poshtë e përpjetë. Ky ishte qefi mâ i madh i emi.
-Kena dijtë m’u kondentue-tha axha Filip-e m’e kërkue gëzimin aty ku mund t’a gjêjshim. E kena dashtë kët jetën t’onë e prandej, kjo jetë, na ka falë kënaqsina e qefe.
E shtoi, si tue dashtë me përfundue:
-E marr vesht se ça ishte për né bukurí e gjallë juve ju duket hije e zbetë jete. Nuk tham me jetue krejt me mënyrën t’onë, jo. Kishem me dashtë, veç, qi jeta e juej të zhvillohet mbi themelin e asaj s’onës. Mos bieni prej së jashtmi zakone qi s’bâjnë për né, por përtrîni, tue qortue e mirsue, ata qi ju kena lânë na. Mos e lëshoni rrugën qi ju kena kallzue, por vijonje.
Halla Leze ndërhyni:
-Ti na e mërzite vajzën, Filip. S’e lamë me i rà pjanofortës. Aman, Netë, sprovo nji herë e m’a merr kët kângë…
E me zâ të bukur nisi me i këndue nji kângë shkodrane dashunije, plot mall prendveruer.
Neta u suell kah pjanoforta e u përpoq m’e përsjellë. Zâni i hallës i kumbonte në vesh me âmbëlsín e pashoqe të nji zâni qi vjen prej së largu (oh prej nji largsije të pakufîshme!) por kumbon qartas si t’ishte afër fort, mbrênda nesh. Nji erë të veçantë lëshojshin petkat e saj:
erën e arkve të nuseve. Dupat i tringullojshin në parzëm sa herë qi përkulej tue këndue.
Prâni pa pritë.
Neta u suell, por s’pau kurrkênd n’odë. Shikoi ritratat:
axha Filip ishte mbrêndë në suazë e kishte, ndër buzë, qeshjen e âmbël të përhershme; dy hallat, nusja e vajza, e shikojshin mallëngjyeshëm nga fotografija.
Fërkoi syt e u çue.
-Mos kam pá ándërr? –bâni me vete.
Duel në çardak e hodhi nji shikim n’oborr nga dritoret e mëdhaja, të çeluna. Shtëpija e oborri kishin nji fytyrë tjetër. E Netës i u bâ se dikush, n’at mbasdite, i a kish ndërrue syt e përparshëm tue i vû në ballë dy tjerë qi shifshin ça s’kishte pá në dit të kalueme.
Sy mâ të rij a mâ të vjetër?
Përgatiti: ObserverKult
