POETIKA E ‘KËRCËNIMIT’ DASHUROR TË NJË POETEJE
(Vështrim mbi poetikën e poetes, Donika Dabishevci)
Nga Murteza Osdautaj
Poezia e dashurisë e shkruar nga krijueset në Kosovë dhe në Shqipëri ka një histori interesante dhe ka një zhvillim që duhet studiuar për shumë shkaqe të cilat shtrihen që nga aspektet socio-kulturore e deri të ato poetiko-historike dhe, ndonjëherë, edhe politike. Edhe pse në Evropë dhe në poezinë botërore vitet 60-të shënojnë një dalje në sipërfaqe të një forme të re të poezisë e cila në stadiumet dhe kritikën letrare filloi të quhej ‘poezia feministe’, në rrafshin poetik shqiptar, deri në fund të viteve 90-të, poezia dashurore e poeteve është zhvilluar brenda një kornize krijimi e cila karakterizohej me një intensitet shpirtëror dhe estetik që, domosdoshmërisht, duhej të shtrihej dhe shtrihej brenda kornizave të ndërtuara etike të cilat nuk lejonin që krijimet poetike të tejkalonin kufirin shpirtëror dhe, ndonjëherë, romanticist të shprehjes. Pengesa e tillë, shpesh e ka ngulfatur lirinë që një krijuese ta shprehë tërë botën e saj dhe ta shprehë pikëvështrimin e perceptimin e saj mbi jetën dhe mbi dashurinë.
Kjo teknikë e të shkruarit që, për një pjesë të poeteve të reja, mund të ishte një lloj pengese shprehëse por edhe një lloj tabuje e ngritur shoqërore, filloi të neutralizohej viteve të nëntëdhjeta në Shqipëri dhe, pas luftës, në Kosovë. Kjo bëri të mundur që një numër i madh i vajzave e grave poete ta kenë lirinë e dëshiruar që ta zhvillojnë poetikën e tyre, pikëpamjet e tyre, filozofinë tyre, shkrimet dhe format shprehëse të cilat do t’ua mundësonin atyre që ta paraqesin dhe shpërfaqin botën emocionale. Poetet e guximshme dhe feministe janë, ende, të pakta dhe, sigurisht që, jo të gjitha, tematikisht dhe në aspektin filozofik janë të unifikuara për nga teknikat dhe makrostrukturat por, përgjithësisht, këto teknika dhe aspekte krijuese, në shumë raste, janë novatore dhe të papara deri me tash.
E para që vihet në pah kur flasim për poetiken e disa poeteve të reja që kanë vënë emër në krijimin poetik modern, është fjala dhe guximi artistik për ta thënë atë. Kur themi ‘fjala’, nënkuptojmë shprehjen me anë të saj të mendimeve që, simbolikisht, mund t’i quajmë ‘të ndaluara’ apo që përmbajnë nuanca të tabuve të ndërtuara gjatë mbijetesës historike dhe ndërtimit kulturor.
Të ndaluara për shkak të botëkuptimeve filozofike të ngritura më herët e të cilat të bukurën e kuptonin vetëm si një nocion abstrakt që kishte për qëllim t’i paraqiste anët abstrakte të asaj që e nënkuptojmë ‘të bukur’, poetet e kohëve moderne, të ndikuara edhe nga lëvizjet e fuqishme feministe perëndimore por edhe nga liritë e fituara shprehëse dhe nga nevojat që, edhe ato, ta thonë atë që e ndjejnë, filluan ta përdorin një estetike tjetër të shkrimit letrar që, në shumë aspekte, përfshihet brenda asaj që ne e quajmë ‘feminizëm’ dhe poetikë e feminizmit.
Në shumë raste, feminizmi i shprehur në poezi, i tejkalon kufijtë e luftës për të drejtat e grave dhe del në rrafshin e botës emocionale të tyre që, shpesh, shpërthen me nivele të larta të satirës dhe të gjuhës eksplicite. Duke e përdorur lëvizjen e tyre të lirisë dhe të të drejtave, poetet e reja mundohen që ta rrëfejnë edhe botën e tyre personale në të cilën përfshihen pikëpamjet për njerëzit , pikëpamjet dhe perceptimet për veten dhe mënyrën se si këto gra e shohin botën e tyre të dashurisë dhe se si i qasen të të dashuruarit dhe të të mbijetuarit.
Në këtë aspekt, pas luftës, shume poete, këndej dhe andej kufirit, janë dalluar me ‘guximin’ shprehës të tyre për ta manifestuar shpirtin e tyre të trazuar dhe shpesh për ta shprehur revoltën e tyre kundër, ndoshta , një lloj padrejtësie historike që është kryer kundër tyre për breza dhe gjenerata.
Ky grup i poeteve që manifestojnë këtë formë të ‘revoltës’, në një formë, duan ta paraqesin ekzistencën dhe praninë e tyre brenda kornizave të shoqërisë në të cilën jetojmë ne dhe veprojnë ato. Në këtë kontekst, edhe pikëpamjet e tyre duhet të vihen në pah por edhe ekzistenca e tyre si qenie sociale me fokus të posaçëm në të drejtën e tyre për të vepruar dhe për të ‘fantazuar’ të njëjtat gjëra dhe të për të njëjtat veprime për të cilat kanë folur e shkruar, me shekuj, krijuesit burra.
***
Donika Dabishevci është një nga krijueset e reja kosovare e cila në rrafshin e krijimit poetik të Kosovës u fut në fillim të këtij shekulli, ndërsa që është shumë aktive dhe e njohur sidomos në decenien e fundit. Ajo, deri tash ka shkruar dhe ka botuar katër përmbledhje poezish, ndërsa është bashkëautore në disa botime antologjike, sidomos, të botimeve të veçanta të krijimtarisë së poeteve shqiptare.
Leximi im do të ndalet tek përmbledhja e autores ‘Kam me ardhë si deka’ të botuar në vitin 2015. Dua ta lokalizoj këtë lexim të kësaj përmbledhjeje në dy-tri aspekte të cilat të njëjtën e identifikojnë si një poezi të revoltës, e feminizmit dhe të dëshirës femërore.
E para
Ky libër është një vazhdim i botimeve të pakta të ngjashme me poezi të cilat shquhen për gjuhën, stilin dhe fjalorin e veçantë dhe pikvështrimin femëror në lidhje me aspekte të ndryshme të ekzistencës njerëzore dhe të botës femërore.
Dashuria është e para që shtjellohet në këtë libër dhe shtjellohet dashuria ashtu siç do ta mendojë dhe imagjinojë autorja. Në këtë libër që titullin e ka ‘kërcënues’, vërtetë ka shumë kërcënime poetike dhe shumë kërcënime të cilat, në të vërtetë, janë imazhe të cilat mund të kenë ekzistuar gjithmonë në mendjen e zaptuar të një gruaje imagjinare por të cilat, nga paguximi njerëzor dhe nga kornizat e ndërtuara historikisht të mendimit, nuk kanë arritur të dalin nga ‘robërimi’ i tyre brenda tabuve të ngritura të mendimit.
Kjo përmbledhje poezish ndahet në katër ndarje ose cikle të cilat, përafërsisht, i seleksionojnë poezitë tematikisht dhe stilistikisht. Në të vërtete, parë si tërësi, poezia e zonjës Dabishevci, në aspektin e temës, thuaja përherë, mbetet njëtematike. Poezia e kësaj poeteje, si në ciklin ‘Diellore’, si në ciklin ‘Kreu i lumnisë’, si në kapitullin ‘Varr ofshamash’ apo në pjesën “Kam me ardhë si deka’ është e përqendruar në shtjellimin e botës së një heroi lirik, gruas. Po e sjell këtu poezinë filluese të përmbledhjes për të treguar se cila është, në të vërtetë, ndjesia, dëshira, tema dhe guximi që autorja dëshiron t’i shpërfaqë dhe, në një farë dore t’i bëj të hapura, të thëna dhe, në fund të fundit, arketipore ashtu siç kanë qenë, në të vërtetë, gjatë tërë historisë së ekzistencës së njeriut dhe dashurisë së tij për tjetrin. Në këtë rast, gjithmonë, po flasim për njeriun femër, për njeriun grua, për njeriun vajzë që ekziston dhe bëhet i dukshëm duke dashuruar dhe duke ëndërruar por edhe duke kërkuar atë që ndoshta, në një situatë tjetër, nuk kishte guxim ta kërkonte.
Mos u tkurr!
I keq, ti…!
Pse m’rri hutueshëm
i rand’ plumb prej heshtjes?
Diellore jam unë
s’jam nemë e zezë.
I panjohun mund t’jetë
veç çasti që mblatoi
këtë joshje t’egër,
çmendunisht thell’.
Pse druhesh?
Poetja, në poezitë e saj, në një formë, e ndërron pozicionin jetësor dhe, duke e ndërruar pozicionin jetësor (bazuar në klishetë mbi gjininë e bukur apo gjininë e dobët), ajo ndërron edhe në qasjen ndaj botës dhe ndaj fenomeneve të saj, në këtë rast, ndaj dashurisë dhe mënyrës së manifestimit të paraqitjes së saj poetike.
Poetja, e tejkalon tabunë psikologjike të ndërtuar me shekuj mbi ‘ndalimin’ që gruaja mund ta shprehë dashurinë dhe si mund ta shprehë atë. Në poezinë e saj, thuaja, vërehet një përmbysje e simbolikës dhe trajtimit që dashurisë i bëhet në këngët e vjetra folklorike nga këndi mashkullor. Poetja përdorë, si me qëllim, të njëjtat mjete krijuese, të njëjtat metafora dhe të njëjtat simbole por në mënyrë më të sofistikuar dhe më të trajtuar estetitikisht. Nëse në ato këngë, burri ishte ai që ‘kërcënon’, në poezinë e Donikës është ajo që hidhet në sulm poetik dhe është ajo që shpreh të tëra mendimet e saj. Poetja ndjen dhe e demistifikon botën e saj të brendshme, e hapë atë dhe krijon prej saj imazhe të cilat kishin qëndruar të fshehura brenda saj, pra të gruas si koncept i përgjithshëm, me mijëra vjet. Në këtë mënyrë, poetja e krijon një formë të vargut dhe qasjes ‘hakmarrëse’ ndaj botës në të cilën ajo nuk i kishte liritë e duhura dhe ndaj mashkullit (djalit, burrit) i cili nuk kishte arritur ta kuptojë dëshirën e saj prej gruaje dhe femre të dashuruar. Kjo është arsyeja që, në një varg poezish, poetja e kërcënon heroin e saj lirik, djalin, njeriun e dëshiruar, të padijshmin, naivin, atë që nuk kishte kuptuar kurrë gjatë tërë ekzistencës së njeriut mbi këtë planet.
Në poezinë ‘Mos u tkurr!’ poetja ngrihet kundër atij. Ajo për ta kuptuar në një varg tërë atë që ‘mendon’ e përdor metaforën dashamirëse ‘i keqi ti’ me qëllimin që ta ngjallë dhe ta këndellë nga heshtja e tij dhe nga ndalesat e vëna edhe për të. Kjo vazhdë e, ta quajmë, nxitjes për ringjallje, ecë tutje edhe në poezinë ‘Ke me u rrëzu’ në të cilën ajo e ‘fajëson’ heroin e saj për tërë ‘vuatjen e saj’ femërore. Për ta përmbyllur tërë këtë gjendje emocionale, ngulfatëse por edhe shpërthyese, poetes i mbetet vetëm të kërkojë zhdëmtim për ëndërrimin dhe vuajtjen e saj:
‘Shihmi buztë qysh m’janë shkrumbue
unë lypi shpagim për tanë këtë etje..’
E dyta
Bota e gruas është një botë e komplikuar. Shpesh, në shkrimet që bëhen për të, flitet për mungesën e ‘aftësisë’ së mashkullit/burrit për ta njohur. Poetja e ka kuptuar këtë gjë dhe, në poezinë e saj, mundohet ta shpërfaqë këtë botë ashtu që e njëjta të bëhet e kuptueshme dhe a arritshme për personazhin lirik të poezisë së saj.
Në njërën nga poezitë e ciklit të dytë të përmbledhjes autorja mundohet ta shpërfaqë një formë tjetër të ekzistencës së saj, pjesës së butë, ta quaj softuerike, të bashkëekzistencës së saj me poezinë:
Prajshëm me i shpupuritë
me gishta retë,
me i xiglu ylberet,
mos me ra kurrë shi,
me i zhdukë krejt ledhet,
me i shkele kufijtë,
me harrue jetën,
me rrnu n’poezi.
Për ta përplotësuar këtë lloj ekzistence të saj, autorja mundohet, gjithashtu, të rrëfejë se të jetuarit dhe ekzistenca e saj, gjithashtu kushtëzohet edhe me të bashkëjetuarit me dashurinë me të gjitha nuancat kuptimore të saj.
Liria gjithashtu është një nga konceptet ekzistenciale pa të cilën poetja nuk mund ta mendojë ekzistencën e saj në këtë botë. Ajo këtë gjendje e kupton një domosdoshmëri ekzistenciale dhe filozofike dhe të cilën, sipas saj, nuk e ka gjetur të dhënë por të cilën ajo e ka fituar në një luftë permanente për ta përjetuar. Në vargjet e poezisë ‘Le t’des’ zoti!’ që po i sjell më poshtë, autorja, mënyrë simbolike dhe me një ndjesi tepër të hollë mendimtare dhe poetike e përshkruan konceptin e saj të lirisë:
N’teshshi naj udhtare
tuj u ngjitë shtegut
n’ujë kristal gurrash tuj notu
tuj ba fresk krejt stinëve
n’hije t’shelgut
naj kalors t’rrallë tu e shitu
jam unë
tu e puthë lirinë
lirinë që e kam marrë
lirinë që s’ma kanë falë
Aspekt tjetër i poezisë për të cilën po flasim është edhe një aspekt tjetër i ekzistencës së një gruaje, e që është ai, njeriu që ajo e ka pjesë të jetës dhe që, në njëfarë mënyrë, ndaj tij shpreh njëfarë idhujtarie. Donika e ndjenë praninë e njeriut të imagjinuar si formë të mbijetesës dhe të ekzistencës së saj njerëzore. Në poezinë ‘Krue lumnie’ ajo i drejtohet zotit të saj duke i deklamuar se:
Ti mban me e dashtë emrin burrë
e devotshëm me t’ni krue t’lumnisë!
Gradacioni i kësaj ndjesie ngrite më tutje në poezinë ‘Përulem’ në të cilën figura e njeriut, e mashkullit, pra e burrit, ngritet edhe në një nivel më të lartë, thuaja religjioz. Poezia e që përmendem dashurinë dhe personit që i dedikohet ajo dashuri e nge lartë në nivelin e kultit. Është aq e thellë dhe aq absolute kjo ndjenjë sa që poetja e shprehë kështu:
kjo m’ban me t’dashtë
pafajësisht, përjetësisht
pa pasë gja që m’trem
ty,
kulti jem.
Kjo formë e pikëvështrimit poetik mbi dashurinë dhe afshin femëror ndaj njeriut që e do vazhdon dhe bëhet tepër më intensive derisa poetja, në kuadër të asaj që ndjenë për të dashurin, fillon t’i ‘dorëzohet’ atij me të tërë opusin e ndjenjave dhe dëshirave të. Do ta mbyllja këtë pjesë të dytë të këtij shkrimi duke e përmendur poezinë ‘Robinja’ në të cilën poetja e trajton ‘arsyen’ se si, në këtë botë, ekzistenca e saj do të ishte e plotë apo, se si, po kjo ekzistencë, pa atë, do të ishte një ekzistencë pa liri dhe pa kuptim. Të jesh robinjë duke dashuruar, sipas znj. Dabishevci, në të vërtetë d.m.th. të jesh e lirë, pra ta gëzosh lirinë e shumëkërkuar femërore. Duke e quajtur ‘lloj burgu’ gjendjen kur heroina lirike e poezisë dashuron në mënyrën e saj, ajo mëton të mbetet ‘një e burgosur’ duke përfunduar me fjalët:
‘…
s’du me kanë e lirë pa ty!’
E treta
Gjuha e përdorur në poezinë Dabishevcit është, gjithashtu, interesante. Përdorimi i gegërishtes në një poezi të dashurisë dhe sidomos në poezinë e shkruar nga një grua, është një ngjarje e rrallë në shkrimet tona poetike për shumë arsye. Së pari njohja e gegërishtes së shkruar te shumë poetë dhe poete është një problematikë e veçantë dhe, e dyta, gegërishtja, për nga theksi, tonaliteti, leksiku, morfologjia dhe sintaksa, është, më shumë, një gjuhë që do t’i shkonte për shtati një shkrimi epik të poezisë. Në këtë kontekst, znj. Dabishevci, edhe kësaj here, mundohet që të jetë më ndryshe, më e veçantë dhe, për përdorimin e gjuhës, më rebele.
Në anën tjetër gegërishtja e znj. Dabishevci ka qenë një instrument i mirë të cilin ajo e ka përdorur për t’i shkruar disa nga poezitë e saj që janë më eksplicite, më eksplozive dhe me të cilat ajo dëshiron ta shprehë anën fizike të ëndërrimit të saj dashuror. Përdorimi i gjuhës dialektore, në shumë çka, i ka ndihmuar autores që t’i përdor shprehjet, format, simbolet, sentencat dhe të krijojë metafora të cilat, në të shumtën e rasteve, iu përkasin konteksteve psikologjike dhe kulturore ku flitet kjo gjuhë dhe të cilat bëjnë që poezia e saj të funksionojë natyrshëm artistikisht dhe të paraqesë idenë themelore të saj pa u larguar shumë nga korniza mendësore ku jeton dhe funksionon autorja. Në këtë mes nuk duhet ta lëmë pa theksuar se autorja ka treguar një njohje mjaft solide të gjuhës në të cilën shkruan, ka treguar mjeshtëri të jashtëzakonshme në përdorimin e leksikut të pasur dhe të rrallë të kësaj gjuhe dhe, gjithashtu, me mjeshtri, ka arritur që, nga kjo gjuhë dhe pasuria e saj leksikore, të krijojë figura stilistike tepër funksionale dhe të kontekstualizuara.
Duke përfunduar
Ky shkrim nuk kishte për qëllim një studim shterues për poezinë e autores. Shkrimi është, thjesht, një përpjekje që të paraqesë disa tipare thelbësore të një poezie ndryshe e cila u paraqit në rrafshin tonë kulturor. Konsideroj se poezia e znj. Dabishevci është një poezi tejet personale por është, në anën tjetër, një poezi që në vete ngërthen një revoltë ndaj mungesës së lirisë së gruas që, sipas poetes, do të duhej të shtrihej edhe në mundësinë që gruaja të guxojë dhe ta ketë lirinë që të flas për veten e saj edhe në kontekstin e ndjesive, dëshirave dhe të ëndrrave të saj dashurore. Poezia e Dabishevcit është pra një përpjekje që të dal jashtë kufijve të vendosur nga kodet kulturore dhe pseudoetike brenda historisë së ekzistencës së gruas në shoqërinë tonë. Dabishevci është një grua që lufton për të drejtat e saja dhe të gruas, në përgjithësi. Ajo merr guximin që ‘luftën’ e saj feministe ta bartë edhe në fushën e poezisë dhe merr guximin që lexuesve të gjinisë tjetër t’ua bëjë me dije se, po njësoj sikur njësitë e tyre, edhe ndjesitë e grave kanë anën e tyre ‘të ashpër’ dhe ofensive.
Poezia e Dabishevcit është një poezi e guximshme, ka plot sharm, ka plot mendim dhe ka plot filozofi brenda saj. Në dukje e vrazhdë, me një fjalor eksplicit, duke shpreh dëshirat dhe idetë në mënyrë, pothuaj transparente, ajo paraqitet poezi avangarde e shkrimit të kësillojshëm të poezisë femërore në Kosovë dhe në Shqipëri. Kjo poezi që zgjon dilema estetike, që mund të zgjojë edhe ndjenja kundërshtimi dhe mohimi ndaj saj, paraqitet e re dhe e ndryshme në rrafshin tonë kulturor. Si e tillë, sidomos në Kosovë, ajo çelë rrugën për paraqitjen e një forme të re të shkrimit poetik që në kontekstet evropiane dhe amerikane ishte shfaqur në vitet 60-të dhe në Shqipëri, sidomos pas viteve 2000.
Dabishevci zgjon kërshërinë për ta lexuar dhe rrëzon tabu estetike dhe poetike rreth shkrimit të poezisë. Në fund të fundit, a nuk është qëllimi i çdo shkrimi artistik ndërrimi i horizonteve tona të pritjes dhe pikëvështrimeve tona për botën, shoqërinë dhe njeriun.
ObserverKult
Lexo edhe:
EROS E THANATOS NË POEZITË E DONIKA DABISHEVCIT
EROSI I GJËMSHËM , analizë nga kritiku Ahmet Selmani, librit me poezi të Donika Dabishevcit, “Kam me ardhë si deka”
ANA E ERRËT E ARTIT, parathënie e librit me poezi të Donika Dabishevcit “Dashnisë së nji nate”, nga Ag Apolloni
“KAM ME ARDHË SI DEKA”- GUXIMI I “ÇMENDUN” I NI GRUEJE, NË KOSOVËN E NARRATIVËS SË ODËS SË BURRAVE
