Në rubrikën Rekomandime leximi, mysafir i ObserverKult është profesori, shkrimtari dhe studiuesi, Xhavit Beqiri.
Ja cilat janë librat që Beqiri u sugjeron të pasionuarve pas leximit.
———————————————–
Leximi i ngjet një drame në tri akte. Veçse, ndryshe nga drama, që ka diku një epilog, aktet e leximit sikur rivihen pafundësisht në skenën e mistershme të (ri)njohjes me magjinë e artit letrar.
Nga Xhavit Beqiri
Akti i parë shenjon takimin me të panjohurën, me diçka që mund të na magjepsë e të na habisë, ashtu siç mund të na bëjë ta kthejmë fletën dhe të mos i kthehemi më kurrë.
Nëse ndodh akti i dytë i leximit, kjo nënkupton se takimi i parë jo vetëm që na ka pëlqyer, por edhe na ka grishur për takime të tjera, për njohje e pëlqim më të thellë. Këtu, në fakt, bota e lexuesit i jepet me dëshirë e pa kushte misterit të veprës letrare.
Akti i tretë është piemonti i kësaj drame; lexuesi është dashuruar me veprën dhe nuk i shmanget dot, kështu që duhet t’i kthehet shpesh, jo më me drojë e pasiguri, por me mallin dhe me dashnínë e njeriut të pjekur.
Meqë natyra e këtij bashkëbisedimi me Ju po më detyron të flas në vetën e parë (në vetën e poezisë), më duhet ta theksoj se unë nuk guxoj t’ia jap vetvetes lirinë për me e këshillue këdoqoftë as çka, as qysh me lexue.
Leximi është pasion, është lojë e gjâmë e individit, prandaj çfarëdo përpjekjeje për me e vendosë një standard leximi të përgjithshëm është e paracaktuar me dështue, sepse leximi është akt dashníe në mes atij që lexon dhe asaj që ai ka vendosë me (ri)lexue. Për mua, funksioni kryesor i artit letrar (nëse mund të ketë fare ndonjë funksion) është kënaqësia estetike që teksti ia dhuron lexuesit, me qëllimin e mbrapshtë që t’ia davarisë mendjen dhe ta bâj me ra n’dashní. Nëse e arrin këtë, teksti e mbërthen lexuesin dhe ai mund të bredhë ca kohë nëpër humnerat dhe bjeshkët e paana të botës, porse, herdokur, prapë ka me u kthye te dashnía e moçme nga e cila, në fakt, nuk është shkëputur asnjëherë.
Duke e përsëritur se nuk ia jap vetvetes lirinë me e mësue askënd cilin libër me e lexue, as qysh me e lexue, megjithatë po mundohem me tregue shkurt cilët janë tra librat që më sillen ndërmend më shumë dhe që më kanë detyrue t’u kthehem në kohë të ndryshme, pavarësisht shtegtimeve të mia të përhershme nëpër tituj të tjerë, shumë prejt të cilëve, po ashtu, më bëjnë t’u kthehem shpesh, si i zënë në faj që i kam lënë t’u bie sipër pluhuri i viteve.
Alber Kamy: I HUAJI
Ndonëse mund ta spikasja romanin “Murtaja” (La Peste) të Alber Kamysë (Albert Camus), të botuar më 1947, parapëlqej t’i jap përparësi librit të mëhershëm të këtij autori, “I huaji” (L’Étranger), të botuar në verën e vitit 1942, të cilin kritika letrare e ka renditur ndër veprat klasike të shekullit XX.
Në kohën e botimit të këtij romani, në Francë mbretëronte cenzura, për shkak të pushtimit nazist, ndaj botimet letare ishin më të pakta. Këto rrethana shumëkush i pa si faktorë të suksesit të romanit. Mirëpo, fill pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, “I huaji” u përkthye anglisht duke zgjuar kërshërinë e lexuesit dhe të kritikës ndërkombëtare. Romani, më pastaj, njohu botime e ribotime të shumta në të gjitha gjuhët kryesore të botës.
Ky libër, në dukje i thjeshtë, po i menduar dhe i realizuar me kujdes, është vlerësuar “për këndvështrimin filozofik, absurdin, strukturën sintaksore dhe ekzistencialzmin”, sado që vetë Kamy duket se nuk e kishte gjithaq në qejf këtë “epitetin” e fundit.
I shkruar në frymën e absurdit, “I huaji” të lë shtangur që në fill të tij; Merso (Meursault), një francez që jeton në Algjeri tregon me ftohtësi të pabesueshme: “Sot nëna ka vdekur, apo ndoshta dje, unë nuk e di.” Mënyra si hapet sipari i këtij teksti letrar është unike, ashtu siç është unike mënyra se si e percepton botën përreth Merso.
Libri nis me vdekjen e nënës, vijon me vrasjen e arabit/të huajit dhe mbyllet me dënimin me vdekje të autorit të kësaj vrasjeje, Mersosë. Pra, është një trekëndësh semiotik që si epiqendër ka vdekjen. Nga ky pikëshikim, vepra mund të pandehej si një shfaqje e zymtë, porse, edhe këtu, pandehma s’është e saktë, sepse “I huaji” të befason jo vetëm me hyrjen e zezë e me mënyrën e krijimit të rastësishëm të konfliktit (vrasja), por edhe me epilogun, me ekzekutimin e Mersosë, të cilin ky jo vetëm që s’është i interesuar ta shmangë, por synon ta bëjë sa më spektakolar, duke kërkuar nga trupi gjykues që kur të ekzekutohej, ekzekutimi të ishte publik.
Duke qenë një autor i stilit të lartë, Kamy krijoi vepra me shumësi kuptimesh. “Murtaja” nga shumë kritikë letrarë është parë si një “alegori për Luftën e Dytë Botërore”, për mizoritë dhe tragjeditë e saj. Edhe romani “I huaji” kërkon shkathtësi hulumtimi në misterin e domethënies dhe vlerës së dyfishtë të fjalës. Mbase, për të qenë komunikimi më i plotë me këtë roman, lexuesit do t’i ndihmonte leximi/kuptimi i esesë “Miti i Sizifit”, në të cilën Kamy pohon se Sizifi është heroi absurd.
Sipas Mitologjisë, perënditë e dënuan Sizifin të ngjiste pa pushim një gur të madh në majë të një mali, nga guri rrokullisej vetvetiu. Ky dënim Sizifit iu shqiptua si dënimi më i tmerrshëm nga të gjitha dënimet e tjera. Por, sipas interpretimit të Kamysë, nga të gjithë heronjtë e tjerë tragjikë, vetëm Sizifi është hero i njëmendtë, është hero absurd, sepse ai është i ndërgjegjshëm për fatin/fundin e vet.
Në analogji me Sizifin, edhe Merso është një hero i njëmendtë, tragjik e absurd. Ai e di çfarë ka bërë dhe çfarë e pret. Prandaj, krejtësisht i ndërgjegjeshëm, e refuzon kërkimfaljen dhe pendesën. Kamy nëpërmjet këtij personazhi (ri)krijon një hero të ri sipas shëmbëllimit të Sizifit, një hero absurd që dënohet më shumë pse nuk tregoi aspak dhimbje kur i vdiq (dhe gjersa u varros) nëna, sesa për vrasjen e atij tjetrit, të huajit.
Romani “I huaji” është një vepër që të magjepsë e të habitë, që të bën me iu kthye përsëri e përsëri…
Zbignjev Herbert: ZOTI COGITO
Gjuha e poezisë është gjuha më personale e të gjitha zhanreve letrare. Porse, sa herë që arrin të ngihet në vlerë të përbotshme, kjo gjuhë personale s’ka si të mos bëhet njëkohësisht edhe gjuhë universale, madje më e pasura e më konotativja nga të gjitha gjuhët e tjera artistike. Këtë kriter, pa dyshim, e plotëson mirëfilli libri me poezi Zoti Cogito i poetit polak Zbignjev Herbert (Zbigniew Herbert), të cilin nobelisti i vitit 1980, Çesllav Milosh (Czesław Miłosz) e vlerësonte si “poet i drejtpeshimit klasik, i filozofisë skeptike e stoike dhe i distancës ironike”.
Herberti i jetoi të gjitha tronditje e mëdha të shekullit XX, dhunën e krimet hitleriane e staliniane, thyerjet e mëdha shpirtërore të njerëzve, zhdukjet masive të njerëzve, mohimin e vrazhdë të individit nga shteti totalitar… E tërë kjo përvojë jetësore herbertiane është shndërruar në një art të fuqishëm poetik, strumbullar i të cilit është të folurit simbolik, me dy figurat bazë: simbolin dhe alegorinë. Kështu, poezia e Herbertit, që jo një herë të vë përballë me konkreten jetë-vuajtje, mund të lexohet si ligjërim ironik, në njërën anë, dhe si ligjërim alegorik, në anën tjetër.
Sidoqoftë, duke qenë se për këtë krijues thjesht nuk ka temë tabu, mbi të cilën nuk mund të poetizohet, poezia e këtij libri të Herbertit, ashtu si e gjithë vepra e tij, “ndërlidh në mënyrë brilante përvojat shekullore të historisë njerëzore dhe të kulturës”. Poezia I braktisuri e shpërfaq vërtetësinë tragjike të pafuqisë dhe të zbratësisë shpirtërore të njeriut në kohë vlimesh të mëdha, kur ata që bëjnë skema për rende të reja me lehtësi habitëse i zhdukin nga faqja e dheut të gjithë ata numra-njerëz, që për një shkas a një tjetrër mund t’ua “zënë” rrugën.
nganjëherë
në qiell duket
aeroplani absurd
e hedh trakte
për t’u dorëzuar
me dëshirë do të dorëzohesha
po kujt
(I braktisuri)
Vërtet, poezia e Herbertit na ballafqon me konkreten, me jetën, me vuajtjen dhe me pafundësinë e dilemave jetësore. Nga ky pikëshikim, mund të thuhet se ajo është ekzistenciale. Por, kurrsesi një ekzistenciale që mbetet vetëm në sferat tokësore të dhembjes e të dilemës. Përkundrazi, ajo është një metafizikë e pastër (personale/herbertiane – universale), një dhembje-dilemë shpirtërore e tejkohshme. Zoti Cogito, i mbetur pa atdhe (një situatë që e njohim aq mirë), e projekton kthimin në tokën e vendlindjes. Në atdhe… Ky kthim, nga perspektiva e tij, tani s’është veç kthim – qoftë edhe imagjinar – në shtëpinë e fëmijërisë. Është më shumë një gjakim për kthim në botën shpirtërore të asaj moshe, ashtu siç e ka ruajtur subjekti lirik në kujtesën e tij të rënduar nga vitet.
Sikur të kthehesha
nuk do ta gjeja me siguri
asnjë hije të shtëpisë sime
as pemët e fëmijërisë
as kryqin nga pllaka e hekurt
bankën ku pëshpërita formulën magjike
gështenjat dhe gjakun
as sendet rreth nesh
(Zoti Cogito mendon për kthimin në vendlindje)
Poezia e këtij libri është për shumëçka poezi e kujtesës. Zoti Cogito është bashkëkohanik i Prometheut, i Spinozës, i poetit Xhorxh Hajm… Pra, është poezi që i kapërcen kohët, pikërisht ashtu siç predikonte dikur Aristoteli. Kujtesa e artit të Herbertit, prandaj, nuk është veç klithje për të mos e harruar atë që ka ndodhur. Ajo është një ftesë për rikthim te vetvetja, te personalja, te vetëdija për pafuqinë e individit përballë ligjeve kozmike. Poezia përmbyllëse e këtij libri, Porosia e Zotit Cogito, është pikërisht ajo që e sforcon këtë koncept të artit të Herbertit:
shko se vetëm kështu do të pranohesh në rrethin e kafkave të ftohta
në rrethin e atërgjyshërve të tu: Gilgameshit
Hektorit Rolandit
mbrojtësve të mbretërisë pa kufij dhe qytetit të hirave
bëhu besnik shko
(Porosia e Zotit Cogito)
Umberto Eco: EMRI I TRËNDAFILIT
Pa drojë se mund të gabosh, nga letërsia italiane secilit mund t’ia sugjerosh veprat e ndonjërit nga këta autorë: Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Giuseppe Ungaretti, Dino Buzzati, Dario Fo, Luigi Pirandello, Eugenio Montale, Italo Calvino… Megjithatë, meqenëse më duhet ta zgjedh vetëm një, kësaj radhe po e veçoj romanin e Umberto Ekos (Umberto Eco), Emri i trëndafilit (ital. Il nome della rosa).
Ky është një roman që vërtet e kërkon lexuesin model. Eko luan mahnitshëm me pyjet narrative, na shpie në hullitë e misteret e (vetë)dijes teorike-letrare, gjuhësore, semiotike, filozofike e teologjike, nëpërmjet një vepre letrare totale, në të cilën gëlojnë kuvendimet e thella për dogmën e herezinë, për dashurinë e mëkatin, për jetën e vdekjen…
Në fillim romani u prit me skepcë; një vepër fiksioni, që nxirte në log kuvendimi tema “të rënda” teologjike, të cilat ndër shekuj kanë qenë objekt kundërthëniesh konceptuale e praktike në kuadër të klerit, sigurisht që do të shihej me dyshim. Mirëpo, më shpejt sesa mendohej, romani u bë i njohur në shkallë globale, mori shumë çmime e vlerësime, ndërsa prestigjiozja Le Monde e renditi në vendin e katërmbëdhjetë ndër 100 librat e shekullit.
Romani na vendos në Mesjetë, në shekullin XIV, më saktësisht në vitin 1327. Frati françeskan, Uiliami i Baskervilit dhe shoqëruesi e mbrojtësi i tij, rishtari Adsoni i Melkut, mbërrijnë në një manastir benediktin, në kufirin verior të Italisë, ngjitur me Francën, për të marrë pjesë në një debat teologjik për çështjen e varfërisë apostolike. Në manastir ishte një gjendje e rënduar, për shkak se ishte gjetur i vrarë Adelmoja, njohës i dalluar i ilustrimeve e veprave komike, sidomos atyre me temë fetare. Abati i manastirit i kërkon Uiliamit t’i drejtojë hetimet për vrasjen, të cilat ky i nis menjeherë. Uiliami ka një debat me një nga murgjit më të vjetër të abacisë, Jorgen e Burgosit (shumëkush ka vënë në pah ngjashmërinë me emrin e shkrimtarit Jorge Luis Borges), për domethënien teologjike të të qeshurit. Të nesërmen vritet një përkthyes i Aristotelit dhe i gjuhës arabe… Në fakt, të shtatë ditët e qëndrimit të Uiliamit në abaci bëhen skenë vrasjesh, hetimesh, kurthesh e intrigash dinamike, të cilat mbulohen nga velloja e misterit dhe e errësirës së labiriteve të abacisë.
Lexuesi nuk ka si të mos intrigohet nga numri shtatë i vdekjeve, nga simbolika e shenjave dhe nga strategjia e “detektivit” Uiliam, të cilit Ekoja ia vë në dispozicion mjetet më të sofistikuara, siç janë logjika e Aristotelit, teologjia e Akuinit, njohuritë empirike të Bekonit etj., nëpërmjet të cilave ai i dekodon (ose mundohet t’i dekodojë) simbolet sekrete dhe dorëshkrimet e koduara teksa gërmon ankthshëm labirinteve të frikshme të abacisë.
Megjithatë, romani nuk mund të klasifikohet as “roman i verdhë”, ndonëse si i tillë fillon, as “roman historik”, ndonëse “ngjarjet dhe personazhet janë shpikur, por ama na thonë gjëra për Italinë e asaj kohe që librat e historisë s’kishin për të na i thënë kurrë me aq qartësi”.
Kritika gjithandej e ka cilësuar Emrin e trëndafilit si një roman të madh “postmodern”, një term me të cilin tashmë mund të mbulosh gjithçka, sidomos atë që s’e kupton.
Vetë Ekoja thotë: “S’ka gjë që ta ngushëllojë më shumë autorin e një romani se sa kur të tjerët zbulojnë kuptime për të cilat atij s’i ka shkuar mendja dhe të cilat ia sugjerojnë lexuesit”.
Përfundimisht, ky roman mundëson kuptime të pafundme, sipas shijes e dijes të secilit.
Lum ata që dinë, që e lexojnë… dhe që kënaqen me të!
ObserverKult
Lexo edhe:
XHAVIT BEQIRI: NJERIU VDES I RI
XHAVIT BEQIRI: JETOJ E KRIJOJ SIPAS MËNYRËS SIME, SIPAS CREDOS SIME!
CIKËL ME PROZA POETIKE NGA XHAVIT BEQIRI: BUZQESHJE N’ÂNDËRR
