Në një intervistë për “News 24”, aktori rrëfen njohjen me regjisorin që në vitet kur ishte student, si u përzgjodh që të punonte në Teatrin Popullor, cila ishte marrëdhënia e regjisorit me aktorët, momentet e vështira që kanë kaluar gjatë viteve të regjimit komunist dhe pasionin me të cilin ai punonte, pavarësisht gjithçkaje.
Pasha flet për pengjet e regjisorit dhe për faktin që ai vazhdoi të shkruante drama e seriale deri në fund, me shpresën se një ditë do të ngjiteshin në skenën shqiptare, çka nuk ndodhi asnjëherë.
Ikja e tij në Amerikën, për Pashën ishte një humbje e madhe për teatrin shqiptar e më së shumti për aktorët që kishin punuar me të.
Z. Pasha, ju keni qeni aktori i preferuar i Pirro Manit, si jeni njohur dhe si keni punuar me të?
Kam qenë një nga aktorët e tij të preferuar. Ka qenë viti 1966 kur erdha për herë në këtë godinë, si student. Isha viti i parë kur dëgjuam që do na vinte një pedagog shumë i mirë nga Korça, Pirro Mani. E kishim dëgjuar si emër, sidomos për veprën “Hijet e natës”. E deshi fati që në vitin e tretë të ishte pedagog i kursit. Që atëherë lidhja ime me Piro Manin mori një drejtim tjetër. Pirro Mani ndikoi jetën time artistike, i dha kuptim dëshirës që ne kishim për t’u bërë aktorë. Vuri dramën “Hijet e natës”, që e kishte vënë në Korçë, ku më dha një rol të rëndësishëm. Ishte roli i Selimit.
Aty krijoi bindjen që isha një i ri që në të ardhmen do të bëja diçka dhe në shfaqjen e dytë që vuri, “Vajza pa prikë”, të Ostrovskit, më dha rolin kryesor. Pastaj ishte bashkë me një komision që na pa për të bërë seleksionimin e disa elementëve që do të vazhdonin jetën në Teatrin Popullor, sot Teatri Kombëtar. Unë isha një nga të përzgjedhurit. Pirro Mani më ka dhënë nga rolet më të rëndësishme të shfaqjeve, te “Monserati”, “Nata e dymbëdhjetë”, “Arturo Ui”, “Udha e flamurit”, “Epoka para gjyqit”. Këto role më dhanë besim në vetvete, sepse të të jepte një rol kryesor Piro Mani ishte një vlerësim i jashtëzakonshëm.
Sa e ndjente Pirro Mani presionin shtetëror në punën e tij?
Ka qenë periudhë shumë e vështirë e sidomos për një regjisor që ishte si klloçka që i mbledh të gjithë. Regjisori shihej me një vëmendje, që ku t’u gjenin gabime shfaqjeve. U dënuan regjisorë shumë të mirë te teatrit. Pirro Mani shpëtoi jo se ishte i politizuar apo i angazhuar në parti, sepse s’ka qenë asnjëherë, por sepse ishte regjisor shumë i zgjuar. Me aftësitë e tij gjente detaje të holla artistike, që i shërbenin shfaqjes dhe mesazhit që donte të përçonte ai, por që mund të ishin edhe me dy kuptime.
Si ndikoi te ju dënimi i Mihallaq Luarasit?
Pikërisht ajo ka qenë periudha më e vështirë për teatrin, viti 1974, kur u dënua Mihallaqi e më pas Spahivogli. Ndikoi shumë. Në atë kohë, dramaturgjia e huaj u largua nga skena, viheshin vetëm drama kombëtare, që ishin shumë të politizuara dhe skematike. Kjo ndikoi në rënien e cilësisë së teatrit.
Si e përjetoi Pirro Mani, a fliste me ju?
Ishte shumë e vështirë të hapeshe, më shumë ishin gjëra të nënkuptuara. Ai na fliste në mënyrë të tillë që ne ta kup- tonim se ku ishte ideja, por në mënyrë direkte ishte shumë e vështirë, përvëloheshe vetëm për një fjalë.
Ju keni luajtur role të mëdha, cilat ishin mësimet që ju ka dhënë Pirro Mani?
Ai ishte një regjisor që gjatë punës së tij nuk i trajtonte vetëm teorikisht problemet artistike, por edhe konkretisht. Bagazhin që kishte e derdhte me ne në punën artistike. Piro Mani kishte një pasion të jashtëzakonshëm për punën e tij. Ishte i dashuruar me punën. Nëse kishte ndonjë dashuri për të, ishte teatri.
Ku ndryshonte “rituali” i ngritjes së një shfaqje nga ana e tij?
Kur e shihje, ai të dukej një njeri i zakonshëm, shumë i thjeshtë, sepse ashtu ishte ai në jetën e përditshme. Madhështinë që ai kishte si artist nuk e shfaqte në jetën e përditshme. Ai fliste për peshkun, pemët që kishte në shtëpi.. ishte shumë komunikues, shumë i thjeshtë dhe shumë tokësor, konkret. Nuk ishte nga ata regjisorë që kapte veshin e majtë me dorën e djathtë. Gjërat i vinin në mënyrë shumë të natyrshme dhe ne që punonim me të ndiheshim shumë të çliruar, të çkontraktuar. Për hir të së vërtetës, Piro Mani nuk vinte shfaqje në skenë, ai i qëndiste shfaqjet në skenë.
Sidomos skenat masive…
Ja, ju e thatë vetë, ai ishte mjeshtër i skenave masive, sepse ka pasur një fantazi të jashtëzakonshme dhe fizikisht ishte shumë i fuqishëm. Nga sa di unë, në të ri ka qenë gjimnast. Ai jo vetëm ta zbërthente momentin, detajin, por edhe ta demonstronte, madje edhe mizanskena që na bënin për të qeshur: ai zvarritej në skenë.. duke sugjeruar se si ta kërkosh atë moment.
Ai krijoi një mit jo vetëm si regjisor, por edhe për komunikimin me aktorët dhe batutat e tij, si e kujtoni?
Që të krijosh një mit do të thotë që të bësh, jo të thuash, në situata aq të vështira që ishin atëherë. Në situata të tendosura ideologjikisht, të ndërtosh shfaqje me vlera aq të larta artistike, do të thotë se ke të bësh me një personazh të jashtëzakonshëm. Ka pasur një fatkeqësi të madhe në atë kohë për këta regjisorë, që nuk kanë pasur mundësinë e konkurrimit, ballafaqimit me kolegët e tyre nëpër botë. Krahas vlerave të jashtëzakonshme si regjisor, kishte vlera edhe si aktor. Ai e gjykoi dhe bëri mirë që iu dedikua regjisurës, pasi ashtu si thoshte ai, aty ai bëri ferk. Sa për batuta kishte shumë syresh. Shpesh na drejtohej: “Djema, a i fusim një tallash?!” dhe me këtë donte të thoshte a angazhohemi dhe bëjmë një kalim shumë serioz e të mirë? Ai me aktorët që kishte punuar më përpara dhe i njihte shumë mirë që në batutën e parë kur fillonte në prova, e kuptonte se me çfarë gjendje psikologjikë kishte ardhur në punë aktori dhe duke e gjykuar që nuk është në gjendje të mirë psikologjike, ai nuk e kishte për gjë të ndërpriste provat për gjysmë ore dhe kur e shihte që kjo gjë përsëritej ai thoshte “nuk është dita jonë sot, shkojmë të pimë kafe”, dhe pasi ktheheshim fillonim me një skenë tjetër.
Një prej pjesëve më të fuqishme ku ju keni luajtur është “Arturo Ui”, që simbolizon ngritjen e Hitlerit në pushtet, por mund të ishte dhe cilido diktator, madje edhe ai që drejtonte Shqipërinë, ç’elementë i veshi Pirro Mani?
Kur kam hedhur hapin tim të parë në sallën e atij teatri, ditën e parë që hyra në sallën e provave, e gjeta duke punuar për këtë shfaqje, “Arturo Ui”. Kishte filluar 2-3 muaj më përpara, pasi ajo ishte një shfaqje që iu deshën 5 muaj derisa u ndërtua plotësisht. Ajo ishte një dramë që u bë një spektakël me përmasa të jashtëzakonshme. “Arturo Ui” për mendimin tim, është shfaqja më e madhe e Piro Manit dhe më e madhja në historinë e atij teatrit. Këto elementë që thoni ju ishin brenda dhe ata që vinin na kontrollonin na ndiqnin me vëmendje, pasi kjo ishte edhe porosia për ta, por ishte ajo që thatë ju, që ky “Arturo Ui” u trajtua si nga Pirro Mani që ishte regjisori dhe nga Kadri Roshi që luajti rolin kryesor u trajtua sikur të kishim të bënim me Hitlerin, që ne e kemi mundur, që partizanët e tanë e mundën ush- trinë naziste të Hitlerit. Kështu veprohej në shfaqjet tona, në mënyrë që të hidhte hapin e mëtejshëm, sepse përndry- she do të pezullohej. “Nata e 12-të” ka qenë një vepër që ka pasur jehonë, që u pëlqye, si e kujtoni ju si grup pune këtë shfaqje? Ajo ishte një komedi që përqeshte disa vese të asaj kohe, por që përkonin edhe me kohën tonë dhe triumfonte dashuria e pastër e kulluar.
Kjo është një shfaqje ku Pirro Mani kishte edhe bashkëshorten, si ishte ai kundrejt aktores që ishte bashkëshortja e tij?
Bashkëshortja e tij në skenë ishte aktorja e Piro Manit, ishte në dorën e regjisorit. Trajtimi që i është bërë Pavlinës te “Nata e 12” ka qenë njësoj si gjithë të tjerët, por duhet thënë se ndoshta i ka hyrë në hak sepse nuk i ka dhënë gjithmonë atë që ka merituar ajo në shfaqjet e veta, vetëm e vetëm për të evituar fjalët që mund të thuheshin që i dha këtë rol se është e shoqja dhe ua jepte aktoreve të tjera, që gjithashtu ishin shumë të mira. Por Pavlina ka luajtur shumë role me shumë regjisorë të tjerë dhe ka treguar që ajo ka qenë një aktore e madhe e teatrit shqiptar.
Pas ndërrimit të sistemeve, në kulmin e karrierës dhe suksesit, Pirro Mani vendos t’i lërë të gjitha e të largohet në Amerikë, çfarë e shtyu të ikte?
Ka qenë një fatkeqësi shumë e madhe për teatrin tonë, që Pirro Mani në atë kohë iku në Amerikë. Në atë periudhë, në vitin 1992 filloi të vinte në skenë një dramë të tijën dhe ajo në atë fazë që u mbyll dukej e mrekullueshme, pasi Pirro Mani ka bërë një punë të jashtëzakonshme. Ishte një dramë që fliste për temat e ditës, por që fliste edhe për atë që kishte ndodhur më herët, në vitet e diktaturës. Ne përpiqeshim të sillnim ndonjë nga figurat e nomenklaturës së kohës. Unë në një moment të caktuar imitoja aty Enver Hoxhën, me qëndrim, me zë, intonacion, në mënyrën e të folurit. Dhe pikërisht në këtë kohë, ai ngrihet e ikën në Amerikë të paktën për ne që kishim punuar me të ishte një goditje dhe humbje e madhe.
U largua në mes të shfaqjes?
Jo, ajo shfaqje nuk shkoi më tej.
Nga kontaktet e mëvonshme, e keni kuptuar se cilat ishin pengjet që mori me vete?
Cili është ai artist që ka kontribuuar në kohën e Partisë së Punës e nuk pati pengje! Pengu i parë është ai që ti nuk ke vënë atë që ke dashur, por atë që kanë dashur të tjerët të vesh ti, ai komisioni i famshëm që kontrollonte repertorin në teatër, që vendoste për të, që thoshte do të vihet ky autor apo kjo vepër.
A e shprehte këtë Pirro Mani?
Asnjëherë, nuk mundej.
Mendoni se ka rrezikuar ndonjëherë para ’90-ës për shkak të veprave që kishte zgjedhur, mënyrës si i kishte vënë në skenë apo ato që thoshte…
Pa diskutim që ka qenë i rrezikuar, por jo për atë që thoshte, pasi ishte shumë i kujdesshëm për atë që thoshte.
Përpara viteve ’90 artistët ishin nën lupën e kritikës, ndërsa pas ’90-ës të opinionit publik për kontributin që kanë luajtur ata me dashje apo pa dashje në shërbim të propagandës, shumë artistë nuk kanë mbajtur një lloj distancimi. Si e shihni këtë raport që artistët kanë mbajtur me produktin e tyre artistik?
Nuk di shembuj, të paktën për atë periudhë, që të jenë distancuar nga propaganda e kohës, për të bërë diçka si e mendonin, sepse ata që kanë tentuar një gjë të tillë kanë përfunduar atje ku kanë përfunduar. Artistëve, që pavarësisht se e vuanin shumë shpirtërisht atë që nuk e thoshin apo nuk e bënin dot ashtu si duhet ta bënin, që t’u sillte edhe atyre kënaqësi dhe jo vetëm atyre që gjykonin nga lozhat, atje lart, por u duhej të ishin shumë të kujdesshëm. Po pas ’90-ës kur të gjithë ishin të lirë, përse nuk pati një distancim, sidomos për filmat që shtrembëronin realitetin e jetuar në Shqipëri edhe kur i sheh sot ka elementë që të bëjnë të besosh që shqiptarët ishin të lumtur nën diktaturë… Në shumë filma tanët, që disa prej tyre ishin të goditur artistikisht, ndërtuar bukur nga regjisorët apo interpretimi i aktorëve, ideologjia e kohës ose ka mbizotëruar, ose ka qenë në tonalitete më të ulëta, por ama ka ekzistuar. Tani a duhet të mbanin artistët qëndrim. Unë di që artistët e kanë shprehur edhe me fjalë apo kanë mbajtur një lloj qëndrimi ndaj punës që kanë bërë në sistemin e kaluar, por unë nuk e besoj se edhe ata që nuk e shprehin nuk e kanë bërë këtë distancim, sepse e kanë vuajtur. Atëherë çfarë vlere ka të dal sot e të them se kemi bërë këtë punë se ishim të detyruar. Kjo është diçka që dihej.
Ç’kanë qenë bisedat e fundit me Pirro Manin?
Për gjendjen që jemi. Ai shpesh pyeste se çfarë bën, si jeton, çfarë aktiviteti bën, a je i kënaqur me punën që bën.. Jetonte mirë, i qetë, por i izoluar, jashtë asaj që ai do të donte ta kishte sa më pranë, skenës, dramës, artit në përgjithësi. Këto ishin bisedat tona. Kishte shkruar dra- ma, madje edhe seriale. Deri vonë ai shkruante. M’i ka dërguar me shpresën që dikush do t’ia vinte dramat këtu, por askush nuk e bëri. Kam komunikuar me të deri para 3 muajsh. Ishe në gjendje të rëndë, shkëmbyem vetëm pak fjalë, të cilat më shumë nuk i kuptova.
E ka ndarë me ju dëshirën për t’u prehur diku?
Pirroja nuk ishte njeri që fliste për vdekjen apo për çka do të vinte më pas. Ai fliste për atë që ishte sot. Ai ka qenë natyrë optimiste, natyrë e gëzuar, që të jepte kurajë në mo- mente të vështira.
