Leka-Rilindja, 8 nëntor 1998
Dritan Çela, megjithëse i ri në moshë, është bërë mjaft i njohur me përkthimet e tij nga letërsia italiane, ndër të cilat spikasin veprat e Buzzati-t. Duke shërbyer si një urë mes shkrimtarit dhe lexuesit, përkthyesi e ka pak të vështirë të përcaktojë fuqinë e vet, strukturën e vet, thjesht e ka të vështirë të ndalet në ‘qetësinë’ e vet, në vlerën e vet. Atëherë, kur vjen koha e përkthyesit për të folur, si do ta përcaktonte ai këtë pozicion?
Ju bënë të njohur si përkthyes sidomos dy vepra të Dino Buzzati-t, të cilat ishin njëkohësisht edhe përkthimet tuaja të para të plota. Si ia arritët qëllimit, duke patur parasysh strukturën krejt modern të Buzzati-t, të cilin shpesh e kanë cilësuar si vazhdues i Kafka-s?
Përgjigjen dua ta nis me një ndreqje të vogël. Fatmirësisht, dy përkthimet e para nuk janë veprat në fjalë të Buzzati-t, por dy libra të tjerë të dy autorëve të ndryshëm italianë, njëri syresh madje prozator interesant arbëresh, Carmine Abate, me romanin “Shtegëtimi i unazës”, i cili është ribotuar edhe në Kosovë nga “Dukagjini”. Tjetri është “Libellangelus-Përralla e lirisë”. Këta dy libra qenë një bankë sprove për mua, njëherit përvojë e domosdoshme dhe nxitje për ta vijuar këtë rrugë.
Pak më parë përmenda fjalën “fatmirësisht”, pasi do të ishte mëkat që një fillestar i këtij lëmi të vështirë, si ai i përkthimit, t’ia niste punës pikërisht me vepra të plota të Buzzati-t. Është njëlloj sikur kurset për mësim në autoshkolla të bëheshin me makina Ferrari.
Pse zgjodhët pikërisht Buzzati-n? Ç’gjë ishte më tepër intriguese për ju brenda veprës së tij dhe a kishit parasysh që ai po vinte në Shqipëri pikërisht në kohën e duhur?
Kam patur fatin të më bien në dorë libra në origjinalë të disa autorëve italianë. Prej atyre leximeve, më pas kam përkthyer tregime dhe ese nga Calvino, Moravia, Eco etj. Qysh në fillim, Dino Buzzati ushtroi vetiu një tërheqje të madhe me atë botën e mrekullueshme të librave të tij, ku e ke thuajse të pamundur të shohësh kufirin mes realitetit dhe përrallores, mes fatit të paracaktuar dhe trilleve aq të çuditshme të rastësisë, një letërsi ku fantazia që flatron nëpër qiejt më të pashkelur, megjithatë të bëhet mjeshtërisht e besueshme, ashtu si irracionalja përballë zymtësisë e rutinës së jetës së përditshme, të imponohet si realiteti më i prekshëm. Duke patur parasysh tablonë tonë letrare të periudhës së para viteve ’90, tablo me një monotoni drejtvizore por edhe me shembuj të spikatur, si dhe faktin që Buzzati bënte pjesë te shkrimtarët e huaj pak a shumë të ndaluar, shtohej një arsye më tepër për ta adhuruar këtë prozator gjenial që, për mua ende mbetet më i dashuri ndër mjeshtrat e tjerë të penës në Itali.
Gjej rastin të përmend këtu, se gjatë këtij viti, kam shqipëruar një tjetër roman të njohur të tij, “Një dashuri”, të cilin do ta jap për botim në një kohë disi më të përshtatshme e më të qetë.
Zakonisht i zgjidhni vetë veprat që përktheni? Ç’lloj entuziazmi provon përkthyesi, kur e di që ka përpara vetes një vepër , gjithsesi të përfunduar nga dora e dikujt tjetër?
Përkthyesi vetë është një lexues si shumëkush tjetër, por me një ndryshim ai, pasi ka lexuar një libër të bukur në një gjuhë të huaj, në vend që t’u thotë miqve: “Bah, ç’roman kam lexuar!”, siç do të bënte, fjala bie një njeri i çdo zanati tjetër, i përvishet punës që ta përkthejë veprën, për t’ua dhuruar këtë kënaqësi të tjerëve, atyre që se kanë mundësinë e leximit në atë gjuhë.
Megjithatë, e kam bindjen se jo çdo libër i përshtatet çdo përkthyesi. Këtë “të fshehtë” e kupton menjëherë nga marrëdhënia që përkthyesi krijon me veprën, qysh në leximin e faqes së parë. Menjëherë e ndien nëse dëshiron apo jo ta përkthesh atë vepër. Por, natyrisht, ngasja dhe mëdyshjet të ndjekin deri në faqen e fundit.
Me kalimin e kohës, një përkthyesi i bëhen kërkesa edhe nga shtëpitë botuese. E quaj të udhës, gjithashtu, që përkthyesi t’u rekomandojë botuesve. Zakonisht, parapëlqej t’i zgjedh vetë librat për përkthim, duke u mbetur besnik në njëfarë mënyre shijeve të mia letrare. Por, kjo ka edhe rreziqe: nëse ato nuk përputhen me shijet apo interesat e botuesit, mund të ndodhë që libri të mbetet në sirtar. Nga ana tjetër, nëse nuk përputhet me shijet e lexuesve, vepra zë pluhur në librari. Zor të thuash që një përkthyes t’u shpëtojë sot plotësisht telasheve të tilla.
Susanna Tamaro dhe romani i saj i njohur, të cilin ju e keni titulluar “Thuaji zemrës po”, është e një natyre krejt tjetër nga zgjedhja juaj e parë, Buzzati. Megjithatë është njëra nga shkrimtaret më të dëgjuara në dhjetë vitet e fundit. Cili ishte sekreti i zbërthimit të Tamaros, i atij “shpirti delikat”, siç mund të ndihet nga një lexues i kujdesshëm?
Romanin e Tamaros, ndryshe nga librat e tjerë që i kam zgjedhur vet, ma besoi për përkthimin botuesja e tij, Brikena Çabej. Kështu shpjegohet edhe ky ndryshim në zgjedhje, pasi këtë herë më sugjerohej nga tjetërkush. Megjithatë, kur e lexova, ndonëse jo në klasin e shkrimtarëve me “Sh” të madhe, m’u duk roman i këndshëm dhe nga ata libra që i përshtaten natyrës sime si përkhtyes, qoftë përsa i përket përmbajtjes, qoftë stilit, leksikut dhe strukturës sintaksore. Ka vetëm një “të fshehtë” për zbërthimin e një vepre, nëse arrin të kapësh, të ndiesh dhe të përvetësosh frymën e saj, madje edhe timbrin dhe temperaturën e saj, atëherë lypset veç vullneti dhe pasioni për t’iu përveshur punës. Gjiithsesi ishte një bestseller që ia vlente t’i paraqitej lexueesit shqiptar, i cili duhet thënë se e priti mjaft mirë.
A ndodh të krijoni lidhje emocionale me karakteret e veprës letrare që përktheni? Si ndiheni në këtë mes, kur dihet se përkthyesi duhet t’i kapërcejë me mature të gjitha situatat e paracaktuara nga autori? A do të donit të ndryshonit rrjedhën e ndonjë personazhi i cili ju ka mbetur në mendje si i gjallë?
Pikësëpari mendoj se lidhjet më të forta emocionale me personazhet e veprës i ka vetë autori i saj. Por është krejt e natyrshme që edhe ne përkthyesit të vendosim lidhje të tilla. Kjo, veç të tjerash, se përkthyesi duhet “ta afrojë” veten me karakterin letrar, për të shprehur sa më mirë në shqip fjalorin, mendimet, ndjenjat dhe veprimet e këtij të fundit. Por ndodh që ndonjëherë ai ta plas shpirtin, sepse ka thënë një frazë në gjuhën e vet (amtare), që duhet ta shtrydhësh mendjen me orë të tëra, për ta dhënë më së miri në gjuhën tënde. Ose ka ligjëruar aq bukur, sa të mahnit e të lë pa mend. Ose ka bërë krejt të kundërtën e asaj që do të bëje ti në atë situatë.
Megjithatë, përderisa një vepër të ka pëlqyer dhe je bindur se duhet përkthyer, rrjedhimisht duhet përballur edhe me karakteret e saj, që duhen dhënë të atilla edhe në shqip. Sa për dëshirën për t’i ndryshuar fatin ndonjë personazhi, gjë që tingëllon disi naive, por që i ndodh gjithkujt, qoftë edhe duke ndjekur një film në TV (veçmas në moshën e rinisë së hershme), ka qenë ndonjëherë e pranishme edhe tek unë. Por është davaritur shpejt, sepse i kam dhënë të drejtë autorit, që i ka caktuar atë dhe vetëm atë fat krijesës së tij.
Është folur shumë sidomos nga kampi i përkthyesve, mbi punën e përkthyesit si një punë e pavlerësuar sa duhet, për të mos thënë atë tjetrën , “Traduttore-traditore”. Përse, sipasa jush, është krijuar me kohë kjo ‘ftohje’, kur dihet se dy palët nuk mund të bëjnë pa njëra-tjetrën?
Një prozator i njohur shqiptar, në një kontekst të caktuar, ka thënë se shkrimtari duhet të ushqehet me mishin e vet. Për ta vazhduar këtë lojë alegorike, ç’mund të thuhet për përkthyesit? Se edhe ata duhet të ushqehen me “mishin” e shkrimtarit?!…
Personalisht mendoj se, me ndonjë përjashtim ( kam dëgjuar se Kundera kontrollon fjalë për fjalë çdo përkthim të tij në gjuhë të ndryshme), marrëdhëniet shkrimtar-përkthyes bazohen mbi mirëkuptimin. Nuk janë shkrimtarët ata që s’e vlerësojnë sa duhet punën e përkthyesit, por strukturat e tjera përkatëse, e kryesisht botuesit, kritika letrare, pse jo, ndodh edhe lexuesi. Por dua të ndalem paksa te botuesit, të cilës shpesh ofrojnë pagesa që nuk përballojnë as shpenzimet që përkthyesit i është dashur t’i tymosë në ata muaj pune të mundimshme me librin. Për fat të keq, kjo ndodh edhe me botues që dikur kanë qenë vetë përkthyes. Është e vërtetë se në biznesin e botimeve, si në cdo biznes tjetër, gjendja e tanishme ekonomike nxjerr vështirësi të ndryshme. Por, sidoqoftë, botuesit mund të përmirësojnë raportet me përkthyesin dhe t’i bëjnë një vlerësim më real punës së tij fisnike.
Ndërsa dukuria proverbiale “Traduttore-tradditore” tanimë haset rrallë. Por edhe në ato raste që e vërejmë, mendoj se përsëri faji është i botuesit i cili për ta dëtuar sa më pak arkën e vet, u lë në dorë ca amatorëve, me plot kuptimin e fjalës, të përkthejnë vepra madhore të letërsisë, ndaj të cilave edhe shqipërues flokëthinjur do të stepeshin e do të mateshin mirë, para se të merrnin në sy një sipërmarrje të tillë.
A mund të ndodhë me përkthyesit ajo sëmundje që shpesh ndodh me shkrimtarët, përsëritja e vetvetes? A mund të flitet për stil në përkthim dhe ç’gjë e formëson atë?
Zakonisht, stili është veti e shkrimtarëve, madje jo e çdo shkrimtari. Nëse ka arritur të japë mirë stilin e tij në një vepër, fenomeni i “përsëritjes” për përkthyesin merr kuptim tjetër, mendoj se është pozitiv, pasi tregon se atë stil di ta sjellë edhe në veprat e tjera të atij autori. Këtu mund të përmend shembulin e mjeshtrit Robert Shvarc, i cili vitet më të shumta të punës së tij ia ka kustuar Remarkut, duke na e sjellë atë me një bukuri të rrallë.
Por edhe në përkthim mund të flasim për stil, i cili përbëhet nga përdorimi i një leksiku karakteristik, nga kërkimi i trajtave dhe mënyrave shprehëse, nga gjetjet e risive në gjuhë, nga zbulimi dhe riaktivizimi i thesarit të shqipes së vjetër, formave krahinore etj. Mjaft të përmendësh Nolin e madh. Atij i është dashur të përballet me një larmi të tërë stilesh dhe shkrimtarësh, që u përkisnin hapësirave të ndryshme gjeografike dhe universeve të ndryshme krijuese. Megjithatë, të gjitha shqipërimet e tij janë mjeshtërore dhe kanë fizionominë e pashoqe të këtij përkthyesi.
E vlerësoj shumë traditën tonë, që përbën shkollën e shkëlqyer të përkthimit në shqip. Ajo nisi me emra të ndritur të letrave tona të moçme, si Buzuku e Budi, dhe u pasurua mjaft me Rilindjen Kombëtae. Çdo i ri , që dëshiron të punojë në këtë fushë, mund të mësojë shumë nga shqipërues kalibri, si Dhimitër Pasko, Vedat Kokona e Petro Zheji, apo brezi i Aurel Plasarit, Mira Meksit etj.
Ju përktheni nga italishtja, e cila është një gjuhë mjaft e ëmbël dhe është e ndërtuar në atë formë lineare, që mbush edhe boshllëqet në mendim. Si mendoni ju, humbet apo fiton një vepër e përkthyer në gjuhën shqipe, duke patur parasysh efektet tingullore. Çfarë ka karakteristike në këtë anë gjuha shqipe?
Kam dëgjuar shpesh që ankohen ndaj gjuhës, e cila nuk u jep dorë për përkthimin e aksh fraze, poezie a tregimi. Mendoj se, në të vërtetë, shkalla e ultë e njohjes së thesarit të shqipes është shkaku i këtyre ankimeve. Kam bindjen se, si për format shprehëse, si për format tingullore, gjuha shqipe ka fuqi e mjete të shumta për përkthyesit. Por, në njëfarë mënyre, kanë të drejtë për fjalorët. Ka ardhur koha që akademikët tanë të mendojnë seriozisht për rishikimin dhe pasurimin e Fjalorit të Gjuhës Shqipe, si dhe për hartimin e fjalorëve të veçantë, si ai i sinonimeve dhe antonimeve, fjalori etimologjik, fjalorë të ilustruar etj. Megjithatë, ku ta dish, ndoshta gjuhëtarët punojnë, kurse mjetet financiare të botimit mungojnë.
Ka shkrimtarë shumë të mirë, të cilët njëkohësisht janë marrë edhe me përkthime. Por kohët e fundit sikur ka filluar të bëhet më evident fakti i kalimit të përkthyesve në letërsi. Si mendoni ju, a është e natyrshme që një përkthyes të arrijë të bëhet një shkrimtar i mirë? A ekziston një predispozitë e mirë prej krijuesi brenda atij, që fillimisht zgjedh rrugën e përkthimit?
Shkrimtar e poet mund të bëhet një agronom (Pirandello), një boksier (Jack London), një nëpunës banke (Antuan de Sent-Ekzyperi), një gazetar (Hemingway, Buzzati), një…E pse të mos bëhet edhe përkthyesi? Mendoj se ai është i pari, që ka një premisë për t’u bërë i tillë. Çdo përkthyes, pacçka se mund të mos ketë shkruar asnjëherë, është në vetvete gjysmë shkrimtari. Madje, dyshoj se kur thuhet “Traduttore-traditore”, tradhëtia që përkthyesi i ka bërë shkrimtarit ndonjëherë, qëndron pikërisht te kjo premisë dhhe te ky dell prej krijuesi, që nxjerr krye herë pas here gjatë përkthimit.
Ju jeni marrë vazhdimisht edhe me përkthimin e filmave. A e dëmton përkthyesin e mirë kjo punë, duke patur parasyysh që, në njëfar mënyre, mund të paralizojë një pjesë të mirë të imagjinatës kundrejt leksikut të thjeshtë e të përditshëm, që përdoret zakonisht nëpër filma?
Unë aktualisht punoj si përkthyes-redaktor i filmave në TV “Klan”, një prej kanaleve tona televizive private dhe, dashje pa dashje, e ndiej disi këtë dëm që thoni ju, por kryesisht në një aspekt tjetër: duke qenë se burimet e mia të jetesës vijnë pikërisht prej kësaj pune, i jam kushtuar asaj tërësisht e, kësisoj, tashmë më mbetet fare pak kohë për përkthimin e librave.
Por, për të ruajtur bjerrjet në leksik e fantazinë rikrijuese të një shqipëruesi, e vetmja rrugë është ushtrimi i vazhdueshëm i përkthimit letrar. Një ndarje e gjatë me te dhe në përgjithësi me leximin, detyrimisht do të sillte një dëm të pariparueshëm.
A mendoni se komercializmi e ka dëmtuar zonën delikate të përkthimit? Sipas jush, kush mund të jetë një përkthyes i mirë apo, të vazhdojmë të shprehemi kështu, një rikrijues i mirë?
Në përgjithësi, komercializmi dëmton cçdo gjini të artit, por njëkohësisht është edhe dukuri e pashmangshme e tij. Ai në njëfar mënyre gjen mbështetje në shijet mesatare masive si dhe në strategjitë spekulative të menaxhmit të artit.
Në fushën e përkthimit shfaqet kryesisht në dy forma. Së pari, botime librash me nivel të ulët artistik, por që për arsye nga më të ndryshmet janë kthyer në bestseller. Së dyti, përkthime vlerash të vërteta artistike nga njerëz që, ndoshta, s’kanë kurrfarë lidhje me artin. Ndodh që për nevoja humane, në kushtet e vështira ekonomike, përkthyes të mirë, të cilët kanë sjellë në shqip një varg kryeveprash të fondit botëror letrar, të ulen e të përkthejnë edhe ndonjë paçavure që, për fat të keq, gjithsesi arrin të shitet shumë, qoftë pse përputhet me shijet e cekëta kolektive, qoftë edhe për publicitetin dhe reklamën e fortë që mund t’i bëjë botuesi e shtypi. Por është e pafalshme që vepra, nga ato që vërtet e meritojnë të quhen të rralla, na jepen nën përkthimin e çdo njeriu që pretendon se ditka një gjuhë të huaj, por që mjerisht nuk di më shumë se dy mijë fjalë të gjuhës amë. Merreni me mend zhgënjimin e lexuesit kur, në vend të mrekullohet nga bukuria e fjalës, nga forca e shprehjes dhe e mendimit, nga origjinaliteti i strukturës së një kryevepre, zë kokën me duar nga ajo katrahurë mospërputhjesh, i rikthehet dy, tri, katër, pesë herë një fjale, e prapë s’merr që s’merr vesh gjë prej gjëje, pyet disa herë me vete:”Vallë, kjo na qenka kryevepra e lavdëruar?” Këta përkthyes mostra sjellin në shqip monstra. Le pastaj, kur botuesi koprac, përveç këtij “investimi”, ka menduar të kursejë edhe ca, duke botuar librin me letër gazete, me kopertinë që sa ta prekësh, të mbetet në dorë si lule mosmëprek, me tekstin e shtypur me gërma mikroskopike etj.
Sa për pyetjen se kush mund të bëhet përkthyes i mirë, kjo është komplekse. Të përgjithshme janë disa premisa thelbësore: talenti për përkthimin, kultura e gjithanshme e sidomos ajo letrare, njohja e mirë si e gjuhës amtare, ashtu edhe e gjuhës nga e cila përkthehet, kontakti i përhershëm me letërsinë dhe, natyrisht, vullneti për punën, dëshirimi i brendshëm, si i thonë. Më tej, veçoritë vetjake të papërsëritshme, vula e individualitetit të vetë përkthyesit. Pastaj, secilit ia përcakton vlerat koha, që disa i harron e disa i merr me vete. Unë nuk di çfarë fati më pret….
*Siç theksohet edhe në fillim të tekstit, kjo interviste u publikua në Leka-Rilindja, 8 nëntor 1998, mirëpo, ObserverKult, ua sjell të shkëputur nga libri “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes” të Zija Celës, botimet Ideart, Tiranë, 2007
ObserverKult
Lexo edhe:
PIANISTJA E NJOHUR, ELIDA DAKOLI, RRËFEN PËR VUAJTJET QË I PËRJETOI FAMILJA E SAJ NË DIKTATURË
