Emrat asnjanës në gjuhën e sotme letrare
Gjinia asnjanëse në gjuhën e sotme shqipe përbën një kategori që vjen vazhdimisht duke u rrudhur.
Ajo është reduktuar në një numër të kufizuar fjalësh dhe, me humbjen pothuaj plotësisht të gjinisë asnjanëse të fjalëve përcaktuese (të mbiemrave, të përemrave dëftorë e pronorë), shfaqet vetëm morfologjikisht, në tipin e lakimit të shquar (vetëm në rasat emërore e kallëzore njëjës), në disa emra edhe në praninë e nyjës të për rasën emërore njëjës, të ndryshme nga ajo e gjinisë mashkullore i dhe femërore e: krye-t, të ecur-it, të ri-të.
Pra, gjinia asnjanëse në shqipen e sotme ka një karakter mbeturinor. E ruajnë ende gjininë asnjanëse këto grupe emrash:
1. Disa emra të nyjshëm prejfoljorë, që kanë dalë nga emërzimi i pjesoreve: të ardhur-it, të ecur-it, të folur-it, të menduar-it, të ngrënë-t, të shtypur-it etj .
Në disa togfjalësha frazeologjikë, si: ka marrë të krisur, ka marër të plasur, s’ka të sharë, ia dha të qarit, në disa ndërtime me parafjalë, si: në të hyrë të vjeshtës, në të dalë të dimrit, me një të goditur, me një të shtënë, dhe në terminologji: të folurit, të menduarit, përdorimi është ngulitur.
Më dobësimin e ndjenjës së asnjanësit, krahas emrave prejfoljorë asnjanës po hasen sa vjen e më shpesh edhe formime paralele nga mbiemri foljor i gjinisë femërore, si: e bërtitur, e klithur, e qeshur etj., si p.sh.: Në sallë plasi një e qeshur e gjatë.
Në togfjalëshat e tipit mbarova së foluri , u lodha së foluri rrjedhorja e pashquar njëjës e emrit prejfoljor asnjanës përdoret si përcaktues i foljes në funksion kundrinor ose shkakor.
Ajo i ka humbur lidhjet sintaksore të emrit: nuk shoqërohet me përcaktorë emërorë dhe mund të përcaktohet vetëm nga një emër tjetër në funksion kundrinor, nga një ndajfolje ose nga një lokucion ndajfoljor, duke marrë kështu më tepër tipare sintaksore të një forme foljore të pashtjelluar, p.sh.: Rruga e shtruar zgjati mjaft dhe Rexha s’pushoi së hedhuri herë pas here nga një fjalë. As Adili s’po ngopej dot atë ditë së shikuari këtë fushë të gjerë;
2. Pak emra të nyjshëm që kanë dalë nga emërzimi i mbiemrit të gjinisë asnjanëse, i cili karakterizohej nga nyja të e kësaj gjinie: të errët-it, të ftohtë-t, të kuq-të, të mugët-it, të nxehtë-t, të verdhë-t, të zi-të.
Disa emra konkret , kryesisht emra lënde, si: brumë, drithë, dyllë, dhjamë, grurë, gjalpë, lesh, miell, mish, mjaltë, vaj e ndonjë tjetër, shumica e të cilëve mbaron me zanoren ë-të patheksuar , kanë qenë asnjanës.
Por, në kohën e sotme , si ën gjuhën e folur, me përjashtim të ndonjë të folmeje krahinore të caktuar, ashtu edhe në gjuhën e shkruar , këta emra po përdoren si mashkullorë: leshi , mishi, mjalti, uji, etj, çka përbën një normë të përdorimit letrar. Në shprehjet frazeologjike dhe në disa përdorime të veçanta këta emra hasen edhe në trajtën e gjinisë asnjanëse.: Ashtu është, se si të ngjethet mishtë.
Të hëngërsha grurët !dhjamët (në mjekësi), ujët e hollë (e trashë).
Shënim: Përdoret si asnjanës edhe emri i ndonjë pjese të trupit si krye, që haset vetëm në trajtën e gjinisë asnjanëse dhe ballë-t që del më shumë si mashkullor. P.sh: Arta rrudhi ballët , ktheu rrëmbimthi kryet nga përkthyesi. Manushaqe , bukuroshe, pse s’ngre kryet përpjetë, po rri e mpitë dhe e qetë, pse s’zbukurohe e shëndoshe?.
(Shkëputur nga libri ‘Gramatika e gjuhës shqipe 1 ’ të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë-Instituti i Gjuhësisë dhe i letërsisë)
Përgatiti: ObserverKult
Lexo edhe:
TUPJA: GJUHA SHQIPE PO SHKON DREJT GREMINËS. PAS 100 VJETËSH DO PYESIM: “A FLET SHQIP”?
hkrimtari dhe përkthyesi, Edmond Tupja, në emisionin ‘3D të Alban Dudushit’ në RTSH tha se gjuha shqipe po përjeton momente shumë të vështira deri dhe dramatike aq sa pas 100 vitesh do të pyesë shqiptari- shqiptarin: “a flet shqip”?
“Çështja qëndron në faktin se shqipja, edhe për shkak të globalizmit po shkon drejt greminës. Pas 100 vitesh do pyesë shqiptari- shqiptarin: “a di të flasësh shqip”?
Duhet reaguar. Leksiku i gjuhës shqipe po bombardohet, po ikin fjalë të tëra. Kryeministri deformon i pari shqipen me fjalë që s’di nga i gjen. S’ka më mënyrë dëshirore në gjuhën shqipe.
Tekstin e plotë mund ta lexoni KËTU:
ALBINA GJERGJI: T’LUTEM MOS M’DUJ KAQ FORT!
Poezi nga Albina Gjergji
T’lutem mos m’duj kaq fort!
Kam frikë se dashnia
Ka me na largu
Ma shumë se ç’jena!
Si n’përplasjen e shikimit
Tonë të parë,
Ku për dreq t’i rroka
Sytë me shpirt.
Pa e dit’ se… bash
Ky shpirt që sonte
Poezinë e plotë mund ta lexoni KËTU:
ObserverKult
