Tregim nga Alberto Moravia
Përktheu: Anton Çetta
Në Romë thonë që nji vajzë ta vret hundën kur duen të thonë që asht sikurse mishi jo aq i freskët, kur ka nji erë të dyshimtë.
Ta vret hundën: don të thotë që shikon në rend të parë interesin e vet në mënyrë që të mos kuptohet, dhe madje për interes asht në gjendje me lanë mënj’anë çdo skrupull. Për Irenën, bie fjala, luleshitsen e cila gjithë ditën e kalonte në mes të drandofilleve dhe të zambakëve në dyqanin e saj që ndodhej në Monti Parioli, kush do të kishte mendue se mu ajo ta vriste hundën? E pra ashtu asht dhe unë kam prova e kët po e tham për të vu në dukje se pamja e mashtron njeriun dhe që sa e sa vajza, kokete dhe të shfrenueme, të lyeme e të pispillosuna, mund të jenë besa serioze; ndërsa shum vajza tjera që nuk ngjyhen që nuk bajnë zhilve dhe ecin të brengosuna dhe me sy t’ulun sikur t’ishin kah shkojnë me pa meshë, këto, po t’i gjurmojë njeriu ma mirë, ka se çka me pa nën at maskë të tyne.
Rruga e Arkimedit, e cila gjarpnon dhe sillet rreth Monte Pariolit, asht nji tundim për vajzat. Mbretnon nji ajr i veçantë në rrugën e Arkimedit dhe, duhet ta themi që gratë e ndiejnë at ajr prej së largu sepse grumbullohen e vijnë aty nga gjithë anët e Romës. Por gratë janë si kameleonët që, aty ku rrijnë, marrin ngjyrën e rrethit të tyne. Kështu, kur ia dalin në krye me gjetë ndonji banesë për të mos thanë ndonji kasollë dhe mbasi të kenë jetue aty për do kohë dhe të jenë marrë me punët e tyne të përditshme, i shef kah ndërrohen menjiherë si nata me ditën.
Dhe madje s’mund t’i njofish ma as vajzat ma të rregjuna të Trasteverit dhe pothuej –pothuej mund t’i marrish për femna të hueja. Kjo rruga e Arkimedit, asht nji rrugë për Amerikanët, të cilët i kanë banesat e tyne simbas stilit amerikan, ashtu edhe kafenetë, hotelet, tregtoret dhe shkurt çdo gja asht simbas stilit amerikan, me tabelat e shkrueme në gjuhën e tyne.
Kjo gja vehet re edhe nga era e cigareve të tyne dhe e kuzhinave të tyne, nga automobilat e tyne shum të mëdhaj që zanë rrugën e pengojnë qarkullimin si dhe nga çunat flokverdhë, të cilët, të veshun si Indianë, vrapojnë mbas shoqishojt nëpër kambësore. Në rrugën e Arkimedit edhe qumështsjellësi, tue i shkarkue nga sandekët shishet e Centralit të qumështit, asht në gjendje me ju thanë ,,okej’’ në vend që t’ju thotë ,,mirë”: madje-madje edhe kamerieri i barit, para se me e hapë ti gojën, të pyet ,,kofi?’’ që don të ju porosita nji kafe.
E çmojsha Irenën edhe ma shum sepse kishte qëndrue ashtu si kishte qenë në kët rrugë ku të gjithë merrshin nji pamje amerikane, madje edhe macet e qejt. Zeshkane, me flokë të premë si mashkull, por keq, Irena, ajo vajzë e ndershme, që donte të vishej simbas modës porse nuk dinte, me at fytyrë të zbetë dhe pa pundër, me buzë të bukura ngjyrë drandofilli, por të palyeme me të kuq, me sy të zez por qepallat të pangjyeme me të zez, me ato duer të gjata dhe të bardha që dijshin me rregullue lulet, me thoj të pangjyem, kjo vajzë, siç thashë, e kishte si nderë të qëndronte ajo që ishte, nji vajzë romake e thjeshtë dhe e kuptueshme.
Madje, kur mendoj tash për te, më kujtohet që për herë të parë qemë të dyt po të nji mendimi tue folë mu për jetën në Rrugën Parioli.
Unë isha ndihmës tregtari në nji dyqan çantash dhe prodhimesh lëkure në Sheshin e Euklidit. Nji ditë prilli më ndodhi të shkoj te Irena për të ble nji tubë lulesh që zotnija im donte t’i vente në nji saksi mbi tezgë.
Tue bisedue për nji punë e për nji tjetër, e pyeta se çka mendonte për të gjithë ata Amerikanë. Irena i ngriti shpatullat: ,,Amerikanët a? Nuk i ndiej që janë gjallë as nuk i shof. Jam luleshitëse, vij këtu në mëngjes e shkoj në mbrëmje. Kur ia nisin me folë anglisht, u tham që nuk kuptoj. Kur ngulin kambë me fol me ta italisht, shtihem se nuk e kuptoj as at gjuhë.
Mund të thohet se nga këto fjalë filluen marrëdhaniet tona.
Kaluen disa muej dhe u fejuem. Ose ma mirë, due të tham se mbas disa shetitjeve nëpër livadhet e Akua açetosës dhe disa mbramjeve në kinema, Irena më tha që donte të më paraqiste te prindët e saj. Dhe unë e mora kët propozim si nji shenj që ajo tashma më pranonte për të fejuem. E pra, do t’ju duket gja e çudiçme, por mu kjo vizitë në shtëpinë e Irenës më bani të ndërroj mendim për te, dhe u binda që për fejesë nuk ishte as rasti me bisedue.
Irena banonte në nji ndër ato shtëpitë e mëdha, t’errëta dhe të lanuna mbas dore, që ndodhen andej kah stacioni i hekurudhës.
Më kujtohet që mbasi iu ngjita tue nga, pothuej në terr, nuk e dij se sa kat nëpër disa shkallë të këqija dhe të qelbëta, porsa Irena, elegante, e shëndritshme, e pastër duel me ma çelë derën, nuk munda të rrij pa mendue: ,,Pa shiko njiherë se sa bukur asht veshë…në nji shtëpi sikurse asht kjo”.
Ky kundërshtim mandej u përforcue kur hyna mbrendë në banesë. Banesa ishte e vjetër, pa dritë, i çveshun dhe i ndytë. Dhomat qelbeshin dhe dukeshin porsi shpella. Tue shkue mbas saj, e cila me nji hap shum të lehtë më printe nëpër koridor, pashë për rrëshqit nji nevojtore të lagësht, të ngushtë, shum të ndytë sa me ta shti frigën, si dhe nji kuzhinë të vogël, e cila dukej pothuej edhe ma e keqe sesa nevojtorja, ku nuk shifeshin kurrfarë tenxheresh as enësh, pa dritë dhe e zezë me t’u mbushë mendja se në te nuk gatuejshin gjellë ç’prej sa vjetësh.
Irena më prini në nji sallon të vogël dhe për nji çast pothuej që nuk munda t’orientohem sepse kjo ndamje ishte e shprazët, pa mobilje, me letër të shkyeme stolisjeje që qëndronte varun nëpër mure. Mandej, përtej nji qemeri, vuna re nji grumbull dy kolltuqesh dhe nji divan, por të vjetër, me mbështetset për shpinë dhe për bërryla të nximë prej përdorimit. Dhe pashë që në njanën anë rrinte ulë nana e Irenës, kurse në tjetrën i ati.
Radioja ishte e ndezun; dhe baba, nji burrë plak që dikur duhet të kishte qenë i trashë e që tash dukej si ndonji thes i shprazët, me at fytyrë të nji njeriu të sëmutë ma shum të vdekun se sa të gjallë, po ndëgjonte me sy të mbyllun nji muzikë të mërzitshme. Para tij, mbi një tryezë, vuna re nji tas me buzë të prishuna mbushë plot me bythçe cigaresh. Nana ishte më e re dhe, ndonse i kishte flokët e thimë, të mahniste për gjallninë e trupit të saj, për të kuqt dhe freskinë e faqeve dhe për paftyrësinë e syve të saj. U ula në zgrip të nji karrige.
Më duhet të tham se habija ime më dukej në fytyrë sepse nana filloi menjiherë me më folë tue më thanë se ishin të vofrun dhe sa tashma në shtëpi sall Irena punonte, dhe dihet se rroga e nji ndihmëse tregtari nuk asht aq e madhe. Baba nuk thonte asgja, ndëgjonte radion. Irena dhe nana flitshin për te përpara tij, thuese ai nuk ishte aty. Thanë që kishte qenë nëpunës në Komune dhe që tash ishte në pension.
Thanë që nuk bante asgja gjithë ditën sall ndëgjonte radion, dhe n’orët që bante nxehtë prej orës dy deri n’orën katër, shetiste nëpër rrugë rreth stacionit të hekurudhës.
Thanë madje edhe se ishte ba matuf, mu kështu, siç po ju a tham edhe unë: ,,Tashma nuk kupton asgja, asht ba matuf.” Porsa ai, besa, nuk dukej se ishte matufue aq shum, sepse, kur i ndëgjoi ato fjalë, u shkund dhe bani vërejtje: ,,Kush po ju thot se nuk shtihem kinse jam ba matuf?”.
Irena më buzëqeshi si të donte me u çfajtue. E unë atëherë nuk munda të rrij pa e shikue thuese po e shifsha për të parën herë.
Qëndronte e ulun përpara meje, në nji karrigë të naltë, kambë mbi kambë, dhe kështu munda ta vërej me kujdes prej fundit të kambëve deri në maje të kresë. Kishte nji palë këpucë të lehta shumë të mira me taka të nalta dhe çarapë najlloni; mandej ishte e veshun me nji petk prej nja dy copash stofi ngjyrë hini që dukej anglez. Setra ishte e hapun dhe gjithë prepotentë shtyjshin përpara kordelat e nji këmishe të bukur ngjyre së bardhë.
Pothuej pa mendue fare, bana vërejtjen: ,,Sonte paske veshë nji petk shumë të bukur.” Ajo nuk tha asgja, por e ama u përgjegj për te, me nji za të pasherr: ,,A s’asht e vërtetë që asht i bukur? Ia ka dhurue nji zonjë që banon në rrugën e Arkimedit, së cilës Irena i çonte lule. Tueqenëse po ndërronte shtëpi, ka dashtë me ia dhanë nji dhuratë.,,Mbeta i turbulluem dhe e shikova Irenën në sy. Dukej e çiltërt, ballë çelët dhe zemër dlirët.
Qëndrova i pasigurtë, mandej ula shikimin dhe vuna re që në gishtin e vogël mbante nji unazë, e cila dukej prej ari, e ngjajshme me nji rreth kunore. Mandej ajo bani nji lëvizje me dorën e saj, e atëherë pashë se unaza kishte dhe kryet të kthyem nga ana e shuplakës dhe që në te ndodhej nji gur i blertë, ndoshta nji gur i çmueshëm turkez. Këlthita: ,, Aha, ç’asht ajo unazë?…Nuk ta kisha pa kurr. Dhe e ama, e gatshme: ,,Ju nuk mund të besoni se sa fat ka Irena…at unazë e ka gjetë dje në kambësoren, ndërsa po shkonte në dyqan, “N’ato fjalë i ati tha sikur t’ishte zgjue nga gjumi: “ Unë s’e kam kurr at fat. ..kaloj hap për hap nëpër hap nëpër të gjitha kambësoret këndej pari rreth stacionit dhe nuk gjej tjetër send sall këto bythçe cigaresh.” A e kuptuet ?
Ishin aq të vorfun saqë baba mblidhte bythçet e cigareve, të cilat mandej i vente n’at tas me buzë të thyeme që ndodhej në tryezë. E pra krejt çka Irena kishte në trup: këpucët, çarapët, këmisha e lehtë dhe sendet tjera që nuk shifeshin, tue mos e numrue unazën, të cilat kapeshin në nji vleftë të paktën njiqind mijë liretash. Nana nguli kambë: ,,Kjo gja ndodh si me tërfojat katër fletësh, ndokush gjen me tuba e ndokush nuk e gjen as nji të vetme…Irena gjen gjithmonë ndonji send…para disa ditësh gjet në nji karrigë në kishë nji facoletë të bukur mëndafshi me ngjyra. Donte ta kthente, por mandej u mendue…ajo që e kishte humbë kush e din se sa të tjera asosh kishte. “Irena u shti kinse nuk e kishte ndëgjue t’amën dhe i tha me t’ashpër t’jatit”
Tash do të dojshe me i ba tjerët të besojnë se je i detyruem t’i mbledhish bythçet …e vërteta asht se kët ves e ka në gjak dhe askush nuk mundet me ta zhdukë…unë t’i sjell gjithmonë cigaret.”
E i jati: ,,Po, por cigaret amerikane nuk mund t’i pij…janë shumë të forta për mue…Puroja, që ma solle dje, ka mbetë aty e paprekun.”
Nuk e di se pse, kjo përgjegje nuk i pëlqei Irenës, e cila, pa pritë e pa kujtue, u çue dhe tue e ngritë gojksin si me qenë tue u çlirue nga nji barrë e randë, tha: ,,Tash na po shkojmë në kinema…lamtumirë babë, lamtumirë nanë.” Unë bana nji gjysë përkulje dhe e ndoqa Irenën jashtë banesës.
Rrugës nuk bana za dhe e tregojsha aq qartë mërzinë time saqë Irena, mbasi patëm ba disa hapa, këlthiti: ,,Po a mund ta dij vallë se çka ke?” Iu përgjegja në mënyrë fare të thatë: ,, E din se çka kam …kam se petku yt, këpucët e tua, këmisha jote, unaza jote nuk më duken gjana të nji luleshitësje që fiton tridhetë mijë lireta në muej.” Ajo u përgjegj menjiherë dhe fare e qetë:
,,Nëqoftëse ti nuk ke besim në mue, ma mirë asht të lehemi menjiherë e të mos shifemi ma.” Kundërshtova i topitun: Eh, si i merr edhe ti të gjitha fjalët përnjimend.” E ajo: ,,Dëshiroj që të më besojnë njerëzit…po të mos ketë nderim, nuk mund të ketë ndjenja…nëqoftëse nuk më nderon, atëherë çka na vlen të shoqnohemi? ”Shkurt, më vuni me shpatulla për mur! Dhe sot kam nji përshtypje se at natë Irena gati-gati dëshironte që të leheshim, ndoshta sepse e kishte të qartë se unë tashma e kisha kuptue çdo gja, dhe kështu ajo donte me ndërpre çdo marrëdhanie ndërsa ende ishte koha për ta ba nji gja t’atillë me dinjitet e pa ndonji dam. Por unë e ndiejsha vehten ende të dashunuem në te prandaj e sigurova menjiherë: krejt kjo gja kishte qenë nji moskuptim. Ajo përfundoi me dinjitet: Asht e vërtetë që jam e vorfun, por kjo s’asht nji arsye që të baj disa gjana.”
Eh, mu kjo ishte arsyeja që e shtynte Irenën besa t’i bajë disa gjana. Sidoqoftë, ditët që vazhduen, ngjarjet u zhvilluen nëpër të njajtën rrugë, domethanë keq e ma keq. Tash ishte nji gjerdan, që mue më dukej i artë, kurse ajo thonte përkundrazi që asht i rrejshëm dhe që e kishte ndërrue me nji tubë lulesh me nji artiste të re, të cilën e kishte njoftë në rrugën e Arkimedit; tash nji copë stofi dhurue nga përfaqësuesi i ndonji firme stofnash me kusht që ajo t’u shiste copa tjera stofash myshterijve të saj; tash nji çadër fitue në llotari; tash nji palë dorëza dhuratë nga nji sipërmarrje si artikull reklame. Por çka më bante përshtypje ma shumë ishte numri i madh i sendeve që Irena gjente në rrugë ose ndër lokale e ndër dyqane.
Kishte fat, aq fat të madh kishte sa që po më mbushej mendja se ajo i ndihmonte nga pak fatit, përkundrazi, i ndihmonte shumë, madje-madje krejtësisht. Tërbohesha gjithashtu se sa me paftyrësi e shpjegonte e ama kët fat t’Irenës, dhe mendojsha se n’at familje të gjithë ishin dakord, baba, nana dhe e bija e tyne. Por sot, mbas shumë përsiatjesh, kam përfundue se prindët me të vërtetë i besojshin Irenës jo aq fort sepse rrenat që ajo trillonte ishin të bindëshme, pose sepse ata dojshin vetë të besojnë. Ashtu sikurse ndodh me disa të sëmutë të cilët e dijnë se janë të sëmutë, porse kur dikush u thotë se nuk kanë kurrgja, ata besojnë, sepse për ta asht ma mirë të besojnë se të mos besojnë.
Marrëdhaniet tona muerën fund kështu: nji nga ato mëngjese më m’erdh në dyqan nji artist kinematografik amerikan, të cilin e njifsha në të pamë, nji alamet burri i kuq dhe plot quka në fytyrë, me sy të kaltërt, të shëndritshëm sikurse të ndonji pijaneci të përjetshëm. Zgjodhi nji çantë grashë lëkure krokodili, nga ato ma të çmueshmet tue thanë se e donte për ta ba dhuratë dhe madje më tregoi që në vendin e tij ai gjuente krokodila dhe kishte vra nuk e dij se sa sish. Ia hoqa çantës kartonin e vogël ku kishte shenue çmimi, e futa çantën në nji kuti të bukur, ai tha ,,okej” dhe hypi në automobilin e tij të shtrejtë ngjyre së verdhë, tue më përshëndetë me dorë. Po at mbrëmje kisha pikëpjekje me Irenën, mbasi ta mbyllsha dyqanin, në stacionin e autobusit, në rrugën Marteli. Prej së largu, ndërsa po i afrohesha stacionit, pashë Irenën nën nji llambë elektriku të rrugës dhe m’u dridh zemra kur ia pashë çantën në krah. Thuese dikush ma çuer zemrën; filli i durimit që kishte fillue të shpenzohej me kohë në mue, tash u këput krejtësisht. I bana me dorë shenj lamtumire, e mandej ia ktheva shpinën dhe ia mbajta teposhtë rrugës së Shën Valentinit. Nuk dojsha ta shtrëngoj me trillue të njajtat rrena, as të jem i detyruem ta turpnoj nga nderimi që kisha për te dhe për vehte. E, simbas gjasës, edhe ajo e kuptoi kët gja, sepse nuk luejti vendit, nuk më ndoq, dhe ç’prej asaj mbramje nuk më duel kurr para sysh.
Ma vonë mora vesh se i ishte ngjitë mu atij artisti dhe ishte vendosë me te në nji banesë elegante, gjithnji në Monti Parioli.
Për do kohë nuk e ndesha fare, sepse prej Sheshit t’Euklidit ngjitesha kah rruga Parioli, tue iu shmangë rrugës s’Arkimedit. Ndiç nji ditë e pashë në qendër të qytetit. Po kalojsha nëpër Korzo ku, qè, nji automobil, i cili po vinte prej rrugës Kondoti përpak qe tue më shkelë. U ktheva i tërbuem dhe pashë Irenën ulë pranë timonit, e cila po më kqyrte me ata sytë e saj të bukur, serioze si gjithmonë, e veshun në mënyrë që nuk binte në sy.
U shikuem për nji moment dhe unë do të kisha dëshirue ta pyes:
,,Irenë, kët automobil të bukur ku e ke gjetë? A e kishin braktisë pranë shtëpisë sate?” Por e mbajta vehten: ende e dojsha. Vuna re në dorën e saj, që mbante përmbi timon, nji unazë ari, i cili kët herë dukej se ishte nji rreth; dhe me thanë të vërtetën dëshirova sinqerisht që t’ishte përnjimend nji rreth i kunorës, dhe që të mos kishte në te ndonji gurë të kthyem mbrendë nga shuplaka.
Mandej ajo i shmangi sytë prej mje tue i kthye kah drita e gjelbërt e semaforit, dhe maqina u fut në qakullimin e Korzos dhe u largue.
- Shkëputur nga “Tregime të zgjedhuna” të Alberto Moravias, Rilindja, 1965
Përgatiti: ObserverKult
———————————
LEXO EDHE: MORAVIA: SA MË E PAMBËRRIJTSHME BËHEJ, AQ MË SHUMË E DOJA
